LA TOTALA KOŜMARO LA RIBELO EN LA KC SOBIBORO, 14a de OKTOBRO 1943 Memore pri la liberigo de la naziaj koncentrejoj antaŭ la militfino antaŭ 75 jaroj en 1945, kaj aparte pri la ribelo en la nazia ekstermejo Sobiboro en oktobro 1943 en Pollando Memore pri Robert Kuwałek (1966-2014)1 De Andreas Künzli (Svislando) Enkonduko La 1an de septembro 1939 la germana armeo atakis, invadis kaj okupis Pollandon. Kvankam la (malforta) pola armeo iom defendis sin, ĝi kapitulacis du semajnojn post la germana atako. Samtempe la sovetia armeo okupis la orientan flankon de Pollando kaj do dividis ĝin kune kun Germanio, por la kvara fojo, post la fatalaj tranĉoj en la 18a jarcento. La germanoj do kreis la kondiĉojn por la generado de nova „vivspaco” por la germana popolo, je la kostoj de la poloj kaj judoj, kiuj devis estis forpelitaj de okcidenta Pollando al la nove kreita Ĝenerala Gubernio en sudorienta Pollando, post kiam la plano sendi la judojn al Madagaskaro fiaskis. Genezo de la kontraŭjuda amasmurdo (holokaŭsto) Ekzistas neniu dubo, ke la ekstermado de la juda popolo en Eŭropo formis integran parton de la programo de la germanaj nacisocialistoj. Sed kiel, kial kaj kiam la nazioj venis al la definitiva decido ordoni ne nur la forigon de la judoj de la Germana Regno, sed ankaŭ la mortigon de ili ĉiuj en Eŭropo, estas diskutata kaj kontestata en la historiografio. Ne klaras, ĉu ĉi tiu decido estis la rekta rezulto de la radikala antisemitisma „programo“ de Hitler, kiel supozas kelkaj historiistoj, aŭ ĉu ĝi estis spontana ago inter la nacisocialistoj, ĉe kiuj ekzistis rivalantaj pozicioj. Ankaŭ ne estas klare, kiam kaj entute ĉu Hitlero mem donis iun ordonon por la holokaŭsto. Fakte, skribaj dokumentoj, kiuj enhavus tian ordonon por elimini la judan popolon en Eŭropo, ne ekzistis, aŭ ne estis trovitaj, ĉar la spuroj por tiaj plano kaj decido certe devis esti forviŝitaj de la iniciatintoj. Sed estas konate, ke en oktobro 1939 Hitler ordonis la t.n. eŭtanazian „operacon T4“, dum kiu la ontaj ekstermantoj de la judoj povis ekzameni la taŭgecon de sia diabla laboro, utiligante gason por mortigi korpajn kriplulojn, mensajn handikapulojn kaj socie nedezirindajn elementojn. Post protestoj flanke de la eklezioj oni (t.e. Hitler) ordonis haltigi tiun operacon en aŭgusto 1941, sed postulis daŭrigi la mortigon de malsanuloj en la okupataj landoj. Anstataŭ eksplicita skriba ordono de Hitler fizike likvidi la judojn, ekzistis plej diversaj aludoj kaj deklaroj de la germana diktatoro, kiuj evidentigis, ke la judoj devis malaperi el Eŭropo. Sed la publikaj paroladoj de Hitler pri la ekstermado de la judoj estis nebulaj kaj povis esti interpretataj laŭ diversaj manieroj kiel „la volo de la Gvidanto“. Nature, la fifama programa aŭtobiografio de Hitler, „Mia batalo“, kiun lia eldonejo publikigis en la 1925, estas plenplena de akra polemiko kontraŭ la judoj. Dum la 20aj jaroj en Munkeno, kie li fariĝis politikisto sub la influo de la politikaj eventoj kaj de diversaj antisemitismaj kaj rasismaj ideologoj, fondante kaj maturigante sian movadon, Hitler akre polemikadis 1 Vd. https://de.wikipedia.org/wiki/Robert_Kuwałek. 