ØYER OG TRETTEN HISTORIELAG 2003 Redaksjon: Lars Holmen Oddvar Stensrud Geir Korslund ØYER OG TRETTEN HISTORIELAG 2003 1 Dale-Gudbrands Trykkeri a.s, Tretten. ISBN 82-7275-127-5 2 Innhald Kjære lesar .......................................................................... 7 Gunnar B. Styve Skulegardar og lærarjord .................................. 12 Oddvar Stensrud Dødsulykke i Veslefossen høsten 1944............. 15 Asbjørn Dahl: Fåberg-kvinne med oppvekst i Øyer ................ 18 Lars Holmen: Barnedrap i Midtbygda i 1724.......................... 21 Kjell Elvestad: Noen krigsminner ............................................. 25 Red: Farmere i Wisconsin med røtter på Tretten ...... 28 Oddvar Stensrud: Om Hybelen...................................................... 33 Lars Holmen: Jens Skanke – ein uvanleg prest i Øyer ............ 35 Christel Rønning: Litterær vandring langs Tjodvegen................... 40 Kjell Haugerud: Ole Torgersen Gillebo - stortingsmann og hjemmets mann .................... 52 Red: Slagsmål til seters i 1669.................................. 62 Lars Holmen: Om leiermål for 300 år sidan............................ 65 Red: Glimt fra arbeidslivet........................................ 72 Bøker og hefter til sals .......................................................................... 79 3 Omslagsbilde: Botrudsetra på Hornsjøen ca. 1935. Kubølingen kjem heim til kvelds. Lars Botrud til venstre på bildet. Dei andre er ukjende. Fotograf: H. Grone. Ottar Moe, Øyer, eig bildet. 4 Kjære lesar! Så er vi her igjen med enda ei utgave av ”I gamle fotefar”. Det er like spennande kvart år om det lykkast, og det har det gjort, også i år. Som du vil sjå av innhaldslista, er det svært variert stoff, og vi har tru på at du vil finne noko av interesse. Og vi er støtt takksame for bidrag. Trur du deg ikkje til å skrive sjølv, så kan du ta kontakt med ein av oss, så kan du fortelja, og vi skrive. Målform vel du sjølv! Så til slutt: Hjerteleg takk til alle som har gjeve oss bidrag med tekster, bilder og opplysningar av ulike slag! Øyer/Tretten vinterdagen 2003 Helsing frå oss i redaksjonen 5 Gunnar B. Styve: Skulegardar og lærarjord i Øyer Dei gamle folkeskulane i Øyer slik me kjenner dei, lat oss seia før og etter midten av førre hundreåret, hadde husvære for læraren med familie i eller ved skulen. I tillegg var det dyrkingsjord, mykje eller lite, anten eit bruk der ein m.a. kunne halda husdyr, eller berre ein hage der det var råd å dyrka poteter, grønsaker, frukt og bær. I jord- brukslandet Norge var det liksom utenkjeleg å ikkje dyrka jorda dersom ein budde slik til. For mange er det vel slik den dag i dag. Her i bygda kjenner me til klokkargarden i Før 1860 var omgangsskulen den vanle- Øyer, klokkargarden på Tretten og skule- ge skuleformen i Norge. I 1840 var 92 % av gardane Dulven og Vik. På desse stadene skuleborna knytta til omgangsskulen. I har det vori drivi allsidig jordbruk i lengre 1853 hadde berre omlag 16 % av skulebor- tid. Både på Dulven, Vik og på Solberg na ein fastskule å gå til. Men det var stor klokkargard på Tretten har det i tillegg vori skilnad frå prestegjeld til prestegjeld på skogteigar der ein kunne hogga både ved og skuletilboda. Sentrale politikarar på denne tømmer. Ved dei andre skulane i Øyer var tida tok til orde for at prestegjelda skulle ta det større eller mindre hagar. ansvar for å greia minimumskrava i skulelo- Denne samanhengen mellom husrom og va – og at staten etterpå skulle støtta opp dyrkingsjord for klokkar og lærarar i bygda med tiltak. Dei folkevalde kommunestyra, er så og seia nedfelt i lovs form, m.a. i Lov formannskap og skulekommisjon måtte få om Almueskolevæsenet på Landet frå 1860. større ansvar og med det skapa større inter- I § 24 i denne lova heiter det: ” I enhver esse for skuleutviklinga. I mange bygder Skolekommune skal der, med eller uden Bi- veit vi at ivrige sokneprestar var viktige på- drag af Amtsskolekassen, i det mindste til drivarar i denne prosessen. I Øyer var det en af Lærerne anskaffes Familiebolig med ein slik – sokneprest Niels Christian Nissen hosliggende Jordvei af saadan Størrelse, at ( 1803-1869). derpaa mindst to Kjør kunne fødes og en Have anlegges.” Øyer klokkargard For klokkaren og klokkarstillingen seier Skulelova av 1827 bestemte at det i kvart den same lova: ”Er skolelærerbestilling for- prestegjeld skulle vera minst ein fastskule enet med en Kirkesangerpost, kan oven- der klokkaren samstundes var lærar. I Øyer staaende Bestemmelse ansees opfyldt ved kom det til å bli ein lang og hard strid før den Klokkergaard, som enten haves, eller i dette vart gjennomført. Tor Ile seier det slik. Overeensstemmelse med (…………) ud- ”Det er full ingor kommunesak som har lægges, eller hvor der ikke er Adgang ved vekt større røre i bygden hell den om fast- den Jord, som af Præstegaarde i saadant skulen” Sokneprest Nissen, ” ein