De foltering van Eldorado Een ecologische geschiedenis van de vijf Guyana's Albert Helman bron Albert Helman, De foltering van Eldorado. Nijgh & Van Ditmar, Den Haag 1983 Zie voor verantwoording: https://www.dbnl.org/tekst/helm003folt01_01/colofon.php Let op: werken die korter dan 140 jaar geleden verschenen zijn, kunnen auteursrechtelijk beschermd zijn. 6 La méthode, c'est le chemin qu'on a parcouru. René Grousset Albert Helman, De foltering van Eldorado 7 Woord vooraf Weinigen weten dat aan de noordoostzijde van Zuid-Amerika, van oudsher de Wilde Kust genoemd, de Atlantische Oceaan de gemeenschappelijke zeegrens vormt van niet drie of zelfs meer Guyana's, maar van één groot gewest dat sinds de ontdekking van het werelddeel Guyana genoemd is. Het strekt zich uit van de Orinoco en de Rio Negro die daarmee in verbinding staat, tot aan de Amazone waarin de Rio Negro zich uitstort. De van noord naar zuid stromende Rio Branco, voornaamste zijtak van de Rio Negro, kan beschouwd worden als de centrale rivier van dit uitgestrekte Zuidamerikaanse Mesopotamië. Het waren de slechts op goud en weelde beluste Europese mogendheden die dit Groot-Guyana in willekeurige stukken - eerst zeven, daarna vijf - opdeelden. Van west naar oost gerekend zijn deze stukken: 1 het oude Spaans-Guyana dat als de landstreek Guyana thans het oostelijkste deel vormt van de Venezolaanse staat Bolìvar en ook het grootste deel van het ‘Territorio de Amazonia’ omvat; 2 het voormalige Brits-Guyana, dat nu de onafhankelijke Coöperatieve Republiek Guiana is, maar voordat het in het begin van de 19e eeuw in Britse handen overging, uit de drie Nederlandse kolonies: Essequibo, Demerara en Berbice bestond; 3 het vroegere Nederlands-Guyana, dat nu eveneens een onafhankelijke republiek (Suriname) is; 4 de voormalige strafkolonie Frans-Guyana, ook weleens Cayenne genoemd, die tegenwoordig de status van Overzees Departement van de Franse Republiek heeft; 5 het Braziliaans-Guyana, van oudsher zo geheten, dat, om zijn uitgestrektheid telkens anders administratief werd ingedeeld en, laatstelijk niet alleen de afzonderlijk bestuurde Territorio Federal de Amapà, de deelstaat Rio Branco en het Territorio Federal do Rio Negro omvat, maar ook een klein stuk van de deelstaat Parà beslaat. Het gehele, over bijna tien breedte- en meer dan vijftien lengtegraden uitgestrekte Guyana is dus thans over vijf republieken verdeeld. Maar op grond van hun geografische en ecologische karaktertrekken behoren al deze, enkel om politieke en historische redenen van elkaar te onderscheiden, landen te worden samengevat onder de éne naam van Groot-Guyana. En het is over zowel hun oorspronkelijke (en wellicht toekomstige) eenheid, als over het bijna vijfhonderdjarige drama van hun verdeling en daaropvolgende verdeeldheid, dat dit boek handelt. Het werd geschreven vanuit het gezichtspunt van de inboorling, het landskind Albert Helman, De foltering van Eldorado 8 dat de auteur niet alleen in elk opzicht en van ouder-op-ouder is, maar waarvan hij zich ook steeds bewuster werd, naarmate hij zich meer en meer tot wereldburger en aardbewoner ontwikkelde. Dit is dus allerminst een koloniale geschiedenis, maar veeleer een ecologische, waarin de ‘mensen in een landschap’ en ‘het landschap rondom de mensen’ beide centraal staan. Onvermijdelijk wijkt dit geschiedverhaal dan ook in talrijke opzichten en op vele punten af van de gangbare, met hun stille of soms luide ondertoon van ‘daar werd iets groots verricht’. Zulke, volgens hun Europese oriëntatie altijd eenzijdig gedocumenteerde koloniale geschiedenissen zijn, vanuit het inheemse standpunt beschouwd, in hoge mate misleidend en niet minder pijnlijk. Een ontnuchterend tegenwicht hebben ze broodnodig, en de schrijver van een boek dat dit beoogt te zijn, dient er dan ook ten volle van doordrongen te wezen dat hij hiermee heel wat controversen zal oproepen. Hopelijk zet hij echter ook menigeen aan het denken of aan het opnieuw denken. De titel van dit boek verdient enige verklaring. Hij is met opzet dubbelzinnig. Want wie foltert er nu? Werd de Gouden Man, de personificatie van Groot-Guyana, door ‘anderen’ gefolterd en werd hij een slachtoffer van de avonturiers uit Europa en al degenen die zij uit nog twee andere werelddelen naar de landstreek tussen de Orinoco en de Amazone meesleepten? Of werden juist al deze lieden langzaam, op de oude Indianenmanier, bijna ten dode gefolterd door de geheimzinnige, nog altijd onoverwonnen Gouden Man? Of gebeurde soms èn het een, èn het ander? De lezer moge dit voor zichzelf uitmaken; vandaar het dubbelzinnige van de titel. Het zij tenslotte de auteur, die naar beste vermogen gepoogd heeft zoveel mogelijk namen van personen te vermijden en daarvoor ‘functies’ in de plaats te stellen, en die ook zijn eigen klein