Felicjan Pawlak Felicjan Pawlak Z Oflagu do Tobruku i w nieznane Diariusz 1939–1943 Opracował i wstępem opatrzył Karol Łopatecki Copyright © Felicjan Pawlak & spadkobiercy, Karol Łopatecki 2019 Copyright © Wydawnictwo inforteditions 2019 Wszelkie prawa zastrzeżone/All rights reserved/ Alle Rechte vorbehalten/Tous les droits reserves www.inforteditions.com.pl | [email protected] ISBN 978-83-65982-36-0 Wydawnictwo inforteditions ul. Cicha 3, 42-690 Połomia tel. +48 32/272 84 96 Redakcja: Witold Grzelak (redaktor serii), Anna Grzelak Redakcja techniczna: Bogusław Nikonowicz Indeks osobowy: Karol Łopatecki Zdjęcia wykorzystane w książce – zbiory Witolda Pawlaka Recenzenci: dr hab. Sławomir Presnarowicz, prof. UwB prof. dr hab. Aleksander Smoliński Zabrze – Tarnowskie Góry 2019 PRZEDMOWA Norman Davies 9 WSTĘP Karol Łopatecki 11 Felicjan Pawlak Z OFLAGU DO TOBRUKU I W NIEZNANE. DIARIUSZ 1939-1943 42 Rozdział I WOJNA OBRONNA (17 IX 1939 – 5 X 1939) 43 Rozdział II NIEWOLA I POBYT W OFLAGU II B ARNSWALDE (6 X 1939 – 5 II 1940) 53 Rozdział III PRÓBA UCIECZKI I PRZEWIEZIENIE DO OFLAGU VIII B SIL- BERBERG (6 II 1940 – 4 V 1940) 78 Rozdział IV UCIECZKA KU WOLNOŚCI (5 V 1940 – 31 V 1940) 91 Rozdział V BUDAPESZT I OBÓZ W LENTI (1 VI 1940 – 17 VI 1940) 122 Rozdział VI W DRODZE NA BLISKI WSCHÓD (18 VI 1940 – 18 VIII 1940) 135 Rozdział VII W SAMODZIELNEJ BRYGADZIE STRZELCÓW KARPACKICH (19 VIII 1940 – 6 I 1941) 157 Rozdział VIII OBRONA TOBRUKU (17 VIII 1941 – 9 XII 1941) 213 Rozdział IX BITWA POD GAZALĄ (10 XII 1941 – 29 XII 1941) 245 Rozdział X KURS MIDDLE EAST TACTICAL SCHOOL W HELUAN (30 XII 1941 – 13 II 1942) 256 Rozdział XI PONOWNIE W SAMODZIELNEJ BRYGADZIE STRZELCÓW KARPACKICH (14 II 1942 – 8 III 1942) 272 Rozdział XII SZKOŁA PODCHORĄŻYCH W CENTRUM WYSZKOLENIA ARMII (10 III 1942 – 14 VI 1942) 281 Rozdział XIII SIÓDMY KURS MIDDLE EAST STAFF SCHOOL HAIFA (15 VI 1942 – 7 XI 1942) 306 Rozdział XIV W OCZEKIWANIU NA NOWY PRZYDZIAŁ: PODRÓŻ Z EGIPTU DO IRAKU (8 XI 1942 – 4 XII 1942) 348 Rozdział XV W 3 BRYGADZIE STRZELCÓW (5 XII 1942 – 11 III 1943) 356 Rozdział XVI SŁUŻBA W 5 WILEŃSKIEJ BRYGADZIE PIECHOTY (11 III 1943 – 26 VII 1943) 386 Rozdział XVII 5 KRESOWA DYWIZJA PIECHOTY – Z IRAKU DO PALESTYNY (27 VII 1943 – 5 IX 1943) 418 ANEKSY 429 CHRONOLOGIA WYDARZEŃ II WOJNY ŚWIATOWEJ 453 BIBLIOGRAFIA 464 INDEKS OSOBOWY 488 ABSTRACT 507 PRZEDMOWA hociaż możemy spotkać dzienniki z czasów wojny w najróż- Cniejszych kształtach i rozmiarach, to zapiski młodego polskie- go oficera Felicjana Pawlaka są wyjątkowe zarówno pod względem formy jak i treści. Dodatkowo okoliczności opisanych tam wydarzeń mogą wydać się egzotyczne z punktu widzenia brytyjskich czy ame- rykańskich czytelników. Historia Pawlaka zaczyna się we wschodniej Polsce podczas kampanii wrześniowej 1939 roku, obejmuje dwu- krotne uwięzienie w charakterze jeńca wojennego, dwie brawurowe ucieczki z rąk Sowietów i Niemców, długą podróż przez Węgry i Bał- kany na Bliski Wschód, dwa lata służby w Samodzielnej Brygadzie Strzelców Karpackich, wysłanej m.in. do Afryki Północnej i Tobruku, a następnie służbę w 2 Korpusie Polskim pod dowództwem gen. An- dersa, w tym długie, ciężkie i bohaterskie walki we Włoszech. Notatki Pawlaka nie skupiają się na szczegółach działań wojen- nych, a raczej pokazują, jaki wpływ ten konflikt zbrojny miał na ciało i umysł wrażliwego człowieka