Paweł Rudec’kyj, Łuck Kościół rzymsko-katolicki w Łucku w XVI - pierwszej połowie XVII wieku. Podobnie jak większość ukraińskich miast epoki nowożytnej, Łuck należał do polikonfesyjnych. Oprócz prawosławnych, żydów i karaimów od dawna żyli tu wierni Kościoła zachodniego. Antagonizm Witolda i Jagiełły, zdaniem M. Hruszews’kiego doprowadził do przyłączenia w 1420 roku katedry włodzimierskiej do łuckiej, która w 1428 roku zaczęła istnieć samodzielnie i realnie [12;431]. Wielki książę litewski Witold (ok. 1352-1430) dla zapewnienia funkcjonowania katedry nadał jej majątki i ziemie: łucką, bełską i brzeską. Wzmocnienie znaczenia łacińskiej katedry w Łucku było jedną z oznak utraty przez Włodzimierz pierwszeństwa w życiu społeczno-ekonomicznym wśród wołyńskich miast. Łuck staje się za panowania Witolda stolicą diecezji, od której właśnie pochodzi nazwa biskupstwa, i drugą stolicą Wielkiego Księstwa Litewskiego oraz centrum administracyjnym Wołynia. Wielki książę litewski funduje budowę kościoła katedralnego Św. Trójcy, przy którym rezydowała kapituła i znajdowała się oficjalna siedziba biskupa. Herbem łuckiego biskupstwa rzymskokatolickiego był wizerunek Św. Trójcy. Życie Kościoła katolickiego w Łucku, jak i ogólnie na Ukrainie, regulowane było statutami, instrukcjami i kodeksami prawa kościelnego Mikołaja Trebni. Wykorzystywano też osobne przepisy Przywileju Horodelskiego z 1413 r., który oficjalnie obowiązywał do 1563 r. i faktycznie zrównywał w prawach Kościół katolicki w Wielkim Księstwie Litewskim i w Polsce. Przywileje polskich królów od Przywileju Horodelskiego do Unii Lubelskiej 1569 r. prawnie chroniły uprzywilejowany status państwowego Kościoła katolickiego w stosunku do Cerkwi prawosławnej. W pierwszym rzędzie dotyczyło to obejmowania wysokich posad państwowych i stałego miejsca w radzie królewskiej. W dużej mierze taka pozycja wyższej władzy państwowej nosiła charakter deklaratywny i w praktyce z zasady nie działała. Wzmocnieniu pozycji Kościoła katolickiego w Łucku przeszkadzała rozbudowana struktura książęcych rodów, których gniazdem bazowym do lat 80-tych XVI w. pozostawał Wołyń. Udział najpotężniejszych magnatów (Ostrogskich, Zasławskich, Sanguszków, Zbaraskich, Wiśniowieckich, Koreckich) w książęcej radzie faktycznie zabezpieczał realną kontrolę życia politycznego regionu [17;97]. Także i w samym Łucku warunki dla rozszerzenia katolicyzmu nie były bardziej sprzyjające. Na posadach w łuckim urzędzie ziemskim panowie nie ustępowali mniej zamożnej szlachcie, jak to na przykład było w Krzemieńcu i Włodzimierzu [26;191]. Z początku XVI w., do lat 30-tych, funkcjonowanie Kościoła rzymsko-katolickiego w Łucku (z początku [s.98] nazywał się Lucensis, a po 1439 r. Luceoriensis Episkopatus) nie odznaczało się aktywnością. Chociaż centrum diecezji znajdowało się na Wołyniu, biskupi przebywali w swojej rezydencji w Janowie na Podlasiu, gdzie wybudowali zamek. Tam odbywały się wszystkie synody i inne ważne wydarzenia diecezjalne. Przebywanie w Janowie spowodowało późniejsze przyjęcie podwójnej tytulatury w nazwie katedry. W latach 20-tych XVII w. zaczęto nazywać ją łucko-brzeską, ale nazwa ta była jedynie tytularną [23;75]. W Łucku było trzech kapelanów (duchownych), którzy przebywali w swoich probostwach (parafiach). Tylko Stanisław Szczekocki, proboszcz łucki, rezydował w mieście [22;46]. Sytuacja ta wynikała prawdopodobnie z małej ilości wiernych Kościoła łacińskiego w Łucku, oporem oraz mocną opozycją prawosławnych i ciągłym zagrożeniem ze strony Tatarów. Wojny Świdrygajły i pożary zniszczyły katedralne budynki razem z kościołem, dlatego nabożeństwa odprawiano w drewnianej kaplicy. 