aandeel bij latere gebeurtenissen zoveel mogelijk getracht heeft te objectiveren, niettemin vergund, althans deze voorrede met een persoonlijke noot te besluiten, die tevens de raison d'être van zijn geschrift aangeeft. Hem heeft het een heel mensenleven van studie, nadenken en meemaken gekost, voordat de meeste schellen hem van de ogen vielen - misschien nog lang niet alle - en hij de Europese bril waardoor hij geleerd had te kijken, kon afzetten om de historie van zijn geboortestreek en van zijn voorouders duidelijk genoeg, ontdaan van alle traditionele franjes en frases, te doorzien, zodat hij er ook iets zinnigs over zou durven zeggen. Dit tracht hij bij deze te doen, omdat niemand anders het doet, op dit moment niemand anders ertoe bereid of misschien in staat is - nog niet - en omdat het toch, naar zijn heilige overtuiging, behoort te gebeuren. Thans meer dan ooit om voor de hand liggende redenen. Dus is het hem een gewetenszaak geworden dit boek - ondanks zijn talrijke diskwalificaties en het nu en dan ontbreken van voldoende gegevens - toch te publiceren. Bij wijze van testament. Noot: De schrijver dankt hierbij het half dozijn vrouwen en mannen dat hem behulpzaam is geweest bij het langdurig voorbereiden en voltooien van dit werk. Beter dan buitenstaanders zullen zij begrijpen waarom zij hier niet bij name genoemd worden. Des te groter is zijn erkentelijkheid voor hun solidariteit zonder medeplichtigheid. Hij blijft de enige die verantwoordelijk is voor hetgeen er in dit boek staat. Albert Helman, De foltering van Eldorado Albert Helman, De foltering van Eldorado 9 I Land en volk Albert Helman, De foltering van Eldorado 11 1 Op de aardbol... In den beginne... maar daar weten wij niets van. Wel, dat zo'n 3000 miljoen jaren geleden - een onvoorstelbaar lange tijd - al het stenen fundament gevormd werd van de streek die ons zal bezighouden. Onder een jongere bedekking met een ouderdom van ongeveer 2800 miljoen jaar vindt men in de Guyanese binnenlanden een kern van veel oudere oorsprong, waar doorheen breuken lopen, die geleid hebben tot het ontstaan van dolerietgangen, die men een ouderdom van ongeveer 1700 miljoen jaar toekent. Tijdens dit midden van de zogenaamde Jura-periode, vormden Noord-Amerika, Zuid-Amerika, Groenland, Europa en Afrika samen nog één grote landmassa. Toen, zowat 165 miljoen jaren geleden - we verkijken ons zo ver in het verleden niet op een paar miljoen jaren meer of minder - brak gesmolten magma uit het binnenste der aarde deze landmassa aan stukken in continenten en vormde zich de geleidelijk toenemende scheiding tussen de oostelijke en westelijke vastelanden door de zogeheten continentale drift. Het opstijgende magma dreef de continenten uiteen met de snelheid van een paar centimeters per jaar. Zo ontstond daartussen de Atlantische Oceaan, eerst in zijn noordelijke, pas later in zijn zuidelijke helft. Het oudste, noordelijke gedeelte, had 125 miljoen jaar geleden al een gemiddelde diepte van 4000 m, maar kon bij gebrek aan een goede doorgang niet verder noordwaarts stromen, was echter vóór 80 miljoen jaar al goed ontwikkeld, gemiddeld 5000 m diep. De straat van Gibraltar was nog heel wat wijder dan nu, terwijl Noord-Amerika en Groenland al begonnen waren uiteen te drijven. De Zuid-Atlantische Oceaan begon zich toen pas te vormen en bereikte 36 miljoen jaar geleden zijn maximale diepte. Door gebrek aan voldoende doorstroming in deze periode, gepaard gaande met veel warmte, vormden zich belangrijke zoutafzettingen langs de beide begrenzende continenten, Zuid-Amerika en Afrika. De Noord-Atlantische Oceaan bleef breder en dieper dan de Zuid-Atlantische, en dit is ook nu nog het geval. De Caribische Zee had zich van een binnenzee - zoals vandaag de Middellandse Zee, alleen misschien veel groter - ook ontwikkeld en in deze tijd al bijna zijn huidige vorm bereikt. Het is een machtig gebeuren geweest, dat zich eindeloos langzaam, ofschoon soms ook schoksgewijze, voltrokken heeft en dat nog altijd voortgaat. Pas in de laatste twintig jaar heeft de wetenschap deze geschiedenis kunnen reconstrueren en weten wij dat door het midden van de Atlantische Oceaan nog altijd een hoge plooi loopt, bijna van pool tot pool, op sommige plaatsen hoger dan de Himalaya plus de Alpen, terwijl aan weerszijden van deze enorme onderzeese bergketen de Albert Helman, De foltering van Eldorado 12 dalen weer geleidelijk oplopen naar de continenten aan de oost- en westkust van de Oceaan, waarvan de bodem ook weer enkele dwarsbreuken vertoont. Dat de zeebodem drempelsgewijze oploopt naar het vasteland, vindt zijn oorzaak in het feit dat de aardkorst is opgebouwd uit dikke, bovenop elkaar liggende korsten, - de lithosfeer, meestal een paar honderd kilometer dik, die weer drijft op een beweeglijke laag, de asthenosfeer,