2010-2011 architectuur theater dans muziek 2010-2011 theaterStudio beel laag deSingel Desguinlei 25 / B-2018 Antwerpen ma vr 10 19 uur / za 16 19 uur MATT DARRIAU’S www.desingel.be [email protected] PARADOX TRIO T +32 (0)3 248 28 28 F +32 (0)3 248 28 00 BATTLESHIP POTEMKIN WO 13 OKT 2010 deSingel is een kunstinstelling van de Vlaamse Gemeenschap en geniet de steun van hoofdsponsor mediasponsors 2010-2011 JAZZ @ THE MOVIES MATT DARRIAU’S PARADOX TRIO BATTLESHIP POTEMKIN WO 13 OKT 2010 DAVE DOUGLAS KEYSTONE & BILL MORRISON SPARK OF BEING ZA 13 NOV 2010 PETER VERMEERSCH & THE FLAT EARTH SOCIETY HEARSEE DO 24 FEB 2011 inleiding Hugo De Craen / 19.15 uur / muziekstudio begin 20.00 uur einde omstreeks 21.15 uur teksten programmaboekje Didier Wijnants coördinatie programmaboekje deSingel & Diederik Verstraete MATT DARRIAU’S PARADOX TRIO MATT DARRIAU altsaxofoon, klarinet, fluiten, doedelzak RUFUS CAPPADOCIA elektrische cello SEIDO SALIFOSKI percussie BRAD SHEPIK gitaar BATTLESHIP POTEMKIN FILMCONCERT gelieve uw GSM uit te schakelen De inleidingen kan u achteraf beluisteren via www.desingel.be Selecteer hiervoor voorstelling/concert/tentoonstelling van uw keuze. Op www.desingel.be kan u uw visie, opinie, commentaar, appreciatie, … reageer betreffende het programma van deSingel met andere toeschouwers delen. & win Selecteer hiervoor voorstelling/concert/tentoonstelling van uw keuze. Neemt u deel aan dit forum, dan maakt u meteen kans om tickets te winnen. Bij elk concert worden cd’s te koop aangeboden door ’t KLAverVIER, Kasteeldreef 6, Schilde, 03 384 29 70 > www.tklavervier.be grand café deSingel open alle dagen 9 > 24 uur informatie en reserveren +32 (0)3 237 71 00 www.grandcafedesingel.be drankjes / hapjes / snacks / uitgebreid tafelen DE VOORTDURENDE ACTUALISERINg VAN ‘PANTSERKRUISER POTEMKIN’ Goethe heeft in een klein versje in een onooglijk sonnet één van de cruci- ale voorwaarden voor grootse verwezenlijkingen benoemd: “Wer Grosses will, muss sich zusammenraffen; In der Beschränkung zeigt sich erst der Meister, Und das Gesetz nur kann uns Freiheit geben.” De Angelsaksische traditie heeft deze gedachte later gerationaliseerd tot ‘Less is More’, maar dat motto is eigenlijk veel zwakker. Goethes woorden Matt Darriau's Paradox Trio en Pantserkruiser Potemkin © Arjen Veldt bevatten immers een expliciete opdracht (‘Beschränkung’) en een duidelij- ke verantwoordelijke (‘Der Meister’). ‘Less is More’ predikt gewoon sober- heid en is dus gemakkelijk te misbruiken (wat dan ook vaak is gebeurd). Een epische film De fameuze ‘Beschränkung’ is echter niet altijd een bewuste keuze. Vaak overvalt ze de kunstenaar onverwacht en ongewild. Een beroemd voor- beeld is de stille film ‘Pantserkruiser Potemkin’ (1925) van de Russische kineast Sergei Eisenstein (1898-1948). Het was Eisensteins tweede film, na ‘Staking’ (1924). Hij kreeg de opdracht voor die film van de Sovjetoverheid. Het doel was een propagandafilm die de gebeurtenissen van 1905 in de verf moest zetten. Twaalf jaar voor de oktober revolutie van 1917 was het Russische volk immers al eens in opstand gekomen tegen de onpopulaire tsaar Nicolaas II. Die opstand heeft een klein jaar geduurd maar werd door het tsaristische regime uiteindelijk succesvol onderdrukt. Twintig jaar na de feiten gaf het nieuwe Sovjetregime aan Eisenstein de opdracht om een grote, epische film te maken waarin alle gebeurtenissen