KRZYSZTOF RAFAŁ PROKOP SYLWETKI BISKUPÓW ŁUCKICH KRZYSZTOF RAFAŁ PROKOP SYLWETKI BISKUPÓW ŁUCKICH BIBLIOTEKA „WOŁANIA Z WOŁYNIA T. 20 KRZYSZTOF RAFAŁ PROKOP SYLWETKI BISKUPÓW ŁUCKICH „WOŁANIE Z WOŁYNIA” BIAŁY DUNAJEC - OSTRÓG 2001 ® Copyright by Krzysztof Rafał Prokop, Kraków 2001 © Copyright by Ośrodek „Wołanie z Wołynia”, Biały Dunajec 2001 Redaktor serii ICs. Witold Józef Kowalów Przygotowanie do druku i skład Ks. Witold Józef Kowalów Opis ilustracji i indeks Krzysztof Rafał Prokop Na okładce s. I - Pomnik nagrobny biskupa Kaspra Borowskiego w katedrze w Płocku s. IV - Herb biskupa Marcjana Trofimiaka ISBN 83-911918-7-7 Ośrodek „Wołanie z Wołynia” skrytka pocztowa 9 34-520 Poronin, Polska „BoaaHHa 3 BojiMHi” Byn. KapaameBMHa, 1 35800 m. OcTpir, PiBHeHCbKa oóji. YKpaiHa DRUKARNIA „AKCYDENSOWA" Andrzej Dorosz - Kraków, ul. Balicka 7 - tel. 636-96-66 Kto nie zna ducha historii, fakty nie na wiele mu się przydadzą Karol Antoni Niedziałkowski biskup łucko-żytomierski PRZEDMOWA Świadom wielkiego dziedzictwa, jakie niesie z sobą diecezja łucka, i oddając cześć swoim wielkim poprzednikom, wyrażam za­ dowolenie z ukazania się drukiem niniejszej pozycji książkowej. Wszyscy, którzy zapragną zapoznać się z życiem pasterzy zasiada­ jących na katedrze łuckiej, będą odtąd mogli to uczynić dzięki tej pracy. Serdecznie dziękuję autorowi - dr. Krzysztofowi Prokopowi - za podjęcie się dzieła przybliżenia nam postaci biskupów łuckich. Dziękuję również redaktorowi „Biblioteki «Wołania z Wołynia»” - ICs. Witoldowi Józefowi Kowalowowi - za przygotowanie do druku tej książki. Wypada życzyć, by niniejsza praca pozwoliła nam nie tylko lepiej zapoznać się z dziejami Kościoła na Wołyniu, ale poznać również ich ducha. Po obchodach radosnego jubileuszu chrześcijaństwa, witamy na Ukrainie Namiestnika Chrystusowego, Papieża Jana Pawła II, który wprowadził Kościół Powszechny w trzecie tysiąclecie. Jeste­ śmy wdzięczni Ojcu Świętemu za troskę o tę naszą cząstkę Kościoła, co dobitnie wyraził w decyzji odnowienia diecezji łuc­ kiej i mianowania Metropolity Lwowskiego Ks. Arcybiskupa Ma­ riana Jaworskiego administratorem apostolskim diecezji łuckiej (18 V 1996), a następnie w powołaniu ordynariusza tejże diecezji (25 III 1998). Stojąc na progu nowego tysiąclecia uświadamiamy sobie, iż za kilka lat nasza diecezja będzie obchodziła jubileusz 600-lecia ustanowienia w Łucku stolicy następców apostolskich. Niech ni­ niejsza praca pomoże nam przygotować się do tej rocznicy tak znamienitego wydarzenia. + Marcjan Trofimiak Ordynariusz Łucki Łuck, 27 marca 2001 WSTĘP Bezpośrednim bodźcem dla powstania tej książki stała się wia­ domość o mającej się odbyć w dniach 23 - 27 VI 2001 pielgrzym­ ce apostolskiej Ojca św. Jana Pawła II na Ukrainę, jakkolwiek jej zamysł zrodził się o wiele wcześniej. W dotychczasowej literatu­ rze brak jest bowiem osobnego opracowania poświęconego paste­ rzom diecezji łuckiej i ich poprzednikom na stolicy biskupiej we Włodzimierzu Wołyńskim. Krótkie noty o nich zawiera wpraw­ dzie przedwojenna praca ks. Feliksa Sznarbachowskiego „Po­ czątki i dzieje rzymsko-katolickiej diecezji łucko-żytomierskiej” z r. 1926, jednak w warstwie merytorycznej większą wartość pre­ zentują one jedynie w odniesieniu do XIX i 1. ćwierci XX stulecia, gdy w przypadku pierwszych biskupów są zgoła bezwartościowe (nadto niezwykle lapidarne). Na przeciwległym biegunie pod względem rzetelności warsztatu badawczego plasują się opraco­ wania niedawno zmarłego ks. Ludwika Królika - na czele z mono­ grafią „Organizacja diecezji łuckiej i brzeskiej od XVI do XVIII wieku” z r. 1983, w których wszakże sylwetkom pasterzy nie po­ święcono osobnego miejsca. Z kolei na wskroś popularny „Zarys dziejów diecezji łuckiej oraz katedry św. Piotra i Pawła w Łucku” (z r. 1993), autorstwa Mieczysława Malinowskiego i Bogdana Kołosoka, przynosi wprawdzie rozdział zatytułowany „Wyróżnia­ jący się i zasłużeni biskupi łuccy”, liczy on niemniej zaledwie sześć stron druku i pomieszczono w nim noty jedynie o osiemna­ stu pasterzach, nie grzeszące przy tym zbytnią ścisłością w war­ stwie faktografii. Niestety nie wszyscy rządcy diecezji włodzi­ mierskiej i łuckiej posiadają poświęcone im hasła w „Polskim słowniku biograficznym” (wydawanym od r. 1935), te zaś istnie­ jące odznaczają się zróżnicowanym poziomem rzetelności ich opracowania. Stosunkowo niewiele zostało wydanych jak dotąd edycji źródłowych przynoszących materiał do rekonstrukcji dzie­ jów pontyfikatów poszczególnych pasterzy omawianej diecezji. Spośród nich na osobne wymienienie zasługują „Relationes status dioecesium in Magno Ducatu Lithuaniae” w opracowaniu litew­ skiego jezuity o. Pawła Rabikauskasa, tudzież pojedyncze, wyda­ ne dotychczas tomy z obliczonej szacunkowo na około 200 wolu­ minów monumentalnej edycji „Acta Nuntiaturae Polonae”, przy­ noszące niekiedy dokumentację procesów informacyjnych po­ przedzających powołanie danego prałata na stolicę biskupią 9 w Łucku. Godny też z wielu względów wspomnienia jest trzeci tom opracowanej przez Jakuba Sawickiego serii „Concilia Polo- niae”, poświęcony synodom przedrozbiorowej diecezji łuckiej, który jakkolwiek nie stanowi sensu stricto edycji źródłowej, nie­ mniej przynosi wiele nieznanych skądinąd wiadomości. W odnie­ sieniu do okresu II Rzeczypospolitej i II wojny światowej wiele interesujących materiałów do tytułowej problematyki zebrał lu­ belski badacz Leon Popek, jego opracowania pozostają jednak w znacznej części nie ogłoszone drukiem. Ze środowiskiem na­ ukowym Lublina związany jest także inny badacz dziejów kościel­ nych interesującego nas obszaru, ks. Stanisław Tylus, którego przyczynki wniosły sporo uszczegółowień do stanu wiedzy. Przedkładana obecnie uwadze Czytelnika pozycja książkowa powstała w oparciu wyłącznie o publikowany materiał źródłowy, z wykorzystaniem istniejących opracowań. Jej napisania nie po­ przedziła natomiast kwerenda w archiwach. O takim trybie prac zadecydował zarówno charakter publikacji, jak i bardzo krótki czas, w jakim ona powstała. Na pewno więc nie zastąpi ona jakże potrzebnej, źródłowej monografii, mającej za przedmiot dość wszak liczne grono pasterzy Kościoła katolickiego na Wołyniu. Istotne wszakże wydawało się podsumowanie dotychczasowego stanu badań, tudzież wskazanie, jakie aspekty biografii poszcze­ gólnych spośród omawianych tu hierarchów wymagają dalszych badań z wykorzystaniem zachowanych wszak tylko