Spis treści/ Contents 1. Wstęp................................................................................................................................... 4 1.1. Charakterystyka piewików …...................................................................................... 5 1.2. Historia badań nad piewikami...................................................................................... 6 2. Charakterystyka terenu badań............................................................................................. 8 2.1. Struktura geomorfologiczna, geologiczna i pokrycie glebowe.................................... 8 2.2. Warunki hydrologiczne................................................................................................. 9 2.3. Warunki klimatyczne..................................................................................................... 10 2.4. Flora i fauna PK CKKRW............................................................................................. 11 2.5. Opis powierzchni badawczych..................................................................................... 12 3. Materiał i metody badań...................................................................................................... 16 3.1. Prace terenowe i laboratoryjne...................................................................................... 16 3.2. Analizy i wskaźniki....................................................................................................... 17 3.2.1. Analiza chorologiczna …....................................................................................... 17 3.2.2. Analiza ekologiczna................................................................................................ 18 3.2.3. Analiza zoocenologiczna........................................................................................ 20 3.2.3.1. Dominacja osobnicza D................................................................................... 20 3.2.3.2. Stałość występowania C.................................................................................. 21 3.2.3.3. Wskaźnik Q...................................................................................................... 21 3.2.3.4. Współczynnik wierności W............................................................................. 21 3.2.3.5. Różnorodność gatunkowa................................................................................ 22 3.2.3.6. Podobieństwo zgrupowań................................................................................ 24 4. Wyniki badań....................................................................................................................... 25 4.1. Analiza ilościowa zgrupowań piewików na powierzchniach badawczych................. 25 4.2. Analiza jakościowa........................................................................................................ 104 4.3. Wskaźniki różnorodności i równomierności gatunkowej............................................ 104 4.4. Podobieństwa zgrupowań piewików na badanych powierzchniach............................ 105 4.5. Analiza chorologiczna................................................................................................... 107 4.6. Analiza ekologiczna...................................................................................................... 111 5. Wykaz wybranych gatunków odłowionych w trakcie badań............................................. 114 6. Omówienie wyników........................................................................................................... 120 7. Podsumowanie i wnioski..................................................................................................... 129 8. Piśmiennictwo...................................................................................................................... 132 Summary.................................................................................................................................. 143 2 Monographs of the Upper Silesian Museum No 13: 1–144 Bytom, 17.04.2020 Łukasz Junkiert*, Jacek Gorczyca Zgrupowania piewików (Hemiptera: Fulgoromorpha et Cicadomorpha) wybranych zbiorowisk roślinnych Parku Krajobrazowego Cysterskie Kompozycje Krajobrazowe Rud Wielkich Instytut Biologii, Biotechnologii i Ochrony Środowiska, Uniwersytet Śląski, ul. Bankowa 9, 40-007 Katowice * email: [email protected] Abstract: Planthopper and leafhopper communities (Hemiptera: Fulgoromorpha et Cicadomorpha) of selected plant associations of The Landscape Park of The Cistercian Landscape Compositions of Rudy Wielkie. The study presents the results of the faunistic research of planthoppers and leafhoppers of Rudy Landscape Park – a protected