van dat woelige jaar aan bod zouden komen, inclusief de toen woedende oorlog tegen Japan en de verschillende episodes in de volkstopstand. Herleid tot één gebeurtenis Het draaide anders uit. Tijdens het draaien van de prent in Baku werd de kineast gehinderd door barslechte weersomstandigheden. Zijn oor- Pantserkruiser Potemkin spronkelijke scenario bleek onuitvoerbaar en de filmcrew verhuisde naar Odessa, een havenstad aan de Zwarte Zee, nu in de Oekraïne. Gedwon- gen door de omstandigheden besliste Eisenstein zijn verhaal overhoop te gooien en enkel nog te focussen op één gebeurtenis: de muiterij van de scheepsbemanning in Odessa, de daaropvolgende volksopstand en de gewelddadige onderdrukking door het tsaristische leger. In het nieuwe scenario is Eisenstein duidelijk meer getrouw aan zijn opdrachtgevers dan aan de historische waarheid (het was tenslotte een propagandafilm), maar dat belette hem niet om er filmgeschiedenis mee te schrijven. Historisch voor één scène Ook dat was te danken aan ‘Beschränkung’, al heeft die zich eerder in de hoofden van de cinefielen genesteld dan in het werk van Eisenstein zelf. Zowat iedereen heeft uit ‘Pantserkruiser Potemkin’ immers slechts één scène onthouden: de gruwelijke beelden van de slachting op de trappen van Odessa, een scène van zowat zeven minuten in een film van in totaal 75 minuten. Geen wonder: deze scène steekt met kop en schouders boven de rest van de film uit. De erg ritmische montage was ongezien in die tijd en is ook voor kijkers van vandaag nog ronduit verbluffend (al zullen velen onder hen misschien de parodie uit Brian De Palma’s ‘The Untouchables’ verkiezen). We zien hoe de Kozakken het protesterende volk massaal afmaken, hoe een moeder met haar doodbloedende kind in de armen koudweg wordt vermoord, hoe een baby in een losgeslagen koets de trap af dokkert. Eisenstein laat het allemaal van nabij zien en wis- selt voortdurend van perspectief en focus. Op die manier slaagt hij erin om een gebeurtenis van nog geen minuut (als ze al in werkelijkheid zou gebeurd zijn, quod non) uit te spinnen tot een hallucinante scène die tien keer zo lang duurt. Het eeuwige leven Filmcritici zijn het erover eens dat ‘Pantserkruiser Potemkin’ zijn faam vooral aan deze scène (en daarnaast ook aan de scène met de muitende matrozen) te danken heeft. Meer nog: de film zou nooit de tand des tijds hebben doorstaan indien het inventieve montagewerk van vooral de trap- penscène niet zoveel school had gemaakt. Dat werpt een merkwaardig licht op de wens van Eisenstein dat zijn stille film om de tien à twintig jaar een nieuwe soundtrack zou moeten krijgen. Hij heeft die wens in zijn dagboek genoteerd, in de volle overtuiging dat zijn film en het propagandistische doel waarvoor hij was gemaakt, het eeuwige leven zou kennen, maar dat dit dus niet voor de muziek gold. Meisel Het zou natuurlijk kunnen dat de kineast een beetje ontgoocheld was over Pantserkruiser Potemkin de originele soundtrack van de Weense componist Edmund Meisel, maar Schoonheid toevoegen daar zijn geen historische aanwijzingen voor. Integendeel: Meisel mocht Toen Matt Darriau eraan begon, weigerde hij om naar die andere versies nadien nog de soundtrack componeren voor de film ‘Oktober’ (1927). Toch te luisteren. Maar hij wist wel één ding: onder ‘Pantserkruiser Potemkin’ is Meisels verdienste beperkt. Hij heeft Eisensteins aanbeveling gevolgd