http://rcin.org.pl http://rcin.org.pl http://rcin.org.pl http://rcin.org.pl Redakcja i korekta Małgorzata Świerzyńska Indeks osób Berenika Bunalska-Kardasińska Opracowanie graficzne Marcin Szcześniak © Copyright by Henyk Wisner © Copyright by Wydawnictwo Neriton © Copyright by Instytut Historii PAN ISBN 83–88973–35–5 Tytuł dotowany przez Komitet Badań Naukowych Wydawnictwo Neriton [email protected] Warszawa 2002 Wydanie I Objętość 25 arkuszy wydawniczych Nakład 500 egzemplarzy http://rcin.org.pl Cztery rzeczy nie syte nigdy u każdego: Ucho, język i ręka a serce do tego. Ucho zawsze chce słuchać, język nie ustawa, Ręka chce brać, a serce pragnąć nie przestawa. Jan Żabczyc, Czwartak, 1630 http://rcin.org.pl 6 http://rcin.org.pl Wprowadzenie Elekcja Zygmunta Wazy odbyła się 19 sierpnia 1587 roku, jego korona- cja 27 grudnia, ale Wielkie Księstwo Litewskie, które nie brało udziału w wy- borze, uznało go swoim władcą dopiero miesiąc później, 27 stycznia 1588 roku. Kiedy wstępował na tron, proces formowania Rzeczypospolitej dobiegał końca. Częściowo ustalono zasadę elekcji władcy, bo stało się wiadome, kto wyboru dokonuje, ale nie w pełni, w jaki sposób (zob. rozdział Bezkróle- wie). Określono relacje między monarchą i poddanymi oraz wewnętrzne, między rozróżnioną w wierze szlachtą Rzeczypospolitej. Znana była czę- stotliwość zbierania się sejmów i przeprowadzona częściowa reforma są- downictwa, mianowicie przez ustanowienie trybunałów. W tym jednak wypadku zmiana odbiegała od innych, bo jeśli poprzednie mieściły się w ra- mach społeczeństwa szlacheckiego jednej Rzeczypospolitej, to sąd był ko- ronny albo litewski (zob. Naród). Należy jednak pamiętać, iż Rzeczypo- spolitej Obojga Narodów nie tworzono od podstaw, lecz jedynie zmieniano i uzupełniano to, co wymagało zmiany. Unikano ingerowania, jeśli funk- cjonowało siłą zwyczaju. Tak było w wypadku obrad sejmu. Część rozstrzy- gnięć wymusiły potrzeby chwili, zatem, jak sądzono, miały być stosowane raz, nie nadano im więc formy prawa pisanego. Tak stało się w wypadku elekcji władcy, tyle że jej zasad później już nie zdołano zmienić. Pod berłem Zygmunta Wazy (1587–1632) dokonano zmian w systemach prawnych i skarbowym Rzeczypospolitej. Pod berłem jego syna i następcy Władysława IV (1632–1648) zostały przeprowadzone zmiany w wojsku. Przez ponad sześćdziesiąt lat ich rządów Rzeczpospolita odniosła naj- większe zwycięstwa w swej historii: pod Kircholmem (1605) i Kłuszynem (1610). Jej oddziały dowodzone przez hetmana wielkiego litewskiego Jana Karola Chodkiewicza, a kiedy umarł, przez podczaszego koronnego Stani- sława Lubomirskiego, stawiły pod Chocimiem (1621) opór głównym siłom 7 http://rcin.org.pl tureckim i tatarskim. „Niechajże to wiedzą wszystkie narody, że Turek zwyciężony być może”, pisał anonimowy autor wydanego w tym samym roku Posła z Wołoch, z obozu polskiego. Dwukrotnie, w latach 1609–1618 i 1632–1634, prowadziły zwycięskie wojny z Moskwą. W wyniku pierw- szej terytorium Rzeczypospolitej rozszerzono do rozmiarów, jakich ani wcześniej, ani później nie miało. Drugą ukoronowało zawarcie pokoju, który w zasadzie potwierdzał wcześniejsze sukcesy. Prawda, że niemal jednocześnie najpierw nie potrafiono