1 kontraŭ la judoj, kiuj laŭ li estis kulpaj por la ekesto kaj disvastigo de la rusa bolŝevismo, kiu minacis Germanion, kaj kiuj estis la reprezentantoj de la parazitisma kapitalismo.2 La antisemitisma kulmino de la nazioj dume estis atingita, kiam la 30an de januaro 1939 Hitler profetis en la germana parlamento al la „internacia financjudaro“, sub ŝtorma aplaŭdo de la ĉeestantoj, la „neniigon de la juda raso en Eŭropo en la kazo de nova mondmilito“. Sed laŭ kiu maniero aŭ metodo tiu neniigu okazu li ne klarigis. En 1941 kaj 1942 li kvarfoje referencis al tiu parolado kaj anoncis la efektivigon de la plano, kiam li diris, ke „la judoj iam ridis pri mia profetaĵo, sed hodiaŭ ili jam ne plu ridas pri ĝi“. Ĉiuj tiuj informoj kondukis al la kredo kaj konvinkiĝo ĉe la popoloj, ke Hitler ordonis neniigi kaj ekstermi la judojn. Kiam ekde februaro 1941 estis planata la milito kontraŭ Sovetunio, oni diskutis pri amasmurdoj kontraŭ la popolo por „likvidi la inteligencion de la „juda bolŝevismo“, kio estis la favorata termino de Hitler. Kiel en Pollando, ankaŭ en aliaj landoj devis esti unue likviditaj la elitoj. La t.n. dekreto „Pri la apliko de la milita jurisdikcio en la regiono de Barbarossa“ (t.n. „Barbarossa-dekreto“) de la ĉefkomandejo de la germana armeo de la 13a de majo 1941 permesis al la soldatoj de la germana armeo senprokraste mortigi civilulojn, kiuj estis suspektataj pro kontraŭstaro, sen timi jurajn sekvojn. Krom tio ekzistis la t.n. ordono de la 6a de junio 1941, laŭ kiu arestitaj sovetiaj oficiroj de la Ruĝa Armeo ne devis esti traktataj kiel militkaptitoj, sed povis esti mortpafitaj sen proceso. Ligita kun tiuj ordonoj estis la likvido de milionoj de sovetiaj civiluloj pere de malsato. La saman krimon jam Stalin aranĝis en la 1932-33aj jaroj en Ukrainio kadre de la „Holodomoro“, kiu estas konsiderata kiel genocido kontraŭ la popolo de Ukrainio (inter kiuj certe troviĝis ankaŭ multaj judoj). En majo 1941 Reinhardt Heydrich, ĉefo de RSHA,3 starigis kaj trejnigis, surbaze de ordono de Hitler, moveblajn „operacgrupojn de la Sekureca Polico kaj de la SD“. Ilia tasko estis kontraŭbatali partizanojn post la linio de la antaŭenmarŝanta armeo. Tiuj senprecedencaj masakroj, kiujn tiuj grupoj aranĝis, kaŭzis estimeble 600 mil ĝis 1,5 milionoj da mortviktimoj en tuta orienta Eŭropo. Do, la libera mortigo de homoj fariĝis kvazaŭ modo, ne konis limojn kaj nature trafis ankaŭ la judojn. Heydrich kaj lia ĉefo, SS-Reiĥgvidanto Heinrich Himmler, laŭvorte interpretis la „ideon“ de Hitler pri la „neniigo“ de la judoj, konsiderante ĝin kiel historie gravan mision, kiu estis puŝota kiel kor-afero de Hitler dum la jaro 1941 por inciti pogromojn kontraŭ judoj. Gravegan rolon ludis ankaŭ Hermann Göring, ĉefo de la aviadila armeo kaj ministro pri ekonomio. La 31an de julio 1941 li donis la taskon al Heydrich starigi „ĝeneralan projekton“ por la „ĝenerala solvo de la juda demando“. La teksto estis verkita en RSHA kaj submetita al Göring por subskribo, do ĝi oficialigis jam okazantajn operacojn. Hitler volis esti informata pri la rezultoj de la procezo. La 15an de aŭgusto unu el la raportoj de la „operacgrupoj“ unuafoje listigis „judojn, judinojn kaj judajn infanojn“ kiel viktimojn de la murdo. Fine de aŭgusto, la operacgrupo D raportis, ke ĝia operacregiono estas „libera de judoj“, kio signifis, ke la plimulto de la judoj en tiuj regionoj estis likviditaj. La „Ordono de la Gvidanto mortpafi ĉiujn judojn“ ricevis leĝan povon kaj propran dinamikon, en kiu la nazioj