kun je geen Miles Davis leggen en evenmin een popsong. Hij koos voor de om vooral ritmisch scherp te stellen, maar vindingrijk was het allemaal niet werkwijze van de hedendaagse jazzmuzikant: geen klankband die tot op (het was ook in amper twaalf dagen tijd bijeen geschreven). Zijn werk kan de milliseconde op de beelden past, maar een raamwerk waarvan de de- in het beste geval beschouwd worden als een prelude op Hollywood, mis- tails live worden ingevuld. Het resultaat is dus sterk bepaald door de inge- schien was het daarom dat deze soundtrack recent gerehabiliteerd werd vingen van het moment en de interactie tussen de muzikanten. De muziek voor de DVD- en Blue-ray-uitgave van ‘Pantserkruiser Potemkin’, in een gaat telkens een nieuw huwelijk aan met de beelden. Eigenlijk actualiseert uitvoering door het Babelsberg Orchester onder leiding van Helmut Imig. ze die telkens, zij het niet op de propagandistische manier die Eisenstein voor ogen had. Darriau is immers niet vies van een beetje ironie. Zo werkt Knip- en plakwerk hij in de trappenscène met twee thema’s: het thema van de tsaar en de Eisensteins roep voor een nieuwe soundtrack om de tien of twintig jaar Internationale. Grappig detail: de strijdmuziek van Pierre De Geyter wordt is nooit werkelijkheid geworden. Pas vijftig jaar na datum kwam er een bijna lallend gebracht, alsof de strijd gestreden is en het tijd is om te fees- tweede soundtrack en dat was niet eens een origineel werk. Het Sovjet- ten. Een ironisch commentaar van de componist, al benadrukt hij tegelijk Russische staatsfilmbedrijf Gosfilmofond knutselde toen een klankband zijn bewondering en fascinatie voor de film: “De film bevat zoveel verschil- bijeen met symfonisch werk van Dimitri Sjostakovitsj. Dat was prima mate- lende elementen. De manier waarop de spanning is opgebouwd, waarop riaal uit de Vierde, Vijfde, Achtste, Tiende en Elfde Symfonie, materiaal naar de revolutie wordt toe gewerkt; de snelle montage afgewisseld met dat bovendien prachtig werkt onder Eisensteins beelden. In elk geval veel lange, trage scènes – dat leent zich perfect voor live geïmproviseerde scherper, spannender en cassanter dan de partituur van Meisel. Maar muziek. Ik hoop altijd dat we er schoonheid aan kunnen toevoegen.” helaas is ook het geforceerde knip- en plakwerk voortdurend hoorbaar. Met als gevolg dat de ritmiek van de film soms meer gehinderd dan on- dersteund wordt. Driekwart eeuw later En dan waren er plots de jaren nul van de eenentwintigste eeuw, het dol- gedraaide tijdperk waarin iedereen zonder schroom met de meest wilde projecten op de proppen komt. Plots ontstonden er minstens vier nieuwe soundtracks voor Eisensteins film. Geen enkele van die soundtracks had tot doel om de communistische revolutie te verheerlijken, dus ook nu ging Eisensteins wens niet in vervulling. Bovendien hebben minstens twee van die versies meer weg van jeugdige ‘Spielerei’ dan van een artistiek state- ment. Wat te denken van de psychedelische versie van Del Rey & The Sun Kings uit 2007? Het is een diffuse wolk van dromerige kosmosklanken, die op geen enkele manier iets met het ritme van de film doet. Al even triest is de kinderachtige versie van de Pet Shop Boys (2004) waarin de tussen- titels in songteksten tot leven komen, net zoals in die dwaze soundtrack van Giorgio Moroder bij Fritz Langs ‘Metropolis’, met onder andere de stem van Freddie Mercury.