ISSN 2081-1853 17 •2017 228 Annales Universitatis Paedagogicae Cracoviensis ISSN 2081-1853 Studia Historicolitteraria 17 ∙ 2017 Rada Naukowa Tadeusz Budrewicz – przewodniczący (Kraków), Wołodymyr Antofijczuk (Czerniowce, Ukraina), Dariusz Chemperek (Lublin), Jan Goes (Arras, Francja), Margareta Grigorova (Wielkie Tyrnowo, Bułgaria), Krystyna Latawiec (Kraków), Roman Mazurkiewicz (Kraków), Luis Meneses Lerin (Paryż, Francja), Christian Modrzewski (Lille, Francja), Romuald Naruniec (Wilno, Litwa), Siergiej Nikołajew (Sankt Petersburg, Rosja), Jacek Popiel (Kraków), Paweł Próchniak (Kraków), Dariusz Rott (Katowice), Marie Sobotková (Ołomuniec, Czechy), Renata Stachura-Lupa (Kraków), Aleksej Szmieliow (Moskwa, Rosja), Alois Woldan (Wiedeń, Austria), KolegiumRyszard Waksmund Recenzentów (Wrocław) Fabio Boni (Uniwersytet Pedagogiczny w Krakowie), Jolanta Dygul (Uniwersytet Warszaw- ski), Joanna Janusz (Uniwersytet Śląski), Tomasz Kaczmarek (Uniwersytet Łódzki), Marek Karwala (Uniwersytet Pedagogiczny w Krakowie), Anna Klimkiewicz (Uniwersytet Jagielloń- ski), Maria Maślanka-Soro (Uniwersytet Jagielloński), Jadwiga Miszalska (Uniwersytet Jagiel- loński), Maria Olszewska (Uniwersytet Warszawski), Dariusz Rott (Uniwersytet Śląski), Anna Sobiecka (Akademia Pomorska w Słupsku), Roman Sosnowski (Uniwersytet Jagielloński), Monika Surma-Gawłowska (Uniwersytet Jagielloński), Ewa Wąchocka (Uniwersytet Śląski), RedakcjaMonika Woźniak (Uniwersytet Rzymski – LaSapienza) Piotr Borek (redaktor naczelny) [email protected] Marek Buś (zastępca redaktora naczelnego) [email protected] RedaktorzyMałgorzata Chrobak tematyczni (sekretarz redakcji) [email protected] Krystyna Latawiec, Katarzyna Woźniak Adres redakcji Instytut Filologii Polskiej UP, 30-084 Kraków, ul. Podchorążych 2 tel. 12 662-61-54 e-mail: [email protected] http://shl.up.krakow.pl/ ISSN 2081-1853 e-ISSN 2300-5831 DOI 10.24917/20811853.17 Wydawnictwo Naukowe UP Redakcja/Dział Promocji 30-084 Kraków, ul. Podchorążych 2 tel./faks: 12 662-63-83, tel. 12 662-67-56 e-mail: [email protected] www.wydawnictwoup.pl druk i oprawa Zespół Poligraficzny WN UP Wstęp Przez kilka wieków w skład edukacji humanistycznej wchodziła lekcja łaciny, która wprowadzała przyszłych pisarzy czy choćby tylko Labiryntpodróżników nad morzem w wyidealizowany Rzym cnót obywatelskich i surowego męstwa, jak komentuje po latach to ćwiczenie stylu i racjonalnego myślenia Zbigniew Herbert ( ). Z czasem Italia stała się celem Grand Tour, miejscem wtajemniczeń w doskonałą harmonię natury i kultury. Obecnie powraca w romansach powieściowych ostatniej dekady jako kraina urocza, otoczona nimbem sentymentalizmu, intensywnie eksploatowa- nym przez popkulturę. Transfer idei odbywa się dziś w obu kierunkach w odróżnie- niu od dominującego niegdyś wektora z południa na północ. I temu właśnie zjawi- sku poświęcony jest niniejszy tom rozpraw i omówień krytycznych. Związki polsko-włoskie sięgają czasów odrodzenia. Przypominają o nich arty- kuły skupione na komedii dell’arte, staropolskich przekładach dramaturgii wło- skiej czy na przyjaźni renesansowego pisarzaJerozolima Pietra Bemba wyzwolona z Klemensem Janickim, poświadczonej utworami literackimi