28 Elżbieta Plewa Układy translacji audiowizualnych Studi@ Naukowe pod redakcją naukową Sambora Gruczy Wydawnictwo Naukowe Instytutu Komunikacji Specjalistycznej i Interkulturowej Uniwersytet Warszawski Studi@ Naukowe 28 Komitet Redakcyjny prof. Sambor Grucza (przewodniczący), dr Justyna Alnajjar, dr Ilona Banasiak, dr Monika Płużyczka, dr Michał Wilczewski Rada Naukowa prof. Elżbieta Jamrozik (przewodnicząca), prof. Silvia Bonacchi, prof. Adam Elba- nowski, dr hab. Krzysztof Fordoński, prof. Ludmiła Łucewicz, dr hab. Magdalena Olpińska-Szkiełko, prof. Olena Petrashchuk, prof. Małgorzata Semczuk-Jurska, dr hab. Małgorzata Świderska, dr hab. Paweł Szerszeń, prof. Anna Tylusińska-Ko- walska, prof. Ewa Wolnicz-Pawłowska, dr hab. Bernadetta Wójtowicz-Huber Wydawnictwo Naukowe Instytutu Komunikacji Specjalistycznej i Interkulturowej Uniwersytet Warszawski Warszawa 2015 Elżbieta Plewa Układy translacji audiowizualnych Wydawnictwo Naukowe Instytutu Komunikacji Specjalistycznej i Interkulturowej Uniwersytet Warszawski Warszawa 2015 Komitet redakcyjny prof. Sambor Grucza, dr Justyna Alnajjar, dr Ilona Banasiak, dr Monika Płużyczka, dr Michał Wilczwski Skład i redakcja techniczna mgr Agnieszka Kaleta Projekt okładki BMA Studio e-mail: [email protected] www.bmastudio.pl Założyciel serii prof. dr hab. Sambor Grucza ISSN 2299-9310 ISBN 978-83-64020-30-8 Wydanie pierwsze Redakcja nie ponosi odpowiedzialności za zawartość merytoryczną oraz stronę języ- kową publikacji. Publikacja Układy translacji audiowizualnych jest dostępną na licencji Creative Com- mons. Uznanie autorstwa-Użycie niekomercyjne-Bez utworów zależnych 3.0 Polska. Pewne prawa zastrzeżone na rzecz autora. Zezwala się na wykorzystanie publikacji zgodnie z licencją–pod warunkiem zachowania niniejszej informacji licencyjnej oraz wskazania autora jako właściciela praw do tekstu. Treść licencji jest dostępna na stronie: http://creativecommons.org/licenses/by-nc- nd/3.0/pl/ Adres redakcji Studi@ Naukowe Instytut Komunikacji Specjalistycznej i Interkulturowej ul. Szturmowa 4, 02-678 Warszawa tel. (+48 22) 55 34 253 / 248 e-mail: [email protected] www.sn.iksi.uw.edu.pl Spis treści Wprowadzenie ...........................................................................................................6 1. Spektrum zainteresowań translacją audiowizualną .................................... 16 1.1. Zainteresowania translacją audiowizualną w Polsce ................................... 16 1.1.1. Zainteresowanie filmoznawcze ............................................................. 16 1.1.2. Zainteresowanie translatoryczne ........................................................... 19 1.2. Zainteresowania translacją audiowizualną w Niemczech ........................... 24 1.2.1. Zainteresowanie socjologiczne ............................................................. 24 1.2.2. Zainteresowanie medioznawcze ........................................................... 31 1.2.3. Zainteresowanie translatoryczne ........................................................... 36 1.3. Podsumowanie ............................................................................................. 48 2. Antropocentryczna charakterystyka translacji audiowizualnych ............. 50 2.1. Dotychczasowe rozumienie translacji audiowizualnych ............................. 50 2.1.1. Etapy wyodrębniania translacji audiowizualnych ................................. 50 2.1.2. Rodzaje translacji audiowizualnych ..................................................... 57 2.2. Ogólny układ translacji audiowizualnych ................................................... 70 2.2.1. Film: komunikat kompleksowy ............................................................ 72 2.2.2. Teksty filmowe ..................................................................................... 77 2.2.3. Film: materiał badawczy translatoryki audiowizualnej ........................ 80 2.3. Układy translacji audiowizualnych ............................................................. 84 2.3.1. Układ translacji lektorskiej ................................................................... 86 2.3.1.1. Historia translacji lektorskiej w Polsce .......................................... 86 2.3.1.2. Charakterystyka translacji lektorskiej ............................................ 90 2.3.1.3. Rodzaje translacji lektorskiej ....................................................... 101 2.3.2. Układ translacji dubbingowej ............................................................. 105 2.3.2.1. Historia translacji dubbingowej w Polsce .................................... 105 2.3.2.2. Charakterystyka translacji dubbingowej ...................................... 109 2.3.2.3. Rodzaje translacji dubbingowej ................................................... 