28 kwietnia 1536 r. na rzymsko-katolickiego biskupa łuckiego wyznaczono Jerzego Chwalczewskiego (Falczewskiego) (1536-1549), ale urząd objął on dwa lata później [26;1]. Nowo mianowany władyka otrzymał zupełnie podupadłą diecezję. Wszystkie działania biskupa Chwalczewskiego i jego następców wynikały z nurtu reformacyjnego XVI wieku, który miał wielki wpływ na życie religijne, kulturalne i społeczne całej Europy. Pierwszym zadaniem księdza Chwalczewskiego była odbudowa kościoła katedralnego Św. Trójcy w miejsce spalonego podczas pożaru w 1538 r. Murowaną świątynię z białego, ciosanego kamienia, z wykutym nad drzwiami rodzinnym herbem „Trąby” poświęcono w 1544 r. [13;29]. Biskup, oprócz świątyni katedralnej Św. Trójcy, kompleksowo wznosił pałac biskupi, rezydencję kapituły (dom kanoników) i kolegium wikariuszy [15;220-221]. Kościół upiększył miasto oraz wzmocnił zdolność obronną, co zaznaczali lustratorzy, sporządzający opis zamku w 1545 r. [6; 68- 69]. Z pomocą królowej Bony, Jerzy Chwalczewski odebrał od swego poprzednika i zwrócił kościołowi wsie na Polesiu, które formalnie należały do katedry: Staw, Orla, Złomyśl, Rudniki. W osiedlu Torczyn, gdzie znajdowała się letnia rezydencja łuckich biskupów łacińskich, wybudował kościół i zamek, który wyposażył w niezbędne uzbrojenie i obsługę. Naokoło zamku zostały wykupione majątki: Sadów, Kosów, Kuty, Bujany, Boratyn. W nich założono osady, stawy rybne, młyny, itp. W 1540 r. Chwalczewski wystarał się u Zygmunta I o prawo magdeburskie dla Torczyna [26; 1-2]. Inne katedralne majątki (Bielin, Stebne, Kołodeż, Kołodeżeńska 67 Wola, Krasna Wola, Młyńska Wola otrzymane jeszcze od Witolda) za zgodą królowej Bony biskup odpisał za 120 kop groszy litewskich starostwu kowelskiemu [26; 1]. [s.98] Dla podniesienia autorytetu Łucka jako centrum diecezji w 1542 r. biskup Chwalczewski zwołał w mieście synod diecezjalny w celu obrony wiary katolickiej. Delegatem diecezji łuckiej na synod piotrkowski był wybitny humanista doktor Jerzy Albinus – pierwszy archidiakon łucki i oficjał generalny (1541-1544). Najważniejszym, kościelno-administracyjnym organem przy biskupie była kapituła katedralna, która składała się z prałatów i kanoników. W latach 1544-1545 Chwalczewski, przy wsparciu króla Zygmunta Augusta, przeprowadził reorganizację kapituły. Rozszerzył ją o prałata, archidiakona i dwie kanonie, wprowadził stanowisko dziekana, kustosza, kaznodziei, utworzył chór katedralny i kolegium ośmiu wikariuszy. Powołał także bakałarza jako zwierzchnika szkoły katedralnej, organistę i dzwonnika. Kanonicy i wikariusze zobowiązani byli rezydować przy katedrze, pod rygorem utraty stanowiska. Jerzy Chwalczewski obejmując łucką diecezję zorganizował jej obsługę na sposób dworski. Głównym