België – Belgique 198 P.B. BRUSSEL X maart – april 2019 3 / 2964 jaargang 34 P706236

1 Jean-Claude Lebensztejn 15 Vlad Ionescu 20 Maarten Liefooghe Plassende figuren There must be some way out of here Interventies in ons koloniaal paleis www.dewitteraaf.be Over de essays van Paul De Vylder Vijf bedenkingen bij de architectuur van 8 Daniël Rovers het AfricaMuseum redactie & administratie: DWR/TWR vzw Zeven gezichten van Fernand Khnopff 18 Matisse Huiskens Postbus 1428 – 1000 Brussel 1 De kloof overbruggen t.: 32(0)2 223.14.50 – email [email protected] 12 Steven Jacobs Over de gemeenschapskunst van Matthijs vierendertigste jaargang – ISSN 0774-8523 verschijnt tweemaandelijks – 14.000 ex. Raoul De Keyser en Een verpakte gedachte de Bruijne afgiftekantoor Brussel X (1967) & 23 – 47 toegelaten gesloten verpakking Brussel X 3/187 Plassende figuren

Pieter Bruegel de Oude, Twaalf spreuken op een bord (detail), 1558, Museum Mayer van den Bergh, Antwerpen Marlene Dumas, Peeing with a Blue Dress On (meisie piepi/in blou rok), 1996

JEAN-CLAUDE LEBENSZTEJN met de achtjarige Fernand Gravey en de vijf­ Hoezeer Kleine Juliaan, want zo heette het De Belgen hebben een hele excretiecultuur jarige Balthus, waarin een panter genaamd Manneken Pis oorspronkelijk, een soort in stand gehouden: van de ‘kakker’, het Saïda het Manneken Pis ontvoert). Sinds Belgische Mona Lisa is geworden, zien we symbool van Dinant, de geboortestad van Kleine Juliaan het beeldje in 1965 voor het laatst werd bevestigd in Japan. Een in 1952 door een Joachim Patinir, die sommige van zijn ver­ ontvreemd, is het vervangen door een kopie tandarts geschonken vrije bronzen kopie in halende landschappen eigenhandig met Het kleine bronzen standbeeld van een plas­ en worden de overblijfselen van het origine­ de vorm van een jongetje, staand op een hoge zo’n poepend figuurtje signeerde, over het send jongetje dat ter versiering van een le beeld bewaard in het Broodhuis op de sokkel, nu eens verkleed als brandweerman door Bruegel uitgebeelde spreekwoord Brusselse fontein dient en wereldwijd bekend Grote Markt. De traditie om het Manneken of baseballspeler, dan weer in Japanse kleder­ ‘tegen de maan pissen’, tot Teniers en staat als het Manneken Pis werd in 1619 Pis bij bepaalde gelegenheden aan te kleden dracht (korte kimono, korte broek, tabisok­ Jordaens’ doeken van De koning drinkt, besteld bij Hiëronymus Duquesnoy de dateert van het einde van de zeventiende jes, hachimakihoofdband en waaier) bevloeit waarop een oude min de billen van een hui­ Oudere. Het verving een stenen beeldje uit eeuw; zijn garderobe bestaat vandaag uit een klein rechthoekig bekken met bloemen­ lende baby afveegt of een baby een volle, de veertiende eeuw, dat in het midden van meer dan negenhonderd kostuums. Het perkje op een perron van het Hamamatsuchō soms ook gevorkte straal plast, terwijl aan de volgende eeuw werd aangeduid als ’t Manneken glimlacht, net zoals de Mona spoorwegstation in Tokio. In 2011 kwam het de linkerzijde van het doek een man zit over Menneken-Pist. ‘Manneke’ of ‘menneke’ is Lisa; hij steekt zijn buik vooruit en houdt Japanse bedrijf Sega nog met de ‘Toylet’: een te geven. Rond 1435 of kort daarna voegde een Belgische variant van het Middel­ zijn kleine geslacht met de linkerhand videogame (beschikbaar in vier uitvoerin­ Rogier van der Weyden, benoemd tot stads­ nederlandse ‘mannekijn’, wat het Franse schuin omhoog, zodat de verfrissende straal gen, waarvan er een Manneken Pis heet) die schilder van Brussel, de stad van Kleine woord ‘mannequin’ voortbracht: aanvanke­ zo ver mogelijk kan spuiten. bovenop een urinoir wordt geplaatst en Juliaan, in de achtergrond van zijn schilde­ lijk verwees dat woord naar een beeldje of waarmee de spelers het volume, de kracht en rij Lucas schildert de Madonna de ruggelings een ledenpop, vervolgens naar