122 2.3.3. Układ translacji napisowej dla słyszących .......................................... 125 2.3.3.1. Charakterystyka translacji napisowej dla słyszących ................... 125 2.3.3.2. Rodzaje translacji napisowej dla słyszących ................................ 130 2.3.4. Układy translacji audiowizualnych dla osób z dysfunkcjami zmysłów .............................................................................................. 133 2.3.4.1. Układ (inter- i intralingwalnej) translacji napisowej dla niesłyszących ................................................................................ 133 2.3.4.2. Układ audiodeskrypcji intralingwalnej ......................................... 138 2.3.4.3. Układ audiodeskrypcji interlingwalnej......................................... 140 2.4. Kryteria wyboru translacji audiowizualnej ............................................... 144 2.5. Podsumowanie .....................................................................................................147 4 3. Uwagi końcowe .............................................................................................. 152 4. Bibliografia .................................................................................................... 154 4.1. Publikacje drukowane ............................................................................... 154 4.2. Publikacje elektroniczne ....................................................................................164 4.3. Filmy i programy telewizyjne ...........................................................................166 5 Niniejsza publikacja stanowi poprawioną wersję rozprawy doktorskiej pt. „Układy translacji audiowizualnych w ujęciu tranlatoryki antropocentrycznej”, obronionej w październiku 2014 roku na Wydziale Lingwistyki Stosowanej Uniwersytetu War- szawskiego. Wyrazy szczególnej wdzięczności kieruję do promotora, Pana prof. dr. hab. Sambora Gruczy, za pomoc okazaną mi w trakcie przygotowywania monografii, ważne wska- zówki merytoryczne oraz życzliwość. Serdecznie dziękuję recenzentom: Pani prof. dr. hab. Małgorzacie Tryuk oraz Pani prof. dr. hab. Annie Małgorzewicz za cenne uwagi i wnikliwą ocenę efektów mojej pracy. Warszawa, sierpień 2015 r. Elżbieta Plewa 6 Wprowadzenie Zarys problemu Od kiedy powstały pierwsze filmy, zaistniała potrzeba ich tłumaczenia. Filmy od po- czątku były produktem, który ich twórcy chcieli sprzedać jak najszerszej rzeszy od- biorców. Tłumaczenia w pewnym stopniu wymagały już filmy nieme. Okazało się, że obraz kinematograficzny nie jest uniwersalnie zrozumiały. W krajach o kulturach bar- dzo odmiennych od kultury wyjściowej nawet filmy nieme musiały być komentowane przez tłumacza, tak aby widzowie zrozumieli możliwie najwięcej z jego treści. Jednak dopiero w filmie dźwiękowym teksty filmowe stały się prawdziwą przeszkodą w dys- trybucji filmowej. Aby ją pokonać, należało opracować metody translacji tekstów wy- stępujących w filmie. To zapewniło bezproblemowe rozpowszechnianie produktu, ja- kim jest film. Ilość rozpowszechnianych filmów nieprzerwanie wzrasta. Dzieje się tak w związku z rozwojem technologii przekazu i powstawaniem coraz to nowych mediów, takich jak telewizja, internet, DVD czy Blue-Ray. Przy pomocy tych mediów rozpo- wszechniane są filmy w dużej mierze produkcji zagranicznej, czyli dla polskiego wi- dza obcojęzyczne. Wymusza to na dystrybutorach zlecanie translacji tekstów wystę- pujących w filmach, tak aby były one zrozumiałe dla widzów w Polsce. To samo do- tyczy zresztą innych krajów w Europie i na świecie. I choć sporządzanie polskiej wer- sji językowej do filmów zagranicznych konieczne było od początków kina, to nigdy dotąd nie zajmowano się tym na tak wielką skalę jak dziś. Obecnie mamy do czynienia z potrzebą translacji filmów w ilościach, z którą nie mogą już sobie poradzić tłumacze wykonujący takie tłumaczenia od lat i mający wie- dzę w zakresie ich wykonywania. Do czasu przemian w Polsce tłumacze filmowi byli kształceni przez doświadczonych tłumaczy-nauczycieli pracujących dla Studia Opra- cowań Filmów (SOF) w Warszawie i Łodzi, które obsługiwało niemal cały rynek tłu- maczeń filmowych w Polsce. Po upadku SOFu w 1998 tradycję kształcenia nowej kadry przejęło m.in. studio Start International Polska. Jednak większość tego typu studiów nie kształci tłumaczy. Stąd powstała potrzeba kształcenia tłumaczy w zakre- sie tłumaczenia audiowizualnego. W związku z tym niektóre instytucje akademickie, stowarzyszenia tłumaczy czy też prywatne firmy próbują wypełnić tę lukę, oferując odpowiednie kursy uzupełniające czy szkolenia. Zapotrzebowanie na kształcenie w tym kierunku ciągle jest ogromne, co widać po popularności szkoleń. Aby zorganizować odpowiednie kształcenie tłumaczy, należy stworzyć naukowe