uwikłanego w wir historii. Często są krótkie i lakoniczne, przez co czytelnik musi zastanawiać się, gdzie autor się znajduje i co w tej chwili robi, ale niezwykle trafnie opi- sują następujące po sobie chwile rozpaczy i nadziei. Dodatkowym, elementem, który bardzo wzbogaca te zapiski, jest wyjątkowo szcze- gółowy i dogłębny komentarz Karola Łopateckiego. Co ważne, dzien- nik urywa się w roku 1943, kiedy autor był już na tyle zajęty swoimi obowiązkami na froncie, że przestał regularnie pisać. Po wojnie Felicjan Pawlak osiedlił się w Anglii. Był jednym z ty- sięcy Polaków, którzy pozostali wierni swoim zasadom i nie chcieli wracać do ojczyzny będącej pod wpływem sowieckich komunistów. W Anglii Pawlak założył rodzinę, podjął pracę jako agent ubezpiecze- niowy i rozpoczął zwykłe życie. Na szczęście członkowie jego rodziny zrobili wszystko, żeby ocalić jego dziennik wojenny od zapomnienia i odtworzyć go w formie, która nadawała się do publikacji. Ich sukces pokazuje, jak wiele obecne pokolenie zawdzięcza swoim przodkom, których życie było tak bardzo różne od naszego. Norman Davies 9 Karol Łopatecki – Wstęp FOREWORD War diaries come in all sorts of shapes and sizes, but the record com- piled by the young Polish officer, Felicjan Pawlak, possesses some spe- cial qualities both in form and content. What is more, the action takes place in theatres of operation which will seem quite exotic to British or American readers. Pawlak’s trail starts in eastern Poland in the Septem- ber Campaign of 1939, then takes in two periods of imprisonment as a POW, two daring escapes from Soviets and Germans, a long journey via Hungary and the Balkans to the Middle East, two years of service in the Carpathian Brigade, which was sent to North Africa and Tobruk, followed by further years in the Second Corps of General Anders, whose soldiers distinguished themselves in the long and hard-fought campaign inItaly. Pawlak’s notes are less concerned with the details of military engage- ments and more with the impact of the conflict on the mind and body of a sensitive individual caught up in the maelstrom. They are fre- quently short and laconic, leaving the reader to wonder where he was and what he was doing at any particular time, yet they admirably de- scribe the successive periods of despair and hope. They are strongly complemented, however, by the extraordinarily detailed and competent commentary provided by Karol Lopatecki. It is significant that the diary peters out in 1943 when the author becomes so absorbed by his duties as a frontline officer that he loses the habit of making a regular record. After the war, Felicjan Pawlak made his home in England. He was one of thousands of Poles, who refused on principle to return to a homeland captured by Soviet Communism, and settled down to the mundane life of a family man and insurance agent. Nonethe- less, a devoted family has spared no effort to rescue his wartime diary from oblivion and to reconstruct it in publishable form. Their success demonstrates how much the modern generation owes to their prede- cessors, whose experiences differed so fundamentally from our own. Norman Davies 10 WSTĘP elicjan Pawlak urodził się 9 maja 1914 r. w Krobi, miastecz- Fku położonym w powiecie gostyńskim1. Pochodził z rodziny rzemieślniczej – jego ojciec Jan (zm. w 1943 r.) był szewcem; mat- ka – Maria z domu Boehm (zm. w 1965 r.) zajmowała się domem2. Rodzina Pawlaków była wielodzietna, Felicjan miał sześcioro rodzeń- stwa (Stefania, Władysław, Czesława, Kazimierz, Barbara, Marian). Mimo tego rodzicom udało się dobrze wykształcić Felicjana. W Krobi ukończył siedmioklasową szkołę powszechną, następnie w 1928 r. zdał egzamin i został przyjęty do Państwowego Seminarium Nauczy- cielskiego w Rawiczu3. Naukę w tej placówce pobierał do 1933 r., kończąc ją maturą4. W okresie szkolnym był harcerzem, a od 1934 r. przewodził działającej w Krobi Gromadzie Zuchów5. Po zakończeniu nauki rozpoczął pracę jako nauczyciel w majątku Dulsku należącym 1 Dane biograficzne uzyskałem na podstawie wywiadów rodzinnych, a także różnych doku- mentów i notatek zachowanych u syna Felicjana Pawlaka – Witolda. Istnieje również Życiorys Felicjana Pawlaka spisana przez samego zainteresowanego, podpisana przez autora i prze- chowywana w zbiorach Witolda Pawlaka (zob. aneks). Krótkie biogramy odnotowane zostały w pracach: F. Glura, Żołnierze z ziemi gostyńskiej pod Monte Cassino (50 rocznica bitwy), Go- styń 1994, s. 45-46; Zgromadzenie kawalerów Orderu Woj. Virtuti Militari na obczyźnie z siedzibą w Londynie, red. M. Sawicki, M. Białkiewicz, M. Skoczek, J.M. Wisz, J. Paśnicki, London 1996, s. 180. 2 Rodzicami Marii Boehm była Katarzyna (zm. 9 XI 1887 r.) i Henryk (zm. 6 VII 1885). Mieli oni cztery córki (Stanisława, Franciszka, Katarzyna i Maria) oraz dwóch synów (Franciszek i Antoni). 3 Była to szkoła przekształcona w 1920 r. z Pruskiego Królewskiego Seminarium Nauczyciel- skiego (Konigliche Lehrer-Seminar) założonego w 1804 r. w Poznaniu. W 1874 r. placówkę przeniesiono do Rawicza. W 1926 r. szkoła otrzymała oficjalną nazwę: „Państwowe Semina- rium Nauczycielskie Męskie im. Stanisława Staszica”. Została zamknięta w 1935 r. Zob. http:// muzeum.rawicz.pl/spis/99-seminarium-w-rawiczu (dostęp: 11 I 2018). 4 Por. M. Pyter, Prawne zasady kształcenia nauczycieli szkół powszechnych w okresie II RP. Zagad- nienia wybrane, „Studia Iuridica Lublinensia” 25 (2016), 3, s. 785-790. 5 A. Miałkowski, Krobia. Z kart historii miasta do 1946 roku, Krobia 2015, s. 160, 163. 11 Karol Łopatecki – Wstęp Dowód osobisty wystawiony w 1933 r. do Kozłowskich6. We wrześniu 1934 r. został powołany do wojska do szkoły podchorążych piechoty im. gen. Orlicz-Dreszera przy 67 Pułku Piechoty w Brodnicy7. Trzy lata później uzyskał promocję, jako plu- tonowy podchorąży8. Podczas służby zawodowej szybko awansował – 15 VII 1937 został sierżantem podchorążym, a po kursie spadochro- nowym w Legionowie (15 IX – 6 X 1937 r.), mianowano go podpo- rucznikiem. 1 października 1937 r. Pawlaka skierowano do 44 Pułku Piechoty, gdzie został dowódcą plutonu (najpierw w 5, później w 2 kompanii). Do 15 sierpnia 1939 r. był dowódcą plutonu 1 kompanii c.k.m., po czym przeniesiono go do Ośrodka Zapadowego 13 Dywizji Piechoty, gdzie pełnił funkcję dowódcy plutonu łączności9. 6 Por. F. Glura, Żołnierze, s. 45: „Przez rok pracował jako nauczyciel prywatny w Górze k. Ino- wrocławia”. 7 Felicjan Pawlak od 19 IX 1934 do 27 II 1935 r. był strzelcem, następnie do 28 IV 1935 star- szym strzelcem, kapralem (do 1 VI 1935 r.), kapralem podchorążym (do 15 IX 1936 r.). Zeszyt ewidencyjny Pawlak Felicjan, Ministry of Defence (London), APC Disclosures 5 (Polish), P/7217 – Major Felicjan Pawlak.