zwyciężyć Szwe- cji, potem cofano się pod jej naporem, tracąc dziesiątki tysięcy kilometrów kwadratowych terytorium Inflant oraz, ale przejściowo, Prus. W roku 1618 rozejm zawarto w Dywilinie, na przedpolach moskiew- skiej stolicy, a w 1656 pod jedną z własnych, w Niemieży, wówczas wio- sce, dziś części Wilna. W pierwszym przewijał się problem praw królewi- cza Władysława do carskiego tronu, w drugim oddano polski carowi. Nie sposób ustalić, kiedy powstało znane przysłowie, że „Polska nierzą- dem stoi”, ale z pewnością wcześniej niż Rzeczpospolita Obojga Narodów. Oddawała jego treść przestroga przed ścisłym zjednoczeniem Wielkiego Księstwa Litewskiego z Koroną, zamieszczona w wydanej około roku 1565 Rozmowie Polaka z Litwinem. Utwór wyrażał lęki litewskie, ale jego autor, to urodzony w Wieluniu, w rodzinie mieszczańskiej, z czasem nobilitowa- ny doktor obojga praw, współautor zbiorów praw Litwy, wójt Wilna Au- gustyn Rotundus. „Swej z dawna zasadzonej a porządnej Rzeczy Pospoli- tej do waszej przystawiając stracić nie chcemy...”. W roku 1610 na przysłowie powoływali się podczaszy litewski Janusz Radziwiłł oraz kanc- lerz Lew Sapieha: „Wasza Książęca Mość przypominać raczysz dawne ada- gium polskie, że nierządem stoi...”1. Zamieścił je Salomon Rysiński w wy- danym w roku 1618 i kilkakrotnie wznawianym zbiorze Przypowieści polskich. W 1632 wspominał przemawiając z okazji śmierci Zygmunta Wazy pisarz i kaznodzieja jezuicki Jakub Olszewski. Dowodził, że jest nieprawdziwe, wzywał, aby zastąpić je innym, „Polska rządem stoi”. Dla poparcia swych słów wskazywał na przejrzystą strukturę Rzeczypospolitej, na społeczeń- stwo podzielone na stany, na sieć urzędników ziemskich i grodzkich, nad którymi są senatorzy, a nad wszystkimi król. Ten rządzi, chroni słabszych, strzeże, żeby respektowane było prawo – jedno dla ogółu mieszkańców. „Wszystkich równe przez pospolite prawo obowiązanie”. Prawda, że ka- znodzieja przestrzegał jednocześnie, że jeśli Polska nierządem stoi, to i od nierządu zginie2. 1 Lietuvos Mokslø Akademijos Biblioteka. Vilnius (dalej: LMAB), rkps F 9–431, nr 144. Lew Sapieha do Janusza Radziwiłła, 7 VIII 1610 z obozu pod Smoleńskiem. 2 J. Olszewski, Snopek Najjaśniejszego Zygmunta III, Wilno 1632. 8 http://rcin.org.pl Prawdziwości odczuć ludzi, którzy w Rzeczypospolitej żyli, ba, jak Ja- nusz Radziwiłł czy Lew Sapieha, zajmowali w niej ważne miejsce, nego- wać nie można. Należy przecież podkreślić, że pogląd o trawiącym ją nie- rządzie wynikał nie z oceny ustroju, lecz z przekonania o wypaczeniu jego zasad. Dlatego w propozycjach zmian mówiono, a przynajmniej przeważ- nie, jedynie o naprawie Rzeczypospolitej. Tak było w czasie rokoszu Ze- brzydowskiego, gdy w zestawie eksorbitancji, czyli spraw wymagających poprawy, znalazł się tylko jeden postulat o charakterze ustrojowym, mia- nowicie utworzenia skarbu publicznego. Podobne zestawienie sporządzo- ne przez izbę poselską sejmu 1623 roku zawiera jedynie skargi i żale3. Nie ma propozycji zmian o charakterze ustrojowym w programie naprawy Rze- czypospolitej, opracowanym przez zjazd konwokacyjny w roku 1632. Do- strzegając cienie teraźniejszości tym bardziej idealizowano przeszłość, kie- dy