area in southern Poland, within Silesian Voivodeship. Qualitative research was conducted between 2011 and 2014 on the whole area of Rudy Landscape Park. Quantitative studies were conducted between 2012 and 2013 on 15 selected research plots within the following phytosociological classes: Molinio-Arrhenatheretea, Nardo-Callunetea, Koelerio galucae-Corynephoretea canescentis, Trifolio-Geranietea sanguinei, Artemisietea vulgaris and Vaccinio-Piceetea. During researches 175 species of planthoppers and leafhoppers was recorded in Rudy Lanscape Park, the number constituting about 32% of the polish fauna. Among the collected specimens one species is recorded for the first time in Poland –Recilia horvathi (then, 1896), five species are new to Upper Silesia:Alebra coryli Le Qense, 1976, Macropsis albae WaGner, 1950, Streptanus confinis (reuter, 1880), Kelisia praecox haupt H., 1935, Ribautodelphax imitans (ribaut, 1953). Alien species associated with trees, like Japananus hyalinus (osborn, 1900) and Stictocephala bisonia (kopp et yonke, 1977) has been also collected during the researches. The structure of planthoppers and leafhoppers communities was analysed on the basis of coefficients such as dominance (D), constancy (C), ecological importance (Q) and fidelity (W). The species diversity was based on the following coefficients: briLLouin Ĥ coefficient, shannon-Weaver’s H’ coefficient, the Simpson’s (I’) diversity index and pieLou J’ evenness index. Within the plant association 10 communities of planthoppers and leafhoppers were distinguished – among which three were connected with forest association and seven with herbaceous associations. A chorological analysis indicated that European and Euro-siberian species were most numerous in the area of the Park. An ecological analysis indicated that the mesohigrophilous, mesoheliophilous and oligothopic were the most abundant groups of species. The most of species were regarded as second degree monophagous ones which overvinter in the stage of egg. Key words: Upper Silesia, Rudy Landscape Park, Hemiptera, Cicadomorpha, Fulgoromorpha, insect communities, zoocenological analysis, seasonal dynamics of abundance, ecology 3 1. Wstęp Badania podjęte nad zgrupowaniami piewików (Cicadomorpha et Fulgoromorpha) obejmowały obszar Parku Krajobrazowego Cysterskie Kompozycje Krajobrazowe Rud Wielkich. Za wyborem tego terenu przemawiało kilka istotnych czynników. Park ze względu na zachowane naturalne siedliska i zróżnicowanie przyrodnicze jest niezwykle cennym element Górnego Śląska o wysokim walorze krajobrazowym. Najważniejszy element Parku stanowią zwarte kompleksy lasów rudzkich i pszczyńskich oraz uzupełniająca je sieć hydrograficzna rzek: Rudy, Pszczynki, Gostyni i Korzeńca. Park usytuowany jest u wylotu Bramy Morawskiej, która ze względów biogeograficznych stanowi miejsce przenikania gatunków z południowej Europy. Jest to główny szlak migracyjny, który kształtuje faunę południowej Polski (morcinek-kaLita & brody 2004, mastaJ 2008). Ze względu na zwarty charakter, stan zachowania, a także warunki fizjogeograficzne teren Parku, a w szczególności kompleksy leśne stanowią bardzo ważny korytarz ekologiczny pomiędzy strefami podgórskimi Karpat i Sudetów, oraz między dorzeczami Wisły i Odry. Zróżnicowanie siedlisk powoduje, że opisany ciąg ekologiczny spełnia także rolę makroostoi, z których liczne gatunki mogą migrować na tereny Śląska i dalej do północnych części kraju. Stan poznania entomofauny Parku, pomimo jego walorów i dużej bioróżnorodności jest raczej niezadowalający. W ostatnim czasie z inicjatywy Zespołu Badawczego Zoologów Wydziału Przyrodniczego Uniwersytetu Śląskiego przeprowadzone zostały badania na dwóch grupach pluskwiaków: czerwcach (Coccoidea) (simon & herczek 2010), oraz mszycach (Aphidoidea) (treLa & herczek 2014). Dlatego wydawało się właściwe prowadzenie badań nad pozostałymi grupami pluskwiaków. W ten szereg doskonale wpisują się piewiki. Owady te będąc ważnym elementem ekosystemów lądowych tworzą w nich charakterystyczne wielogatunkowe zgrupowania o złożonej strukturze i dynamice liczebności (ramensky 1952, kLimaszeWski et al. 1980a, 1980b, Łuczak & WierzboWska 1981, Gębicki 1983, nickeL & hiLdebrandt 2003). Piewiki stanowią grupę szczególnie przydatną w badaniach zoocenologicznych, w których najbardziej interesujące są zgrupowania gatunków o podobnych wymaganiach ekologicznych, które żyją w jednym miejscu i czasie oraz wykorzystują te same źródła pokarmu. W zgrupowaniach takich istnieje regulacja ilościowa, wynikająca z konkurencji. Pomiędzy gatunkami współwystępującymi w danych zbiorowiskach ustalają się stosunki ilościowe, które tworzą strukturę dominacyjną. Kompleksowe określenie struktury biocenozy jest praktycznie niemożliwe, dlatego podejmuje się badania