KUNSTENAARSATELIERS DOSSIER Nr026-027 April 2018 | Nr 026027 Dossier KUNSTENAARSATELIERS Varia INTERIEURINRICHTING VAN HET KIK GESPREKKEN OVER IMMATERIEEL ERFGOED DE KUNST EEN KUNSTENAAR TE ZIJN DE 19DE-EEUWSE DOSSIER KUNSTENAARSATELIERS IN BRUSSEL LINDA VAN SANTVOORT PROFESSOR AAN DE UNIVERSITEIT GENT Gevel van de atelierwoning van schilder Albert Cortvriendt (1900), Nancystraat 6-8 te Brussel, arch. L. Sneyers (A. de Ville de Goyet, 2018 © BUP/BSE). BRUSSEL KENT IN DE LOOP VAN DE 19DE EEUW, ALS HOOFDSTAD VAN EEN JONGE NATIE, EEN STERKE ECONOMISCHE EN CULTURELE BLOEI. VOOR KUNSTENAARS WAS DE ARTISTIEKE HOOGCONJUNCTUUR DE REDEN OM ZICH IN BRUSSEL TE KOMEN VESTIGEN EN DE ARTISTIEKE DYNAMIEK MEE AAN TE WAKKEREN. In de belle époque werden enkele spectaculaire kunstenaarswoningen gerealiseerd – waaronder de atelierwoonst van Emile Wouters (1874) en de villa van Fernand Khnopff (1900) – die de vergelijking met internationaal gerenommeerde voorbeelden konden doorstaan. De 19de-eeuwse kunstenaarsateliers die vandaag nog bestaan in Brussel zijn slechts een fractie van wat de stad als kunstmetropool ooit betekende. In deze bijdrage, gebaseerd op het doctoraatsonderzoek van de auteur, gaat de aandacht uit naar kunstenaarswoningen en/of ateliers die gebouwd zijn door en voor kunstenaars1. Zodoende komt de klemtoon op architectuur te liggen en op de specificiteit van het architecturale programma. Dit artikel wil het beeld van die rijkdom oproepen en een kader schetsen voor het erfgoed dat nog bewaard is. "Il y a deux manières d’être artiste “Il m’avait donc fallu traverser le hall kunstenaar een bezienswaardig- chez soi…. La seconde consiste à imposant, l’escalier monumental et heid, waar zowel de burgerij als bin- demander conseil à un architecte les grands salons du palais où habitait nen- en buitenlandse kunstenaars ayant du goût, mais la première con- l’illustre artiste pour contempler cette over de vloer kwamen. Fernand siste à en avoir soi-même."2 minuscule chose. Je ne me rendais pas Khnopff was als correspondent bij De ateliercultuur is eigen aan de compte que cette disproportion n’exis- het tijdschrift The Studio zeer ver- 19de-eeuwse artistieke bloeiperiode. tait que pour moi et non pour ceux qui trouwd met de Londense kunst- Belangrijke kunstmetropolen zoals accordaient à un tableau de Meissonier, scène. Hij bezocht er Leighton Parijs, Londen, München en Wenen quel qu’en fût le format, l’importance House maar was vooral onder de zetten de toon. Parijs werkte voor des plus vastes toiles des plus grands indruk van de atelierwoonst van de Belgische kunstenaars als een artistes des siècles précédents.”4 in Londen verblijvende Friese kun- magneet. Een bezoek aan de Franse stenaar Lawrence Alma Tadema. In hoofdstad was voor hen een zo goed De luxe van de ateliers in Londen5 een reeks lezingen voor de Académie als verplicht onderdeel in hun vor- was zowaar nog groter dan die van Royale des Beaux-Arts in Brussel ming en daar hoorden ook bezoeken Parijs. Rond Holland Park ontstond getuigt Khnopff over diens huis: “Ce aan huizen van kunstenaars bij. De een kunstenaarskolonie waar kun- qui charmait surtout, c’était l’harmonie nog jonge Henry van de Velde bracht stenaars als Frederic Leighton en de l’ensemble et ce sentiment de com- in 1884 een bezoek aan het onover- vele anderen resideerden. Hier position qui se remarque chez l’artiste troffen en spectaculaire atelier3 van ging architectuur hand in hand met autant pour l’arrangement des objets de Franse kunstenaar Jean-Louis een artistieke way of life. Het huis familiers que pour le choix des élé- Ernest Meissonier, waar hij zich ver- van Leighton – gebouwd en ver- ments de ses œuvres. Ce sentiment de 7 baasde over de wanverhouding tus- bouwd naar de plannen van George la parfaite mise-en-scène.” 