België – Belgique 198 P.B. BRUSSEL X maart – april 2019 3 / 2964 jaargang 34 P706236 1 Jean-Claude Lebensztejn 15 Vlad Ionescu 20 Maarten Liefooghe Plassende figuren There must be some way out of here Interventies in ons koloniaal paleis www.dewitteraaf.be Over de essays van Paul De Vylder Vijf bedenkingen bij de architectuur van 8 Daniël Rovers het AfricaMuseum redactie & administratie: DWR/TWR vzw Zeven gezichten van Fernand Khnopff 18 Matisse Huiskens Postbus 1428 – 1000 Brussel 1 De kloof overbruggen t.: 32(0)2 223.14.50 – email [email protected] 12 Steven Jacobs Over de gemeenschapskunst van Matthijs vierendertigste jaargang – ISSN 0774-8523 verschijnt tweemaandelijks – 14.000 ex. Raoul De Keyser en Een verpakte gedachte de Bruijne afgiftekantoor Brussel X (1967) & 23 – 47 toegelaten gesloten verpakking Brussel X 3/187 Plassende figuren Pieter Bruegel de Oude, Twaalf spreuken op een bord (detail), 1558, Museum Mayer van den Bergh, Antwerpen Marlene Dumas, Peeing with a Blue Dress On (meisie piepi/in blou rok), 1996 JEAN-CLAUDE LEBENSZTEJN met de achtjarige Fernand Gravey en de vijf­ Hoezeer Kleine Juliaan, want zo heette het De Belgen hebben een hele excretiecultuur jarige Balthus, waarin een panter genaamd Manneken Pis oorspronkelijk, een soort in stand gehouden: van de ‘kakker’, het Saïda het Manneken Pis ontvoert). Sinds Belgische Mona Lisa is geworden, zien we symbool van Dinant, de geboortestad van Kleine Juliaan het beeldje in 1965 voor het laatst werd bevestigd in Japan. Een in 1952 door een Joachim Patinir, die sommige van zijn ver­ ontvreemd, is het vervangen door een kopie tandarts geschonken vrije bronzen kopie in halende landschappen eigenhandig met Het kleine bronzen standbeeld van een plas­ en worden de overblijfselen van het origine­ de vorm van een jongetje, staand op een hoge zo’n poepend figuurtje signeerde, over het send jongetje dat ter versiering van een le beeld bewaard in het Broodhuis op de sokkel, nu eens verkleed als brandweerman door Bruegel uitgebeelde spreekwoord Brusselse fontein dient en wereldwijd bekend Grote Markt. De traditie om het Manneken of baseballspeler, dan weer in Japanse kleder­ ‘tegen de maan pissen’, tot Teniers en staat als het Manneken Pis werd in 1619 Pis bij bepaalde gelegenheden aan te kleden dracht (korte kimono, korte broek, tabisok­ Jordaens’ doeken van De koning drinkt, besteld bij Hiëronymus Duquesnoy de dateert van het einde van de zeventiende jes, hachimakihoofdband en waaier) bevloeit waarop een oude min de billen van een hui­ Oudere. Het verving een stenen beeldje uit eeuw; zijn garderobe bestaat vandaag uit een klein rechthoekig bekken met bloemen­ lende baby afveegt of een baby een volle, de veertiende eeuw, dat in het midden van meer dan negenhonderd kostuums. Het perkje op een perron van het Hamamatsuchō soms ook gevorkte straal plast, terwijl aan de volgende eeuw werd aangeduid als ’t Manneken glimlacht, net zoals de Mona spoorwegstation in Tokio. In 2011 kwam het de linkerzijde van het doek een man zit over Menneken-Pist. ‘Manneke’ of ‘menneke’ is Lisa; hij steekt zijn buik vooruit en houdt Japanse bedrijf Sega nog met de ‘Toylet’: een te geven. Rond 1435 of kort daarna voegde een Belgische variant van het Middel­ zijn kleine geslacht met de linkerhand videogame (beschikbaar in vier