szczątkowo źródeł. Główny trzon książki stanowią szkice o 55 biskupach, do­ pełnione aneksami i wybiórczym zestawieniem literatury przed­ miotu. Nie dawano natomiast osobnego rozdziału zawierającego rys dziejów diecezji i poszczególnych jej instytucji, uwalnia nas bowiem od takiej konieczności istnienie wspomnianych wcześniej opracowań F. Sznarbachowskiego i M. Malinowskiego, a w szcze­ gólności L. Królika. Istotny element, dopełniający wizualnie edy­ cję, stanowi zamieszczony w dużym wyborze materiał ilustracyj­ ny, pochodzący z własnych zbiorów autora (80), jak i z archiwum „Biblioteki «Wołania z *Wołynia ” (5). * * * Wydanie „Sylwetek biskupów łuckich” jako 20 tomu „Biblio­ teki «Wołania z Wołynia* ” stało się możliwe dzięki pomocy mate­ rialnej proboszcza bazyliki katedralnej na Wawelu, ks. infułata Ja­ nusza Bielańskiego, i innych oddanych przyjaciół „Wołania z Wo­ łynia”. W nie mniejszej mierze słowa wdzięczności należą się J. Eksc. Ks. Biskupowi Marcjanowi Trofimiakowi, aktualnemu or­ 10 dynariuszowi łuckiemu, który zechciał poprzedzić niniejszą edy­ cję łaskawą przedmową. Modlitewnym wsparciem towarzyszył w powstawaniu tego dzieła J. Eksc. Ks. Biskup Jan Bagiński z Opola, pochodzący z ziem diecezji łuckiej. Podziękowania nale­ żą się również o. Wiesławowi Franciszkowi Murawcowi OFM, profesorowi Papieskiej Akademii Teologicznej w Krakowie i kie­ rownikowi Archiwum OO. Bernardynów tamże, za łaskawe udo­ stępnienie podległych sobie zbiorów archiwalnych przy groma­ dzeniu przez autora materiału ilustracyjnego. Na koniec godzi się wspomnieć o zmarłym w r. 1993 kanoniku łuckim, ks. Bronisła­ wie Grzesiku, który w niemałej mierze przyczynił się do rozbu­ dzenia w piszącym te słowa w ogólności zainteresowania historią Kościoła. Kraków, 20 stycznia 2001 w dniu liturgicznego wspomnienia św. Sebastiana BIOGRAMY PIOTR 1358 - przed 1371 Początki katolickiego (łacińskiego) biskupstwa z ośrodkiem we Włodzimierzu Wołyńskim związane są historycznie z proce­ sem podporządkowania Koronie Polskiej za panowania króla Kazimierza III Wielkiego Rusi Halicko-Włodzimierskiej. Ziemia włodzimierska znalazła się we władaniu polskim już w r. 1349, jakkolwiek w Łucku monarcha pozostawił udzielne rządy księciu Lubartowi Giedyminowiczowi. Był to wszakże jedynie krótko­ trwały moment ustabilizowania się stref wpływów politycznych na obszarze tej części dawnego władztwa Rurykowiczów, o którą to rywalizacja toczyła się między Litwą, Polską i Węgrami. W in­ teresie polskiego władcy leżało wzmocnienie pozycji obecnego tu już od wielu dziesięcioleci, ale słabego organizacyjnie katolicy­ zmu. By konfrontacja z dominującym na tych terenach prawosła­ wiem była w ogóle możliwa, należało doprowadzić do utworzenia na Rusi Halicko-Włodzimierskiej trwałych struktur administra­ cyjnych Kościoła katolickiego, zorganizowanych w biskupstwa. Lata 50. i 60. XIV w. są faktycznie świadkiem zaistnienia na scenie dziejowej pierwszych łacińskich biskupów przemyskich, chełmskich, lwowskich i włodzimierskich. Nie miejsce tu, by ana­ lizować, którzy spośród nich faktycznie pełnili posługę na teryto­ riach, do których odnosił się ich tytuł, a których noga w ogóle nie stanęła na ziemiach ruskich.