2018 APRIL - NR026-027 sen het minuscule werk van de kun- Aitchison6 – combineerde het atelier Khnopff voelde zich aangesproken stenaar en de enorme omvang van met een ontvangstprogramma. Als door de mise-en-scène die zo eigen diens atelier. Van de Velde uitte zijn kers op de taart werd de Arab hall is aan de ateliercultuur en die hij ook verontwaardiging daarover in zijn bijgebouwd, waar Leightons verza- in zijn eigen huis, naar een ontwerp memoires en plaatste meteen ook meling tegels werd geïntegreerd, van architect Edouard Pelseneer, tot vraagtekens bij wat hij de exces- naar een ontwerp van Walter Crane. een hoogtepunt bracht8. Maar toch sen van de ateliercultuur noemde. Het huis was ook bij leven van de was Khnopff vooral geïnspireerd BRUSSEL ERFGOED 007 DE KUNST eeN kuNSteNaaR te zijN Afb.1a en 1b Ateliervilla van kunstschilder Fernand Khnopff (1900 - afgebroken in 1938), hoek van de Jeannelaan met de Wedrennenlaan - Brussel Uitbreiding Zuid (oorspronkelijk adres), arch. E. Pelseneer. Afb.1a: gevel (L’Émulation, 1927, nr. 3, p.39 ) en afb.1b: interieur (uit: Hélène LAILLET, The home of an artist: M. Fernand Khnopffs villa at Brussels, in The Studio, vol. 57 n° 237, 1912, p.205). door de villa van de Münchense kun- nord; le soleil ne doit pas pénétrer pour werkte of onafgewerkte doeken en stenaar Franz von Stuck, van wie hij éviter les reflets et les taches de lumi- gipsmodellen, een kleine (soms ook zelf een kunstwerk bezat dat in zijn ère.”10 Licht en ruimte zijn inderdaad grote) tentoonstellingsruimte waar atelier stond opgesteld. Khnopffs de belangrijkste uitgangspunten bij bezoekers en klanten het kunstwerk eigen huis bracht een symbiose van de bouw van een kunstenaarswerk- in alle sereniteit konden bewonde- al die impressies en was architec- plaats11. De manier echter waarop ren. In de late 19de eeuw beschikten turaal gesproken zeer schatplichtig een atelier wordt georganiseerd en sommige kunstenaars over een don- aan de Wiener Secession en het werk ingericht, wordt bepaald door de kere kamer omdat ze gebruik maak- van architect Josef Hoffmann, voor kunst die er wordt beoefend. Er is ten van fotografie als ‘hulpmiddel’ in wie hij een grote bewondering koes- een aantoonbaar verschil tussen de het creatieproces. terde9 (afb.1a en 1b). ateliers van schilders en beeldhou- wers. De laatsten worden geplaatst Het atelier werd op die manier tot voor grotere uitdagingen inzake toe- een volledig programma uitge- DE TYPOLOGIE VAN HET gankelijkheid, aanvoer van materi- bouwd. De combinatie van werken KUNSTENAARSATELIER alen en organisatie. Beeldhouwers en wonen was daarbij een bekom- gingen om die reden noodgedwon- mernis die zeker in de late 19de eeuw Jacques Lethève geeft in een stu- gen hun atelier onderbrengen op een een grote rol speelde: kunstenaars die over het dagelijkse leven van de gelijkvloerse ruimte, die vaak van het zochten naar een evenwicht tussen Franse kunstenaar in de 19de eeuw wonen werd