perdis ĉiujn hezitojn kaj moralan skrupulojn. Inter la nazioj komenciĝis lukto por kvotoj – kiu ordonis mortigi pli multajn judojn, tiu estis granda heroo kaj povis kalkuli pri laŭdado en Berlino kaj kariero-perspektivo. La 17an de septembro 1941 Hitler cedis la insistadon de Alfred Rosenberg kaj Joseph Goebbels, du aliaj gvidaj nazioj, kiuj respondecis pri ideologio kaj propagando, transporti judojn el Germanio, Bohemio kaj Moravio al la „Oriento“. La 2an de oktobro Himmler proponis al Hitler translokadi judojn el Germanio kaj Bohemio-Moravio al la getoj en Riga, Reval und Minsk. Pli kaj pli da judoj do finiĝis en Riga, kie ili estis senkompate mortpafitaj, plej amase en la „sanga dimanĉo“ de la 30a de novembro 1941“. La 10an de oktobro Heydrich konfirmis la celon de Hitler fari la Germanan Regnon „sen judoj“ ĝis la jarfino. En la sama monato oni malpermesis al la judoj forlasi la Germanan Regnon. Do, la judoj, kiuj ne plu povis elmigri al aliaj landoj, estis 2 Pri ĉi tiu periodo vd. Reuth, Ralf Georg: Hitlers Judenhass. Klischee und Wirklichkeit. Piper Munkeno/Zuriko 2009. 3 Reichssicherheitshauptamt (RSHA). Tiu Ĉefa Oficejo por la Sekureco de la Germana Regno estis fondita en septembro 1939 de Reiĥgvidanto SS Heinrich Himmler, SS Reiĥgvidanto kaj Ĉefo de la Germana Polico, per unuigo de Sipo (Sekureca Policano) kaj SD (Sekureca Servo). La unua ĉefo de RSHA estis Reinhard Heydrich. Post lia mortigo en junio 1942 ĝia gvidanto estis Himmler mem, kaj ekde 1943 ĝin estris Ernst Kaltenbrunner. La RSHA plenumis ĉiujn taskojn de la sekureco en la Germana Regno, inkluzive de la persekutado de „politike nefidindaj“ homoj. La SS Einsatzgruppen entreprenis batalojn de „ĉiuj elementoj malamikaj al la Regno“ en la okupataj lokoj kaj aranĝis neimegblajn masakrojn inter la civila loĝantaro, precipe en Pollando kaj poste en Sovetunio, tio signifis laŭplanajn masakrojn de ŝtataj kaj kulturaj reprezentantoj de ĉi tiuj landoj, inkluzive de katolikaj pastroj, komunismaj funkciuloj, romaoj (ciganoj) kaj precipe judoj. En la „Sekcio IV B 4“ SS- Obersturmbanngvidanto Adolf Eichmann organizis la burokratian parton de la „fina solvo al la juda demando“, kunordigante la deportadon de la eŭropaj judoj en la ekstermejojn de la Ĝenerala Gubernio. 2 blokitaj en Germanio kaj Eŭropo. Laŭ iuj historiistoj povas esti, ke tiu evoluo estis la definitiva dato, kiam Hitler decidis praktike lanĉi la murdon kontraŭ la judoj. Kiel kialoj de tiu decido ekzistas diversaj konsideroj, kiujn ni ne detale traktos ĉi tie. En la historiografio oni supozas iun kongruon de la decido por la amasmurdo kontraŭ la judoj kun la agresmilito kontraŭ Sovetunio, ĉar Hitler ĉiam parolis pri la „juda bolŝevismo“, kiu staris en la centro de tiu milito. Estas do verŝajne, ke la agresmilito kontraŭ Sovetunio akcelis la murdon kontraŭ la sovetia kaj la cetera eŭropa judaro. Sed povas esti, ke ankaŭ la militdeklaro de Germanio al Usono, kiu sekvis la 12an de decembro, ludis rolon, ĉar tiam la milito alprenis internacian dimension. La elpaŝoj de Hitler fariĝis pli kaj pli fanatikaj kaj ekscesaj, kiam li parolis pri la judoj kiel „monda malamiko“, kies „elŝaltado“ estas unuaranga. La 21an de oktobro li deklaris: „Se ni ekstermas tiun peston, tiel ni plenumas agon por la homaro, kies signifon niaj viroj ankoraŭ ne povas imagi“.