een karakter­ de precisie van hun straal kunnen meten. afgebeelde figuren van een man en een loze persoon, en ten slotte naar een levende vrouw toe: een motief dat hij misschien kort mannelijke (1830) en daarna (1897) vrou­ daarvoor was tegengekomen op Van Eycks welijke figuur die nieuwe modecollecties recente schilderij De maagd van kanselier toont. Volgens de esthetische normen van Rolin. Bij Van der Weyden lijkt de man ech­ vandaag zijn ze eerder groot dan klein. ter nog een minuscuul mannetje aan te wij­ Aan de oorsprong van het Manneken Pis zen, eveneens ruggelings afgebeeld, dat hangen allerlei legenden vast: het jongetje links achteraan staat te plassen bij de hoek bluste met zijn straal de lont van een vijan­ van een gekanteelde muur.1 delijk kanon, hij deed zijn behoefte voor het Een hele traditie dus, bewaard in de volk­ huis van een heks, of hij was de weg kwijt­ se verbeelding, en door Baudelaire vastge­ geraakt en werd ‘in volle actie’ teruggevon­ legd in zijn gedicht ‘Meneer Hetzels opinie den door zijn vader, die de stad het votief­ over faro’ (‘Faro! Synoniem voor urine!’) – beeld schonk. Het werd zo populair dat het een gelijkstelling die Baudelaire uitlegt in meermaals werd gestolen (de Franse cineast Bronzen kopie van Manneken Pis, 1968, Toylet videogame, Sega, 2011 zijn artikel ‘Keuken. / De dranken van de Alfred Machin draaide in 1913 een kortfilm Hamamatsuchō station, Tokio Brusselaars’: ‘De faro wordt onttrokken uit De Witte Raaf – 198 / maart – april 2019 2 de grote latrine die de Zenne is: het is een eucharistische symboliek, bedoeld om het drankje op basis van de uitwerpselen van de in Italië opkomende lutheranisme tegen te stad, door de septische put gepompt en werken, wat versterkt werd door banderol­ gescheiden. Zo drinkt de stad al eeuwenlang len met Bijbelteksten over wingerd, wijn, haar eigen urine.’ Brouwerij Lindemans bloed en kindertijd: ‘Ga heen, werk heden in omschrijft faro als ‘Een fruitig Belgisch bier­ mijn wijngaard’, ‘Zo gij niet wordt als kinde­ tje, zoet en dorstlessend. Het favoriete bier ren zult gij het rijk der hemelen niet binnen­ van vrouwen!’ Op het etiket van het gaan’, ‘Wie mijn bloed drinkt, heeft eeuwig Brusselse witbier dat brouwerij Lefebvre leven’ enzovoort.5 Maar Lotto, die dol was sinds 1989 produceert, prijkt een Manneken op raadsels, gaf het plassende jongetje van Pis dat plast op de hop en de tarwe waarmee Trescore een urinestraal zo groen als het het bier wordt gemaakt.2 Een website die gebladerte eromheen: misschien naar ana­ Illustratie bij Francesco Colonna, Hypnerotomachia gespecialiseerd is in het beoordelen van bie­ logie met de groene leeuw, de hemelse dauw Poliphili, Venetië, Aldus Manutius, 1499 ren omschrijft het zo: Rogier van der Weyden, De heilige Lucas tekent de maagd der alchemisten? Bij Lotto vinden we het (detail), circa 1435-1440, Museum of Fine Arts, Boston motief van de plassende man of jongen Lichtgeel en vrij helder, met een norma­ minstens zes keer terug. In het tafereel van le witte schuimkraag. Aroma’s van Judith en Holofernes, een marqueterie uit banaan en sinaasappel, licht gesuikerde 1527 in de Santa Maria Maggiore, de basi­ tarwemout en citroenwater. Een weinig liek van Bergamo, staat een man te plassen gist in de afdronk. Vooraan in de mond (ingelegde druppels!) boven een groep eerst citroen, gist en mout, dan korian­ Assyrische soldaten die dronken in slaap der. Iets van sinaasappel in de grondno­ zijn gevallen, terwijl twee andere mannen ten. Banaan meer op de achtergrond naast hem hun behoefte doen. Hierin zag maar goed waarneembaar. Lichte, wate­ men een allusie op de grove brutaliteit van rige textuur. Heel eenvoudig witbier de Duitse soldaten tijdens de recente plun­ zoals het hoort. dering van Rome.6 In hetzelfde jaar keert Lotto terug naar Dezelfde brouwerij Lefebvre herdoopte