i korespondencją. Natomiast przyswojona polszczyźnie przez Piotra Kochanowskiego Tassa, widziana z włoskiej perspektywy, nosi cechy oryginalnego stylu tłumacza. Kultura rodzima przyjmowała włoskie utwory, konwencje teatralne i epickie w sposób naturalny, kształtując w relacji do nich własne podłoże artystyczne. W XVIII w. do Warszawy zawitał Giacomo Casanova, znany bardziej jako kom- pulsywny uwodziciel, ale tu przywołany z powodu jego wypowiedzi związanych z ówczesną Polską. Zamierzył nawet napisać traktat polityczny o naszym kraju, jed- nak dzieło pozostało nieukończone. Niemniej jednak obraz, jaki wyłania się z pism wenecjanina, wydaje się dość wiarygodny. Inne omawiane tu włoskie teksty wieku oświecenia, poddane analizie z użyciem współczesnych kategorii interpretacyjnych, można uznać za realizacje gatunku non-fiction. Zanim nastała moda na podróże, pielgrzymowano traktami wyznaczonymi przez miejsca ważne dla chrześcijaństwa. Jedną z takich tras była Via Francigena (Droga Franków), transalpejski szlak biegnący od Canterbury do Rzymu, obecnie zaliczany do europejskich „dróg kultury”. Po romantykach podróż na południe stała się elementem edukacji północnego Europejczyka. Reminiscencje dziewiętnasto- wiecznych wyjazdów pisarzy polskich do Włoch zostały zestawione z perspektywą przyjętą podczas zwiedzania Italii przez Karola Dickensa. Podobieństwa i różnice w konstruowaniu obrazu odwiedzanego kraju wynikają z odmiennych strategii pisarskich, ale są również pochodną osobistych preferencji piszących, ich zainte- resowania kierowanego ku przeszłości bądź ku teraźniejszości życia na południu Europy. W osobnym szkicu zaprezentowano mniej znanych jako podróżnicy braci Bełzów, których wędrówki podążały tropem romantycznych wojaży. [4] Wstęp Najliczniejszą grupę rozpraw stanowią te, w których podejmowane są proble- my dwudziestowiecznej kultury. W samym centrum znalazł się Luigi Pirandello, reinterpretowany z użyciem kategorii krytyki feministycznej, odczytywany przez pryzmat zrealizowanych w Polsce spektakli, również tych w Teatrze Telewizji. Jako „widz zawodowy” włoski pisarz prowadził w latach 20. XX w. samodzielną działalność teatralną i był krytykiem własnych inscenizacji. Spojrzenie na jego twórczość i jej polską recepcję z kilku punktów widzenia pozwala odnowić wiele znaczeń wpisanych w dzieło włoskiego artysty. Obok Pirandella przypomniano też Ugo Bettiego, którego sztuka tematycznie związana z działaniem aparatu sądowni- czego spotkała się na polskim gruncie ze sporym zainteresowaniem. Niewątpliwie w przypadku interpretacji obu dramatopisarzy istotny był kontekst polityczny, róż- ny w przypadku Włoch i Polski, a jednak mimo to, a może właśnie dlatego dają- cy się wyczytać z opinii krytyków recenzujących polskie przedstawienia. Istotnym uzupełnieniem rozpraw około-teatralnych jest artykuł przytaczający opinie Feliksa Konecznego o sztukach Gabriela D’Annunzia, wystawianych w krakowskim te- atrze na początku XX w. Pomijane dotąd świadectwo polskiego krytyka okazuje się ciekawym dopełnieniem recepcji włoskiej dramaturgii na dwudziestowiecznej scenie polskiego teatru. W problematykę tożsamościową powiązaną z kategoriami przestrzennymi