uitvoerin­ Rogier van der Weyden, benoemd tot stads­ nederlandse ‘mannekijn’, wat het Franse schuin omhoog, zodat de verfrissende straal gen, waarvan er een Manneken Pis heet) die schilder van Brussel, de stad van Kleine woord ‘mannequin’ voortbracht: aanvanke­ zo ver mogelijk kan spuiten. bovenop een urinoir wordt geplaatst en Juliaan, in de achtergrond van zijn schilde­ lijk verwees dat woord naar een beeldje of waarmee de spelers het volume, de kracht en rij Lucas schildert de Madonna de ruggelings een ledenpop, vervolgens naar een karakter­ de precisie van hun straal kunnen meten. afgebeelde figuren van een man en een loze persoon, en ten slotte naar een levende vrouw toe: een motief dat hij misschien kort mannelijke (1830) en daarna (1897) vrou­ daarvoor was tegengekomen op Van Eycks welijke figuur die nieuwe modecollecties recente schilderij De maagd van kanselier toont. Volgens de esthetische normen van Rolin. Bij Van der Weyden lijkt de man ech­ vandaag zijn ze eerder groot dan klein. ter nog een minuscuul mannetje aan te wij­ Aan de oorsprong van het Manneken Pis zen, eveneens ruggelings afgebeeld, dat hangen allerlei legenden vast: het jongetje links achteraan staat te plassen bij de hoek bluste met zijn straal de lont van een vijan­ van een gekanteelde muur.1 delijk kanon, hij deed zijn behoefte voor het Een hele traditie dus, bewaard in de volk­ huis van een heks, of hij was de weg kwijt­ se verbeelding, en door Baudelaire vastge­ geraakt en werd ‘in volle actie’ teruggevon­ legd in zijn gedicht ‘Meneer Hetzels opinie den door zijn vader, die de stad het votief­ over faro’ (‘Faro! Synoniem voor urine!’) – beeld schonk. Het werd zo populair dat het een gelijkstelling die Baudelaire uitlegt in meermaals werd gestolen (de Franse cineast Bronzen kopie van Manneken Pis, 1968, Toylet videogame, Sega, 2011 zijn artikel ‘Keuken. / De dranken van de Alfred Machin draaide in 1913 een kortfilm Hamamatsuchō station, Tokio Brusselaars’: ‘De faro wordt onttrokken uit De Witte Raaf – 198 / maart – april 2019 2 de grote latrine die de Zenne is: het is een eucharistische symboliek, bedoeld om het drankje op basis van de uitwerpselen van de in Italië opkomende lutheranisme tegen te stad, door de septische put gepompt en werken, wat versterkt werd door banderol­ gescheiden. Zo drinkt de stad al eeuwenlang len met Bijbelteksten over wingerd, wijn, haar eigen urine.’ Brouwerij Lindemans bloed en kindertijd: ‘Ga heen, werk heden in omschrijft faro als ‘Een fruitig Belgisch bier­ mijn wijngaard’, ‘Zo gij niet wordt als kinde­ tje, zoet en dorstlessend. Het favoriete bier ren zult gij het rijk der hemelen niet binnen­ van vrouwen!’ Op het etiket van het gaan’, ‘Wie mijn bloed drinkt, heeft eeuwig Brusselse witbier dat brouwerij Lefebvre leven’ enzovoort.5 Maar Lotto, die dol was sinds 1989 produceert, prijkt een Manneken op raadsels, gaf het plassende jongetje van Pis dat plast op de hop en de tarwe waarmee Trescore een urinestraal zo groen als het het bier wordt gemaakt.2 Een website die gebladerte eromheen: misschien naar ana­ Illustratie bij Francesco Colonna, Hypnerotomachia gespecialiseerd is in het beoordelen van bie­ logie met de groene leeuw, de hemelse dauw Poliphili, Venetië, Aldus Manutius, 1499 ren omschrijft het zo: Rogier van der Weyden, De heilige