een Venetië en schildert daar het portret van de van haar witbieren in 2010 tot ‘Manneken koopman en kunstverzamelaar Andrea Pils / The Belgian Spirit’ – de i van Pils kreeg Odoni. Met zijn forse baard en zelfverzekerde de vorm van een Manneken Pis met een blik houdt hij in zijn rechterhand een rode zon boven het hoofd. Lorenzo Lotto, Venus en Cupido, circa 1525, Artemis van Efeze vast. Zijn linkerhand Ten tijde van het feminisme moest het bij Metropolitan Museum of Modern Art, New York drukt tegen een crucifix die hij als hanger uitstek viriele symbool van het standbeeld, draagt; onder de antieke beelden die hij om hoewel van bescheiden omvang, wel een zich heen heeft uitgestald zie je drie beelden vrouwelijke tegenhanger krijgen. In 1985 van Hercules, waaronder uiterst rechts een schonk een zekere Adrien-Denis Debouvrie, kleine dronken Hercules die plast: een Lorenzo Lotto en Giovan Francesco Capoferri, Judith een rijke eigenaar van restaurants en ande­ motief dat wordt uitgebeeld door verschil­ en Holofernes (detail), 1527, Basilica di Santa Maria re panden in het toeristische centrum van lende beelden uit de Romeinse oudheid die Maggiore, Bergamo Brussel, de stad het Jeanneke Pis, een bron­ de tijd hebben doorstaan of die werden geko­ zen beeldje van een gehurkt meisje, met de pieerd of geïmiteerd door Bandinelli, Rubens woorden ‘Tijd voor de gelijkheid tussen Man en anderen. Later, omstreeks 1540, voegde en Vrouw’. In 2008 werd de vierenzeventig­ Lotto in een schilderij van Het toilet van Venus jarige Debouvrie met doorgesneden keel (wellicht een kopie) een fontein toe met gevonden in een grote plas bloed. De popu­ daarop een vrouw die een kind ondersteunt laire krant La Dernière Heure vertelde erbij dat zijn benen spreidt en zijn geslacht met dat ‘Denis Debouvrie zijn voorliefde voor Lorenzo Lotto, Venus en Cupido (detail) beide handen vasthoudt om in een bekken te jongens van Noord-Afrikaanse afkomst plassen.7 In 1543 maakte hij op de verso nooit onder stoelen of banken heeft gesto­ van een tekening van de heilige Petrus en ken’. De bedrijfsleider van Debouvries res­ ser met de rechterhand omhoog en mikt zijn Paulus die een monstrans omhooghouden taurant La Petite Fontaine, de 54-jarige T. straal door de mirtenkrans, zodat de drup­ nog een schets van een naakte plassende L., werd in beschuldiging gesteld. Nu ik dit peltjes keurig op moeders venusberg putto. Wat deze voorstellingen, en de kunst schrijf, in september 2013, is de zaak nog in terechtkomen. ‘Die is raak’, zo lijken ze van Lotto meer in het algemeen kenmerkt, is behandeling, na een seponering en een elkaar geamuseerd te zeggen. Boven de de typische mengeling van humor en her­ doorverwijzing naar assisen. Op 13 septem­ bruidssluier over Venus’ hoofd hangt een metisme, waar Zanchi al op heeft gewezen.8 ber noteerde La Dernière Heure nog de vol­ schelp, haar linkeroor is getooid met een Lotto schijnt een bijzondere belangstelling gende eloquente praeteritio: ‘over de rest saffier en een parel, en haar linkerhand rust voor alchemie te hebben gehad, waarin Lorenzo Lotto, Andrea Odoni, 1527, Buckingham zullen we maar zwijgen… We zeggen dus op haar borst. Ze glimlacht subtiel, en haar urine een belangrijke rol speelt. Ook had hij Palace, Londen maar niets over het personage dat Debouvrie schuin gehouden gelaat, dat wel een portret een grote voorliefde voor hermetische was, over zijn roofzuchtige seksualiteit met lijkt, kijkt de toeschouwer met een zweven­ emblemen, wat blijkt uit de verbazingwek­ jonge mannen of over de speciale films die de blik aan. Het schilderij is ook vol gevaar kende houten panelen in de basiliek. hij met hen maakte en bewaarde.’ De krant (onderaan, vanonder het blauwe kleed Misschien behoorde het wel tot de ambities vermeldt niet of die speciale films misschien waarop Venus rust, komt een door het gras van deze naar de provincie verhuisde ook scènes bevatten die offers brachten aan glijdende slang tevoorschijn). Het werk is de plaatselijke folklore. een epithalamium, een celebratie van het In 1998 werd een Brussels trottoir nog huwelijk: de kinderurine lijkt, als bron van voorzien van een Zinneke Pis, een hond die plezier en symbool van vruchtbaarheid, een zijn poot optilt tegen een paaltje op de plaats onschuldig en toonbaar substituut te zijn waar ooit Baudelaires geliefde Zenne voor het duistere zaad van de volwassen stroomde. man. Een overeenkomst die Michel Dorigny Het Brusselse volk leste zijn dorst trots in de zeventiende eeuw en Jacques-Antoine met de symbolische plas van Kleine Juliaan, Vallin rond het begin van de negentiende maar in de zeventiende eeuw droegen de eeuw heel duidelijk lieten zien in hun fontei­ Vlaamse autoriteiten de knapenliefde geen nen met plassende putti (Diana ontdekt de warm hart toe. Hiëronymus Duquesnoy de zwangere Callisto, Drie nimfen bij de Liefdes­ Jongere, zoon van de vader van Manneken fontein). Lotto’s nuptiale urine bestaat uit Pis en broer van François, de beroemdste goud én zilver. Beide edelmetalen zijn in het telg uit dit beeldhouwersgeslacht, werd in beeld van de straal van het jonge kind met Gent beschuldigd van sodomie met twee elkaar vervlochten. van zijn leerjongens, ter dood veroordeeld In 1524 was Lotto belast met de decoratie en terechtgesteld; van zijn lichaam bleef van de Suardi-kapel in Trescore, nabij alleen de as over. Bergamo. Hij schilderde er onder meer een Lorenzo Lotto, fresco, 1524, Suardi-kapel, Trescore Dronken urinerende Hercules, 1e eeuw na Christus, mystieke wingerd met een Christus als wijn­ Casa dei Cervi, Herculaneum stok, en op het plafond een oogsttafereel Lotto met naakte kinderen en banderollen. Een van die kinderen, van onderen bezien, grijpt De voorstelling van een plassend jongetje met beide handen zijn kleine gereedschap lijkt een oude belofte van voorspoed in zich en ballen vast om de toeschouwer enthousi­ te dragen – zowel vleselijke als financiële ast te bewateren; destijds had het jongetje voorspoed. De Venus en Cupido van Lorenzo het nog op het wijwatervat gemunt. Een Lotto, wellicht geschilderd in de jaren 1525- kwarteeuw eerder werd dit motief al geïllus­ 1530, is één grote allegorische montage.3 treerd door de bellissimi spiritelli op de Aan de linkerzijde houdt een speelse en triomf­wagen van Poliphilo: ‘Er waren er die lichtjes groteske, naakte Cupido met met hun voeten druiven persten, en ande­ gespreide vleugels, een pijlkoker en een ren die werkeloos toekeken, trommelend op kroon van mirte (het aan Venus gewijde een tamboerijn en door elkaar heen zin­ kruid) een tweede mirtenkrans vast, waar­ gend. Velen lagen ondersteboven op de aan een wierookvat hangt, en die op zijn grond, ingedommeld nadat ze wijnvaten beurt is bevestigd aan een blauw snoer dat hadden gevuld en gedronken hadden van voorzichtig wordt vastgehouden door de Sibille van de pers.’4 De bijbehorende Venus, die zich rechts naast Cupido neer­ gravure voegt daar nog een naakt kind aan vlijt. Venus is naakt, op een tiara en een toe, dat midden op een grote vaas staat, met onder haar borsten gebonden lint na, ter­ zijn linkerhand zijn gereedschap vasthoudt Lorenzo Lotto en Giovan Francesco Capoferri, allegorie wijl haar dijen en geslacht met rozenblaad­ en op de grond plast. Lotto’s adaptatie voor op de geboorte van het universum, circa 1524-1531, jes zijn bestrooid. Het kind houdt zijn plas­ de bidkapel gaf aan deze druivenoogst een Lorenzo Lotto, fresco, Suardi-kapel (detail) Basilica di Santa Maria Maggiore, Bergamo De Witte Raaf – 198 / maart – april 2019 3

Venetiaan om de symbolische kunst van de imprese 9 op grote schaal te verspreiden, zoals ook Rosso, die andere grote schilder in ballingschap, dat heeft gedaan.

