JOS GABRIËLS De nadagen van Herman Willem Daendels De naam Daendels (1762-1818) is onlosmakelijk verbonden met de patriottentijd, met de beginjaren van de Bataafse Republiek en met Java, waar hij als gouverneur-generaal de beroemde Postweg liet aanleggen. Zijn latere jaren zijn minder bekend. Na terugkeer uit de Oost werd hij, in dienst van Oranje, koloniaal gouverneur van de slavenforten van West-Afrika. at Herman Willem Daendels carrière zou maken in het leger en hierin de hoogste posities zou bereiken, lag niet voor de hand toen hij op D21 oktober 1762 in het Gelderse stadje Hattem werd geboren. Als regenten- zoon studeerde hij, met het oog op de te bekleden magistraatsfuncties, rechten aan de hogeschool in Harderwijk. Na het behalen van de meestertitel vestigde hij zich in 1783 als advocaat in zijn geboorte- plaats, in afwachting van een zetel in het stadsbestuur. Maar het liep anders. In de strijd tus- sen de behoudende Oranjegezinden en hervormingsgezinde patriotten die in de jaren tachtig de Republiek der Verenigde Nederlanden verscheurde, koos Daendels vol overtuiging de zijde van de laatstge- noemden. De jonge jurist had in 1786 een leidende rol in het gewapend verzet van de Hattemse patriotten tegen de stadhou- derlijke troepen. Het jaar daarop vocht hij met andere Gelderse vrijwilligers bij de verdediging van Amsterdam tegen het Pruisische leger dat Oranje te hulp was ge- sneld. Na de inname van de stad vluchtte Daendels met vele andere patriotten naar Noord-Frankrijk, waar hij een handels- firma dreef. Toen na het uitbreken van de Franse Revo- lutie de nieuwe regering in Parijs aan een militaire opmars naar het noorden begon, Herman Willem Daendels als gouverneur-generaal van Oost-Indië (1807-1811). koos Daendels opnieuw voor de wapenen. Postuum portret door Raden Saleh (1838), Rijksmuseum Amsterdam. Aan het hoofd van een op zijn initiatief 46 GESCHIEDENIS MAGAZINE • nr 5 JULI/AUG. 2015 In 1795, als de Bataafse Republiek wordt gevormd, speelt Daendels meteen een belangrijke militaire rol. Op dit schilderij van Adriaan de Lelie en Egbert van Drielst (1795) staat hij derde van links. Het gezelschap bevindt zich in Maarssen. Generaal Daendels neemt hier afscheid van de naar Amsterdam vertrekkende luitenant-kolonel C.R.T. Krayenhoff (midden). Rijksmu- seum Amsterdam. hem al willen vervangen, maar het was diens keizerlijke broer die de landvoogd na de inlijving metterdaad terugriep. Generaal van Napoleon In oktober 1811 teruggekeerd in Europa, vestigde Daendels zich in Parijs. Hij moest hier wekenlang antichambreren alvorens door Napoleon in algemene audiëntie te worden ontvangen. De voormalige gouverneur-generaal stond duidelijk niet in hoge gunst bij de keizer. Hij moest genoegen nemen met zijn oude rang van Frans divisiegeneraal, maar kon zich als gevormd ‘Bataafs Legioen’ van uitgewe- Aan dit teruggetrokken bestaan kwam een zodanig spoedig bewijzen. Met het oog op ken patriotten vocht hij vanaf 1792 in de einde toen Lodewijk Napoleon, van 1806 de Russische veldtocht kreeg Daendels in Armée du Nord. Tijdens de strenge winter tot 1810 koning van Holland, Daendels februari 1812 het bevel over een infante- van 1794-1795 slaagden de Fransen erin terugriep in legerdienst. Begin 1807 riedivisie, samengesteld uit militairen uit over de bevroren rivieren de Republiek benoemde de koning hem tot gouverneur- enkele kleine Duitse vorstendommen, die der Verenigde Nederlanden binnen te generaal van Oost-Indië en ontving hij de als bondgenoten van Frankrijk contingen- trekken. Daendels, inmiddels bevorderd eretitel ‘Maarschalk van Holland’. Op Java ten leverden. Deze eenheid maakte deel tot Frans divisiegeneraal, onderscheidde regeerde hij met harde hand: ‘Toean Besar uit van een legerkorps dat de noordflank zich daarbij door zijn persoonlijke moed Goentoer’, de Grote Donderende Heer, van de Grande Armée moest beschermen. en vermetele initiatieven. Hij had, zoals luidde hier zijn bijnaam. Hij wist bestuur Toen Napoleon medio oktober aan de te- hij het zelf uitdrukte, ‘het kunstje van de en rechtspraak te moderniseren en bracht rugtocht uit Moskou begon, trok dit leger- oorlog’ inmiddels geleerd. het eiland militair in gereedheid voor een korps zuidwaarts om zich bij de restanten De vijf jaren die hierop volgden, van begin onvermijdelijke Britse aanval. In het kader van diens strijdmacht te voegen. 