varm sku- Øiemed er eller bliver afgivet.” levenn, kunnog og dyktog –” arbeidde ivrig 7 Klokkargarden i Øyer etter at den vart privat eigedom. for at fastskulen skulle innførast. Tor Ile Arne Opheim, mangeårig lærar ved Vidar- skriv om ein omfattande prosess over lang heim skule og klokkar i Øyer kyrkje, sa opp tid – om møte, innstillingar, protestar ”frå stillinga både som lærar og som klokkar. gardbrukere i Øyer prestegjeld - ”og til og Heilt sidan klokkargarden vart til, hadde læ- med om rettssak . –”ein lang og beisk strid, rar og klokkar vori same person. No var det som drog ette seg søksmål og anna vondt –” ei ny tid og ein ny situasjon. Soknepresten Bakgrunnen for dette var m.a. lovpåbodet gjorde framlegg for skulestyret om å lysa ut om at folket i krinsen der fastskulen låg, båe stillingane samstundes, men saka vart skulle ha det økonomiske ansvaret for fast- utsett. Så vart det tilsett ny klokkar – Rolf skulen. Tellander. Men han er ikkje lærar, og skule- Resultatet vart likevel at fastskulen vart styret er redd for at klokkargarden ikkje innført i Øyer sokn, klokkar og lærar fekk lenger skal vera skulestad for Vidarheim hus og heim og jord. Husa høyrde til klok- krins. Det vitnar i ettertid nesten som panikk karen, Johannes Arnesen. Han selde dei til når skulestyret lagar skriv til Kyrkje- og Øyer kommune i 1863, og jorda var leigd Undervisningsdepartementet og seier at unna prestegarden av sokneprest Nissen, eit skulestyret ikkje går med på at Øyer klok- jorstykke som kyrkjeministeren i 1847 ka- kargard fyrst og fremst blir lagt til klokkar- rakteriserte slik –”det omhandlede Jord- posten ved Øyer hovudkyrkje. Garden har stykke indeholder 4 Mål Ager, og at det vori skulestad og lærargard så lang tid at ei Engeland, der vel er af temmelig Udstræk- anna ordning ville vera unaturleg. Skulesty- ning. men klippefuldt, i det høieste har afgi- ret seier vidare at lærarposten framleis ikkje vet 2 Vinterlæs Hø om Året.” er tilsett, og at skulestyret vil søkje å ordne I 1946 fekk skulestyret eit stort problem. dette på beste måte både for skulen og kyr- 8 rarbustad vart sett i gang. Et- ter ”kluss og klage” vart det heile nedrivi og oppattbygd, og i 1869 vart både hus og hage tekne i bruk. Bygdeboka nemner elles at seterbolet på Holmsetra vart unnaselt i 1896. Den 22.april 1940 vart vånings- huset og stabburet på klok- kargarden skoti i brann av tyske tropper som rykte inn i Tretten sentrum medan folk måtte røma til skogs . Klokkergarden på Tretten vart oppattbygd i 1941. 6. juli 1940 drøfta skule- styret oppattbygging av kja husa. Byggenemnd vart vald, og i oktober I oktober 1948 kjem svaret frå departe- same året vart planar og teikningar god- mentet. Det er Kyrkjedepartementet som kjende, og arbeidet igangsett. ”Norske har rådvelde over Øyer klokkargard, og gar- gardsbruk” frå 1953 seier at Solberg skole- den skal disponerast som klokkargard, står gard hadde 10 da mold og sandjord, 15 da det i brevet. Skulestyret finn å måtta bøya anna jordbruksareal, 30 da skog, 30 da ut- seg for departementet si avgjerd, og søkjer mark. Av husdyr var det 2 kyr, 1 ukse, 2 om å få løyve til å disponera skulesalen i ungdyr, 1 gris og 8 høns. Klokkargarden. Slik løyste saka seg til bes- te for alle partar, ikkje minst for dei mange elevane som fekk gå dei fyrste skuleåra på Dulven skulegard Klokkargarden i ein heimleg atmosfære der Tor Ile seier at Dulven var den fyrste krin- det alltid var nokon som stod ferdig med sen på Tretten som fekk eigen skulegard. hjelp til å løysa små og større problem. Kommunen kjøpte garden for 550 spd. lånt Aslaug og Rolf Tellander flytte inn i av Opplysningsvesenets fond. Skulegarden klokkargarden i 1947 då Tellander vart til- vart teken i bruk i 1876. Læraren Jakob sett som klokkar. Den tidlegare klokkaren, Iversen fekk årsavgifta nedsett som ”et er- Arne Opheim, hadde husdyr på garden, kjentlighetsbevis for hans fortrinlige bruks- både ku og høner. Aslaug og Rolf Tellander måte av skolegårdens jordvei”. Tor Ile nem- hadde også husdyr: ku, sau, grisar og høner ner også at husa på Dulven skulle setjast i i ulike periodar. stand med tømmer hoggi i Vik skuleskog, og at ny skulebygning med lærarbustad vart Tretten klokkargard sett opp i 1897-98. I bygdeboka seier Tor Ile at skulestyret i Berre to lærarar til kom til å bruke Dul- 1862 prøvde å finna ein høveleg skulegard i ven skulegard. Den eine var Gudbrand nærleiken av kyrkja på Tretten. I 1867 og Nordtorp som var lærar ved skulen i 44 år – 1874 var det både salg og attendekjøp av frå 1877 til 1921. Den andre var Ingvar Hy- ein del av eigedomen. Men bygging av læ- len som tok over etter Nordtorp og heldt på 9 Skuronn på Dulven med skyru, band og rå. Frå v: Agnes Hong, (Haugen) (1910-1999), læraren Ingvar Hylen (1894-1971) med borna Ivar, f. 1926 og Magni, f. 1924. Biletet er frå 1930. Det er utlånt av Liv Halstenstad. til 1961.