Pisseuses

Om fysiologische maar vooral ook symboli­ sche redenen moesten al deze plassende figuren wel mannelijk zijn: met hun beschei­ den gereedschap symboliseren ze de actieve viriele deugd en de machtsverhoudingen die de fallus in de samenleving heeft geïnstal­ leerd. Afbeeldingen van plassende vrouwen of meisjes zijn in de klassieke westerse wereld veeleer zeldzaam, maar steevast opmerkenswaardig, en verbonden met een uitzonderlijke iconografie. Voorbeelden zijn de jonge vrouw die rechtopstaand haar jurk opheft en in een hoed plast voor de ‘onwel­ voeglijke fontein’ op het plafond van de wachtzaal van het kasteel van Plessis- Bourré nabij Angers (1468-1473),10 of het gevleugelde meisje dat in een klomp plast op een van de caissons in de bidkapel van het Hôtel Jean Lallemant in Bourges, dat na een brand werd herbouwd in 1500: ook zij opent haar kleed en lost, in tegenstelling tot de meer parabolische krommen die over het algemeen uit piemeltjes tevoorschijn komen, een dikke, rechte, golvende straal, die gedeel­ telijk op haar rechterkuit belandt. Het zijn raadselachtige voorstellingen die meestal met de alchemie worden geassocieerd.11 Een vijftiende-eeuwse tekst, abusievelijk toege­ Matthias Gerung, Melancolia, 1558, Staatliche Kunsthalle, Karlsruhe Jacopo Zucchi, De gouden eeuw, circa 1575, Uffizi, Florence schreven aan Nicolas Flamel, vermeldt kin­ derurine als een van de noodzakelijke bestanddelen voor de Steen der Wijzen: ‘Nu nadert gij het geheim der geheimen. Neemt over, maar niet op het schilderij van Van de urine van een kind van acht, tien of Heemskerck (ca. 1536-1537), een compac­ twaalf, dat wijn drinkt en een evenwichtig tere versie waarbij de vrouwelijke faun is leven leidt, gezond is en van nature welge­ vervangen door een niet-plassende naakte schapen, en vangt het vocht op in een glazen mannenfiguur. vat…’12 De tekst zegt niets over een klomp en Omstreeks 1575 toont het kleine paneel laat het geslacht van het kind onvermeld. De gouden eeuw van Jacopo Zucchi, dat hoort Het plassende meisje van het Hôtel Lallemant bij een Zilveren eeuw, groepen met naakte is echter de enige onmiskenbaar vrouwelijke figuren, dansend en elkaar omhelzend in figuur in de groep van veertien putti die wor­ een fantasielandschap. Twee kinderen plas­ den afgewisseld met duistere emblemen. De Matthias Gerung, Melancolia (detail) sen samen in een rivier waar nog andere vierentwintig schilderijen van Plessis- kinderen baden: de kleur en de klank van Bourré en de dertig caissons met engeltjes oro en orina (goud en urine) roepen samen en emblemen van Bourges vormen twee op het schilderij Melancolia (1558) plaatste het beeld op van wetteloze eendracht en enigmatische ensembles, vergelijkbaar met de Duitser Matthias Gerung een gevleugel­ eeuwige lente. De gouden eeuw die door de houten panelen van Lotto in het koor van de Melancolia, een reusachtige, serene Hesiodos en Tibullus, en in de Metamorfosen de basiliek van Bergamo. In al deze gevallen figuur, omringd door verschillende mensen­ van Ovidius was verbeeld, kende geweld, gaat het om ingewikkelde fantasieën waar­ groepen die zich, in een landschap dat overheersing noch arbeid. Op de mooi afge­ van de sleutel verloren is geraakt, al dan niet wordt overheerst door een komeet en een werkte voorbereidende schets die bewaard met opzet. Toch moeten we onthouden dat regenboog, overgeven ‘aan alle mogelijke wordt in het Getty Museum zien we hoe de er een duidelijke intentie was om beelden te activiteiten die horen bij het leven in de kromme plasstralen van twee jongetjes maken die met hun bonte en verrassende stad, op het platteland en in het leger’:13 elkaar kruisen, waarbij één straal het karakter aan de wereld van de alchemie oorlog, optochten, werk, spelen, buitelin­ gezicht van het andere jongetje doormidden doen denken. gen, muziek, dans, dansende beren en een snijdt. Maar rechts op het schilderij in de Jacopo Zucchi, De zilveren eeuw, circa 1575, In de zestiende eeuw lijken we vooral in badhuis-annex-bordeel met naakte vrou­ Uffizi gaat het om een meisje met gespreide Uffizi, Florence het noorden van Europa voorstellingen van wen. Helemaal links onderaan zit een benen, dat recht voor zich uit een gevorkte plassende vrouwen aan te treffen. Centraal vrouw met geheven rok te plassen bij een straal plast; het jongetje, met een hoofd­ waterpartij; naast haar staat een knaap krans van loof en bloemen, richt zijn geval­ letje hoog op, zodat zijn straal het meisje als over te geven terwijl hij zich vasthoudt aan een nimbus omgeeft.14 Het lijkt alsof het een dode boomstam. Alle figuren lijken kereltje zo al in de houding van heerser en blind te zijn voor de grote Melancolia en de beschermer gaat staan, plassend volgens astrale krachten die hen leiden. deze kromme:15 Afbeeldingen van urinerende vrouwen uit diezelfde eeuw, die vooral zo rijk was aan plassende jongetjes, moesten altijd wel iets allegorisch, fabelachtigs of dierlijks hebben. Cornelis Bos’ ets De triomf van Bacchus De omtrekkende kromme lijkt de zilveren (1543) toont helemaal links een weelderige eeuw en de heerschappij van de wet aan te naakte vrouw, een halve vrouwelijke faun kondigen, midden op het gelijknamige – met het rechterbeen van een mens en het paneel vertegenwoordigd door de overheer­ linkerbeen van een geit – die staat te plassen sende figuur van Justitia, gewapend met terwijl ze drinkt van een wijnzak die haar zwaard en weegschaal. De onwelvoeglijke fontein, 1468-1473, zaal van de door een gespierde sater met een druiven­ Het onderwerp ‘de gouden eeuw’, naar wachters, Château du Plessis-Bourré, Écuillé krans om zijn torso wordt aangereikt. Meer een beschrijving van Vincenzo Borghini, naar het midden toe toont een stomdron­ was een paar jaar eerder reeds uitgebeeld ken, voorovergebogen sater zijn poepende door Poppi, die zich baseerde op een teke­ kont in een spiegel die door een putto wordt Maarten van Heemskerck, De triomf van Bacchus ning van Vasari.16 Borghini’s tekst en vastgehouden. Op de ets geeft de sater ook (detail), Kunsthistorisches Museum, Wenen Poppi’s schilderij boden geen plaats aan plassende figuren, aan man noch vrouw: dat was een innovatie van Zucchi of van diens beschermheer, kardinaal Ferdinando de’ Medici, de toekomstige groothertog van Toscane. Voor het schouwspel van een ongege­ neerd urinerend stel moeten we een halve eeuw later naar de Nederlanden, waar Rembrandt etsen maakte van een plassende man en vrouw. Hier geen kindertijd, volks­ vermaak, symboliek, krommen of allusies op de mannelijkheid meer, maar gewoon een boer en een boerin die recht voor zich uit plassen. De vrouw draait zich om tenein­ de zich ervan te verzekeren dat er niemand toekijkt – wat Rembrandt wel degelijk doet: Gevleugeld meisje, circa 1500, oratorium van Hôtel hij confronteert onze blik met deze exhibitie Jean Lallemant, Bourges Cornelis Bos, De triomf van Bacchus, 1543, Rijksmuseum, Amsterdam van urine, en zelfs van poep, waarvan de De Witte Raaf – 198 / maart – april 2019 4

Jean-Jacques Lequeu, Ah! Elle s’écoute, circa 1792-1795, Staatliche Kunsthalle, Karlsruhe