1795 tot eind 1799, vormen het hoogte- hiervan werd de Postweg aangelegd, waar- In het barre winterweer bereikte men eind punt in Daendels’ carrière. In de nieuw- bij vele duizenden inlanders het leven november de Berezina. Bestookt door de gevormde Bataafse Republiek werd hij in lieten. Zijn eigengereidheid en zelfverrij- Russen probeerden de Fransen en hun de rang van luitenant-generaal benoemd king bezorgden Daendels in het vaderland bondgenoten over twee noodbruggen deze tot een van de twee legerbevelhebbers. een slechte naam. Lodewijk Napoleon had halfbevroren rivier over te steken. Op 27 Hoewel hij zich verre wenste te houden van de politiek, gaf hij in 1798 toch twee- maal militaire leiding aan een staatsgreep in de hoop verandering te brengen in de verlammende partijstrijd die de beginja- ren van de jonge democratie kenmerkte. De gunstige reputatie die Daendels zich hiermee verwierf, ging al in 1799 teloor toen hij als commandant tekortschoot Daendels was bij de tijdens de Brits-Russische inval in Noord- dramatische terugtocht Holland. Hij ondervond felle kritiek, van het Franse leger uit waarbij zelfs het woord ‘verraad’ viel. Op Rusland. De oorlog en winterse omstandigheden eigen verzoek kreeg hij in 1800 voor twee bij de overtocht van de jaar verlof, en eind 1802 volgde eervol Berezina (hier afgebeeld) ontslag uit militaire dienst. De ex-generaal in november 1812 kostten vestigde zich als herenboer in Heerde hem niet het leven maar wel zijn gezondheid. Door onder Hattem om er zich aan landontgin- Hoynck van Papendrecht. ning te wijden. Legermuseum, Delft. GESCHIEDENIS MAGAZINE • nr 5 JULI/AUG. 2015 47 ‘Geenszins een militair’ tegen het huis van Oranje geweest ben, ik Toen Daendels in januari 1808 aankwam op Java, noemde een van zijn ambtenaren de nieuwe land- toch nog in staat ben mijne fouten weer voogd ‘even zo vif als buspoeder’. Een kleine vier jaar later, na zijn terugkeer in Europa in oktober 1811, goed te maken’. De reactie van de prinses was daarvan niet veel meer over. Hij was zwaarlijvig geworden, zijn gezondheid had geleden en hij liet zich echter raden: ‘Mon Dieu, wat wil kon slecht tegen de kou. De tropenjaren hadden hem ‘verweekt’, zoals zijn Duitse onderbevelhebber, de man, hij is immers de grootste vijand de Badense graaf von Hochberg, tijdens de Russische veldtocht opmerkte. De ex-gouverneur-generaal van ons huis geweest?’ Kort daarop maak- was gehecht geraakt aan comfort en uiterlijk vertoon. Hij liet zich ‘Excellentie’ noemen en schepte graag te Napoleons verpletterende nederlaag in op over de jaren dat hij naar believen Indische vorsten had afgezet en aangesteld, waarbij hij een groot de slag bij Leipzig de overgave van Modlin fortuin had vergaard. Op zijn vijftigste was Daendels, volgens Hochberg, ‘een oude man die, hoewel onvermijdelijk. Toen deze ten slotte op 1 goedhartig en dapper, traag en futloos was geworden’. Voor dienst bij het leger te velde achtte hij hem december plaatshad, werd Daendels als eigenlijk niet meer geschikt. Zijn oordeel is onbarmhartig: ‘Soldat war er keiner.’ krijgsgevangene van de Russen overge- bracht naar Warschau. Van hieruit begon Daendels meteen brieven te schrijven. De Prins van Oranje november trok ook Daendels’ sterk geslon- maand later kreeg Daendels een nieuw liet hij weten ‘zich ontslagen te achten van ken divisie naar de westoever. Maar toen commando: hij werd belast met de verde- iedere verplichting nog langer een gou- kort daarop de verdedigingstroepen op diging van de Poolse vesting Modlin, op vernement te dienen, dat mijn vaderland de oostelijke oever onder de vijandelijke zo’n 35 kilometer ten noordwesten van heeft onderdrukt’ en niets liever te willen aanvallen leken te bezwijken, kreeg hij in Warschau. Met een garnizoen bestaande dan mee te vechten in de geallieerde de vroege ochtend van de 28ste opdracht uit Fransen, Duitsers, Polen en Litouwers bevrijdingslegers. Zijn grootste wens was met zijn eenheid terug te keren. Inmid- bood hij vanaf 5 februari 1813 weerstand het Oranjehuis, ‘dat in alle tijden de spre- dels waren de bruggen echter volgepakt aan de Russische belegeraars. Het was een kendste daden voor het Vaderland heeft met achterblijvers en vluchtelingen. Tegen monotoon bestaan binnen de vestingmu- verricht, in Holland te zien terugkeren’. deze chaotische stroom in moesten de ge- ren, dat slechts nu en dan werd onderbro- Op geen van zijn brieven kreeg hij een neraal en zijn mannen zich met de bajonet ken door een enkele uitval of een vijande- antwoord. op het geweer hardhandig een weg banen. lijk bombardement. Naarmate het beleg Midden februari 1814 gaven de Russen Tijdens de hieropvolgende strijd tegen de zich maand na maand voortsleepte, ging Daendels toestemming te vertrekken. Na opdringende Russen viel Daendels van Daendels inzien dat de situatie uitzicht- zeven jaar afwezigheid keerde hij in Ne- zijn paard en belandde hij in het water. Hij loos was. Tegen de groeiende geallieerde derland terug. Hij vroeg en kreeg officieel werd ziek en moest het bevel overlaten aan overmacht zou Napoleon het immers niet ontslag uit het Franse leger, waarmee een zijn Duitse onderbevelhebber. Nadat de lang meer kunnen volhouden. Hiermee definitief einde