miej- sca i miasta wprowadzają omówienia twórczości Magdaleny Tulli, Claudia Magrisa, Curzia Malapartego, Giorgia Bassaniego, esejów Ewy Bieńkowskiej i reportaży lite- rackich Jarosława Mikołajewskiego. Doświadczenie osobiste sprawia, że relacja z przedmiotem opisu nasyca się emocjami, śladami reminiscencji przeszłości aktua- lizowanej w konkrecie geograficznego miejsca. Szczególnie ważna okazuje się kate- goria Europy Środkowej jako punktu przecięcia linii biegnących z kilku stron: włos- kiej, austriackiej, niemieckiej i polskiej. Dlatego prócz wymienionych wyżej autorów przywoływane są w treści rozpraw nazwiska Józefa Rotha czy Waltera Benjamina. Spojrzenie na powinowactwa polsko-włoskie w obrębie współczesnej kultury przynosi ciekawe rezultaty poznawcze, zwłaszcza że ten „przepływ” ma dwukierun- kowy przebieg. Granice stają się mało istotne w przypadku literatury popularnej (Andrzej Sapkowski), jak też wtedy, gdy problem jest na tyle uniwersalny (Tadeusz Borowski – Primo Levi), że znosi je samą rangą podejmowanego tematu. Nie były i nie są też przeszkodą dla dzieł teatralnych i ich recepcji na scenie polszczyzny. Rzecz jednak nie polega na porównywaniu czy różnicowaniu, ale na wyodrębnieniu i nazwaniu dyskursów, jakimi posługują się autorzy przekazów literackich i litera- turoznawczych komentarzy. Idzie o to, by zbliżyć się do obrazu świata zwielokrot- nionego przez ilość możliwych perspektyw i punktów widzenia. I o tym właśnie mowa jest w publikowanych tu rozprawach i krytycznych przeglądach, zróżnicowa- nych tematycznie i metodologicznie, ale powiązanych kontekstem polsko-włoskich związków kulturalnych. Krystyna Latawiec, Katarzyna Woźniak FOLIA 228 Annales Universitatis Paedagogicae Cracoviensis Studia Historicolitteraria 17 (2017) ISSN 2081-1853 DOI 10.24917/20811853.17.1 Studia i rozprawy Izabella Frąckowiak Uniwersytet Jagielloński La vita quotidiana dei pellegrini lungo la Via Francigena nel Medioevo pellegrinare L’etimologiaperegrino della – parola risale all’antichità.per-agrare Sia in greco cheper in agros,latino questo termine si riferiva allo stato legale della persona che viaggiava. L’aggettivo latino ambulante, trae origine dal verbo (lat. attraversare un campo, viaggiare, andare lontano). Questo termine veniva usato dagli antichi scrittori per dire che qualcuno proveniva da un paese lontano ed era dunque straniero. Con il passare del tempo il pellegrinaggio acquistò il significato di stare fuori casa, essere in cammino. Nei tempi delle persecuzioni, i cristiani intraprendevano dei viaggi per le tombe di coloro che sacrificarono la loro vita per la fede. Questa pratica permise di conservare la memoria delle tombe dei martiri, tra cui i Ss. Pietro e Paolo. La pratica del pellegrinaggio costrinse i cristiani di diverso ceto sociale ed età a percorrere le vie della fede con lo scopo di raggiungere le mete della cristianità me- dievale: la Terra Santa (sulle orme di Gesù Cristo),peregrinationes Roma (luogo maiores di martirio dei Santi Pietro e Paolo) e Santiago de Compostela (la tomba di San Giacomo). Questi tre luo- ghi santi entrano dunque nel canone delle della cristianità. L’accesso a Gerusalemme fu limitato dalla conquista