gescheiden. Schilders het private en publieke leven en gin- een typering van het atelier dat over- daarentegen kozen vaker voor een gen heel bewust om met die – soms eenkomt met het beeld dat wij er ons atelier dat werd gecombineerd met dunne – grens. De sociale status van vaak spontaan van vormen: "L’atelier en zelfs geïntegreerd in het woon- de kunstenaar groeide en de mythe est une grande pièce rectangulaire, au programma. In de 19de-eeuwse ate- van het creatieve genie werd in stand plafond beaucoup plus élevé que dans liers was het meer dan gebruikelijk gehouden, zelfs in scène gezet12. un logis ordinaire. L’éclairage y vient om rondom de eigenlijke werkplek Het onderzoek naar de architectuur de fenêtres hautes, situés d’un seul een aantal nevenfuncties te voorzien, van kunstenaarswoningen en ate- côté ou encore d’une verrière obli- zoals een toiletruimte voor de model- liers moet rekening houden met die que d’où tombe le jour froid venu du len, extra bergruimte voor afge- drang naar representatie die in de 008 NR026-027 - APRIL 2018 APRIL - NR026-027 Afb.2 Société Palladio, wedstrijdontwerp voor een kunstenaarswoning (1844), arch. Fr. Vander Rit (© SAB, Plannen Portefeuille 2214). BRUSSEL ERFGOED 009 DE KUNST eeN kuNSteNaaR te zijN Afb.4 Woning van beeldhouwer Louis Jéhotte (1840, afgebroken), Kunstlaan 51 te Afb.3 Sint-Joost-ten-Node, arch. E. Lavergne (© Gemeentearchief Sint-Joost-ten-Node, Atelierwoning van kunstschilder François-Joseph Navez (1824 - afgebroken 1874), Dienst Stedenbouw, stedenbouwkundige Koningsstraat 35 te Brussel, arch. T.-Fr. Suys (© SAB, OW 20815). vergunning nr. 28, 1840). iconografische bronnen – atelier- van de kunstenaarswoning op een dit als ondergeschikt aan de woning schilderijen en foto’s – een grote rol ‘academische’ manier werd bena- beschouwde. Er bestaat geen twijfel speelt. De bouwplannen, die een lou- derd. Niet gehinderd door budget- over het feit dat al deze ontwerpen ter administratieve functie hebben taire of andere restricties gingen de een ideaal neoclassicistisch concept maar helaas niet steeds voorhanden jonge ontwerpers voluit in hun voor- nastreefden waarvan de omvang en zijn, leggen daarentegen de ware stellen. De woning (aan de straat- afwerking ver verwijderd stonden toedracht van de organisatie van zijde) werd in alle gevallen gekoppeld van de realiteit (afb. 2). de ateliers en het woonprogramma aan een atelier in de tuin (achter- bloot en zijn in deze van onschatbare zijde van het perceel). Er was veel Dat Tilman-François Suys het initi- waarde. aandacht voor de verbinding tussen atief nam tot een wedstrijd rond het woning en atelier. Het atelier – soms programma van een kunstenaars- meer dan één – werd in de voor- woning is niet verwonderlijk. Twintig EEN ACADEMISCHE AANPAK stellen omringd door verschillende jaar eerder, in 1824, bouwde hij aan IN DE EERSTE HELFT nevenfuncties zoals een vestiaire, de Koningsstraat een woning en ate- VAN DE 19DE EEUW een bibliotheek, een tentoonstel- lier in neoclassicistische stijl voor lingsruimte, een bergruimte, etce- François-Joseph Navez. Het huis In 1842 stichtte Tilman-François tera. In geen enkel ontwerp was er en atelier van Navez werden door Suys de Société Palladio, bedoeld in de gevel een duidelijke verwijzing architect Jean-Pierre Cluysenaar voor zijn leerlingen van de Brusselse naar de artistieke bewoner te vinden.