Rembrandt, Een plassende man, 1631, Het Rembrandthuis, Amsterdam Rembrandt, Een plassende vrouw, 1631, Het Rembrandthuis, Amsterdam bezorgd kijkende vrouw hoopt dat die niet gezicht plast, nvdv) leeft tot op de dag van en/of feministische kunstenaars met het gezien wordt. De kleine prenten van onge­ vandaag voort dankzij de pornosites die nog thema aan de slag. In 1994 fotografeerde veer 8 cm hoog behoren toe aan een genre ontelbaarder zijn. De Pisseuse van Lequeu Sophy Rickett zichzelf in elegant zwart-wit dat destijds in trek was in de Nederlanden, (‘Ah! Elle s’écoute’) luistert alleen naar zich­ terwijl ze buiten staat te plassen op rustige tegelijk een vertoon van grote virtuositeit zelf om mannenogen te plezieren en geil te plekken in Londen.25 Tussen 2001 en 2012 en van misprijzen voor decorum. In al hun maken.19 filmde en exposeerde de Baskische perform­ boerse eenvoud, die Callot al eerder had Die traditie blijft bestemd voor strikt privé­ ster Itziar Okariz een reeks plasacties, geti­ laten zien op een van zijn Caprices, sluit dit gebruik: wanneer de bankier en kunstverza­ teld Mear en espacios públicos o privados.26 In tweetal mooi aan bij de plassende koeien melaar Randon de Boisset bij Boucher drie 1992 maakte Kiki Smith de wassen sculp­ François Boucher, L’Œil indiscret (la Femme qui pisse), van Paulus Potter of Nicolaes Berchem (het erotische schilderijtjes bestelt of koopt, tuur Pee Body, een naakte gehurkte vrouw circa 1742-1765, privéverzameling was Paul Claudel die in verband met waaronder ook een Pisseuse, laat hij die die glazen kralen plast, en in 1996-1997 Jordaens ooit sprak van een ‘mensenstal’, bedekken met fatsoenlijkere dubbels (op de bracht Marlene Dumas een eerbetoon aan alvorens tot andere gedachten te komen), zij plaats van de pispot waarin de vrouw haar Rembrandts plassende vrouw in een reeks het met een waardigheid die pretentieloze behoefte doet, zien we dan de afbeelding van gewassen tekeningen.27 Aan mannelijke mensen gemeen hebben met de dieren. Iets een opzittend hondje, een praktijk die gang­ zijde is er Robert Smithsons Urination Map, dergelijks zal, tenminste in het westen17, baar blijft tot Courbets L’origine du monde en zijn voorstel voor de wijk Loveladies in New niet meer vertoond worden tot Gauguin zijn die we ook aantreffen in Japan.20 De kunste­ Jersey: ‘hij wilde er op zes verschillende Tahitiaanse schildert (Te Poipoi, 1892), naar heeft er echter voor gezorgd dat we zien plaatsen urineren om de vorm van het ster­ waarbij het niet duidelijk is of zij nu plast of hoe het tafereel van achter een donker raam renbeeld van de Hydra of Waterslang op de zich aan het wassen is, of beide tegelijker­ wordt gadegeslagen door een jongeman, als grond na te tekenen.’28 Maar de context is tijd. Het mikpunt van de jonge Rembrandt een projectie van de reële toeschouwer. veranderd: vandaag doet een urinestraal was het allegorische humanisme uit Italië, Boucher suggereert de reactie van de voyeur, vooral denken aan protest, provocatie of zoals enige jaren later wordt bevestigd met in en buiten beeld. De Japanse traditie van de afwijkend gedrag. De assistent van Andres de Ganymedes in het museum van Dresden: shunga (‘lentebeelden’) is meer recht­ Serrano hoorde een Nederlander genaamd niet langer de Trojaanse knaap met graci­ toe-rechtaan. Een paar decennia na Boucher Leo zeggen dat hij opgewonden raakte bij euze vormen die min of meer toestemt in zien we op een prent van Utamaro, naast een het zien van een vrouw die in de mond van zijn ontvoering, maar een grote huilende vrouw die haar behoefte doet, ook haar een man plast. De reactie van Serrano, die baby met dikke billen die plast van angst, voyeur, een jongeman die zich met zijn blote toen net aan zijn reeks De geschiedenis van de Kamerpot, circa 1900, aangeboden via terwijl hij de kersen in zijn linkerhand tever­ kont naar boven vooroverbuigt en zichzelf seksualiteit werkte: ‘Oké, waarom ook niet? lesvieilleschoses.com geefs vastklampt. daarbij driftig beroert.21 We doen aan verzoeknummers.’29 Vervolgens, tot diep in de twintigste eeuw, De aanwezige blik vinden we ook terug op raakt Rembrandts plassende vrouw ver­ de zogenaamde ‘vases de mariée’, een soort Bepiste