urzędnikiem pałacu był marszałek, który kierował dworem i ceremoniałem dworskim. W 1542 r. marszałkiem biskupa Chwalczewskiego był Jakub Gładczyński. Działały także zamkowe służby. Kuria biskupia składała się z wydziałów administracyjnego i sądowego, funkcjonujących przy zadwornej kancelarii, która zajmowała się sprawami kościelnymi, politycznymi, dyplomatycznymi i prywatnymi. Szczególnie odpowiedzialną i ważną posadą przy katedrze było stanowisko oficjała generalnego. Za czasów biskupa Chwalczewskiego posadę tę, oprócz wspomnianego J. Albinusa, piastował Jakub Kożuchowski (1545-1549) [23; 158-162]. Znani są także duchowni niższej rangi. To łuccy plebani: księża Jan i Bernard Puchalscy, kustosz ks. Stanisław Biromski, kaznodzieja ksiądz Rzeczycki. Wspomina się notariusza Jakuba Płońskiego. Obowiązki dziekana wykonywał Mikołaj Kozobudski. Wprowadzono także stanowisko kanonika torczyńskiego, ale obsadzone było tylko w 1574 r. przez ks. A. Łuniewskiego. W skład kurii biskupiej wchodziły: prywatny dwór biskupa, kuria i kancelaria. W swojej diecezji biskup miał pełną władzę religijną, administracyjną i sądową. Fakt ten, oraz autorytet polityczny biskupa, zadecydowały o wyznaczeniu przez Zygmunta I w 1545 r. Jerzego Falczewskiego i diaka Lwa Tyszkiewicza do kierowania lustracjami wołyńskich zamków [10; 19]. Gorliwie wykonujący królewski nakaz biskup wymagał także od całej szlachty, ziemian i przełożonych prawosławnych monastyrów okazania dokumentów, na podstawie których władają dobrami, i spisu ludzi, którzy znajdują się na ich ziemiach. [16; 848]. Na kompetencję biskupstwa J. Falczewskiego w sprawach administracyjno-prawnych wskazuje jego udział w 1545 r. w komisji utworzonej z rozkazu króla do rozpatrzenia skargi żydyczyńskiego archimandryty Makarego na kniazia Masalskiego [s.99]o przywłaszczenie monastyrskich ziem i krzywdy wyrządzone monastyrowi. [4; 45-47]. Nominacje biskupów należały w Polsce do króla. Próby wtrącania się Rzymu w te sprawy trafiały na opór kapituł. Wyznaczanie biskupów przez króla było motywowane przynależnością stanową i godnością szlachecką [23; 129]. Biskupi diecezji łuckiej sakrę biskupią przyjmowali z rąk arcybiskupów czy metropolitów, a nie w Rzymie. Biskup miał być cały czas obecnym w swojej diecezji. Nieobecności rzymskokatolickich władyków przy łuckiej katedrze powodowały często straty. Władykowie wykonywali funkcje nie tylko duchowne, ale również społeczne. Takim był i ks. Chwalczewski [23; 141]. Biskupi łuccy zasiadali w Senacie na siódmym miejscu. Po nich miejsca zajmowali biskupi: przemyski, żmudzki i chełmski. Biskupstwo było formą nagrody, dodatkiem do funkcji państwowej i godności senatorskiej [23; 149]. Od czasu biskupa J. Chwalczewskiego łucką diecezją administrowali z zasady biskupi, odznaczający się doświadczeniem w pracy administracyjnej i rzetelnym wykonywaniem swoich obowiązków. Po śmierci biskupa Chwalczewskiego król Zygmunt August oddaje łucką katedrę Walerianowi Protasewiczowi (1549-1556). Omawiając swoją decyzję z Mikołajem Radziwiłłem (Rudym), król wskazywał na zasługi i autorytet J. Chwalczewskiego i spodziewał się, że nowy władyka sprawom duchownym poświęcać się będzie tak samo gorliwie [24; 116].