ustrój miał, jak wierzono, znakomicie funkcjonować. Tyle że przed uznaniem tego za zaślepienie powstrzymuje świadomość, iż ta nierządna Korona, potem cała Rzeczpospolita, była w Europie spływającej krwią prze- lewaną w toku bratobójczych wojen religijnych, oświetlanej łuną stosów, na których ginęły tysiące nieszczęsnych kobiet oskarżonych o czary, spo- łeczności niszczonych, bo ośmieliły się wierzyć inaczej niż większość, otóż w tej Europie Rzeczpospolita była oazą spokoju i bezpieczeństwa. W rezulta- cie, wracając z podróży po obcych krajach można było przez pokolenia po- wtarzać, że „lepsza mniej porządna wolność niż najdostojniejsza niewola...”4. * * * Rzeczpospolita Wazów nie jest bezpośrednią odpowiedzią na pytanie, w jaki sposób społeczeństwo szlacheckie przebyło drogę od Dywilina do Niemieży. Raczej ma pokazać, jak wówczas, a ściślej od wstąpienia na tron Zygmunta Wazy do śmierci Władysława IV, Rzeczpospolita Obojga Naro- dów funkcjonowała. O wyborze zadecydował przede wszystkim stan ba- dań, ale i względy wydawnicze. W następnym tomie zostanie przedstawio- na dyplomacja, siły zbrojne, sądownictwo, senat jako instytucja i grupa społeczna oraz to wszystko, co mieści się w pojęciu – ideologia szlachecka. Henryk Wisner 3 Biblioteka Jagiellońska. Kraków (dalej: BJ), rkps 110, nr 39. Eksorbitancje od Panów Posłów oddane Królowi Jegomości, 1623. 4 LMAB, rkps F 132–6, k. 120. Wymownego polityka przysłowia. 9 http://rcin.org.pl Nazwa. Obszar. Stan szlachecki. Instytucje Nazwa Akt unii, którą Korona Polska i Wielkie Księstwo Litewskie zawarły 1 lip- ca 1569 roku w Lublinie, odnosił się do nazwy związku i tworzących go części trzykrotnie. Najpierw, w pierwszych zdaniach tekstu ogłaszał, że powstała „jedna wspólna Rzeczpospolita, która się z dwu państw i naro- dów w jeden lud zniosła i spoiła”1. Nie można nie zauważyć poetyckiej ogólnikowości stwierdzenia, bo cóż znaczą słowa o państwach, które prze- kształcają się w lud. Następnie zastrzegał zachowanie nazwy przez Wiel- kie Księstwo Litewskie. „Tytuł Wielkiego Księstwa Litewskiego i urzędy zostawają”. To nie było sprzeczne z poprzednim, jeśli oznaczało, że także drugie państwo zachowuje nazwę odnoszącą się tylko do jego terytorium. Tymczasem w tekście aktu określeń: Korona Polska lub tylko Korona, uży- wano przemiennie z: Rzeczpospolita, jako nazw całości związku. Prawda, że nie było to czymś nowym, bo już 13 marca 1564 roku Zygmunt August, wielki książę od roku 1522, król polski od 1529, zrzekając się dziedzicz- nych praw do tronu Litwy, utożsamiał oba pojęcia. „Zaniechawszy wszela- kiej dziedzicznej sukcesji na Ziemię Litewską [...] dobrowolnie Rzeczypo- spolitej, a tej sławnej Koronie Polskiej, odstępujemy...”2. Zamiast określeń: koronny i litewski, to znaczy wspólny dla Korony i Wielkiego Księstwa Litewskiego, a litewski, czyli odnoszący się tylko do Wielkiego Księstwa, stosowano – koronny. Przykładem może być dwukrot- 1 Volumina Legum (dalej: VL), Petersburg, t. 2, 1859, s. 87. O Księstwie Litewskim. Przy- wilej około unii Wielkiego Księstwa Litewskiego z Koroną na walnym sejmie lubelskim od pa- nów rad duchownych o świeckich, i panów ziemskich, Roku Pańskiego 1569 uchwalony. Z tegoż wydania