Lucas tekent de maagd der alchemisten? Bij Lotto vinden we het (detail), circa 1435­1440, Museum of Fine Arts, Boston motief van de plassende man of jongen Lichtgeel en vrij helder, met een norma­ minstens zes keer terug. In het tafereel van le witte schuimkraag. Aroma’s van Judith en Holofernes, een marqueterie uit banaan en sinaasappel, licht gesuikerde 1527 in de Santa Maria Maggiore, de basi­ tarwemout en citroenwater. Een weinig liek van Bergamo, staat een man te plassen gist in de afdronk. Vooraan in de mond (ingelegde druppels!) boven een groep eerst citroen, gist en mout, dan korian­ Assyrische soldaten die dronken in slaap der. Iets van sinaasappel in de grondno­ zijn gevallen, terwijl twee andere mannen ten. Banaan meer op de achtergrond naast hem hun behoefte doen. Hierin zag maar goed waarneembaar. Lichte, wate­ men een allusie op de grove brutaliteit van rige textuur. Heel eenvoudig witbier de Duitse soldaten tijdens de recente plun­ zoals het hoort. dering van Rome.6 In hetzelfde jaar keert Lotto terug naar Dezelfde brouwerij Lefebvre herdoopte een Venetië en schildert daar het portret van de van haar witbieren in 2010 tot ‘Manneken koopman en kunstverzamelaar Andrea Pils / The Belgian Spirit’ – de i van Pils kreeg Odoni. Met zijn forse baard en zelfverzekerde de vorm van een Manneken Pis met een blik houdt hij in zijn rechterhand een rode zon boven het hoofd. Lorenzo Lotto, Venus en Cupido, circa 1525, Artemis van Efeze vast. Zijn linkerhand Ten tijde van het feminisme moest het bij Metropolitan Museum of Modern Art, New York drukt tegen een crucifix die hij als hanger uitstek viriele symbool van het standbeeld, draagt; onder de antieke beelden die hij om hoewel van bescheiden omvang, wel een zich heen heeft uitgestald zie je drie beelden vrouwelijke tegenhanger krijgen. In 1985 van Hercules, waaronder uiterst rechts een schonk een zekere Adrien­Denis Debouvrie, kleine dronken Hercules die plast: een Lorenzo Lotto en Giovan Francesco Capoferri, Judith een rijke eigenaar van restaurants en ande­ motief dat wordt uitgebeeld door verschil­ en Holofernes (detail), 1527, Basilica di Santa Maria re panden in het toeristische centrum van lende beelden uit de Romeinse oudheid die Maggiore, Bergamo Brussel, de stad het Jeanneke Pis, een bron­ de tijd hebben doorstaan of die werden geko­ zen beeldje van een gehurkt meisje, met de pieerd of geïmiteerd door Bandinelli, Rubens woorden ‘Tijd voor de gelijkheid tussen Man en anderen. Later, omstreeks 1540, voegde en Vrouw’. In 2008 werd de vierenzeventig­ Lotto in een schilderij van Het toilet van Venus jarige Debouvrie met doorgesneden keel (wellicht een kopie) een fontein toe met gevonden in een grote plas bloed. De popu­ daarop een vrouw die een kind ondersteunt laire krant La Dernière Heure vertelde erbij dat zijn benen spreidt en zijn geslacht met dat ‘Denis Debouvrie zijn voorliefde voor Lorenzo Lotto, Venus en Cupido (detail) beide handen vasthoudt om in een bekken te jongens van Noord­Afrikaanse afkomst plassen.7 In 1543 maakte hij op de verso nooit onder stoelen of banken heeft gesto­ van een tekening van de heilige Petrus en ken’. De bedrijfsleider van Debouvries res­ ser met de rechterhand omhoog en mikt zijn Paulus die een monstrans omhooghouden taurant La Petite Fontaine, de 54­jarige T.