kunst fascistische propaganda met een reeks post­ strikt in een web van voyeurisme. Ontelbare kamerpotten met op de bodem geschilderd kaarten van naakte jongetjes die, met schoe­ snuisterijen, schilderijen, tekeningen en een groot oog, dat toekijkt terwijl het met Toen de Volkenbond op 18 november 1936 nen aan en een baret op het hoofd, plassen op foto’s verschaffen de mannelijke blik opwin­ een deugddoende plas wordt besprenkeld.22 Italië (slapjes) veroordeelde nadat het ‘le sanzioni’.30 De fotografische wederge­ ding en vermaak,18 en de geloiastos van Aan het eind van zijn leven zou Picasso deze Ethiopië was binnengevallen, antwoordde de boorte van het beeld van de plassende spiri- Poliphilo (een narrige figuur die in Poliphilo’s traditie hernemen in een aquatint die het motief van de plassende vrouw verbindt met dat van de door ouderlingen bespiede Suzanna. In de twintigste eeuw krijgt het thema van de plassende vrouw een zekere legitimi­ teit en wordt het ontdaan van zijn erotische betekenis. Het kleine plassende naakt van Klee, onderdeel van een reeks snel met de pen neergekrabbelde naakttekeningen uit 1908, heeft duidelijk een meer satirische lading.23 Pas in de tweede helft van de eeuw wint het motief aan belang, met Picasso’s grote schilderij La Pisseuse uit 1965, een vervolg op Les Pisseurs van Dubuffet (1961), waarvoor Picasso heel goed had gekeken naar Rembrandts Plassende vrouw en Badende vrouw. Meer recent knopen kunste­ naars met het thema opnieuw aan bij de pornografie, waar hedendaagse kunstvor­ men wel vaker motieven uit putten. Fotografen zoals Gilles Berquet, Claude Fauville en Laurent Benaïm inspireren zich op de traditionele (en meestal ook anonie­ me) pornografische beeldtaal, om die ver­ volgens te verrijken met de kwaliteiten van het artistieke naakt en hun plassende vrou­ Rembrandt, De ontvoering van Ganymedes, 1635, wen in zwart-wit de nodige adelbrieven te Staatliche Kunstammlungen, Dresden geven.24 Tegelijkertijd gaan ook vrouwelijke Kitagawa Utamaro, illustratie uit Ehon takara kura, 1800, Nichibunken, Kyoto De Witte Raaf – 198 / maart – april 2019 5

de Mexicaanse muralist Orozco, met ‘kerels dat het om een vastbesloten, onverschrok­ die overal tegenaan pissen’. Als Pollock ken, hoogstaande en bijkans moedige daad dronken was, werd hij boosaardig, wat hij gaat.’ Met Pietro veroordeelt Pasolini, die ook liet merken door te plassen in de open dicht bij uiteenlopende figuratieve kunste­ haard of in de bloempotten van zijn gastge­ naars als Renato Guttuso, Ottone Rosai, vers, op de grond, in zijn bed of in dat van Giorgio Morandi en Filippo De Pisis staat, de zijn vrienden: ‘Het kon niet anders of het buitensporigheden van de avant-garde: gerucht deed de ronde dat Jackson op zijn twee hoofdstukken later waagt Pietro zich doeken piste.’34 In ieder geval strooide hij er met gesloten ogen aan een blauwe karika­ soms allerlei voorwerpen op uit: Full Fathom tuur van Pollocks pouring, en ‘uiteindelijk Five uit 1947 bevat spijkers, punaises, sleu­ verliest of verloochent hij God’. Maar zoals tels, een kam, muntstukken, knopen, dop­ bekend kunnen de groteske overdrijvingen pen van verftubes, geknakte sigaretten, luci­ van een bepaalde tijd op een later tijdstip de Pablo Picasso, Urinerende vrouw gadegeslagen door Itziar Okariz, Mear en espacios públicos o privados, fers, en dat alles verborgen onder een web norm worden: zo was het zwarte vierkant ouderlingen, 1966, Musée Picasso, Parijs Subway, 2002 van verf. Gezien de enorme bedragen die je van Malevitsj nog voor het bestond al het vandaag voor een Pollock moet neertellen, mikpunt van de satirische kunst van Bertall, zou je je kunnen voorstellen dat experts er de Incohérents en Paul Iribe.38 In 1977- ook een spoor van zijn urine – zeldzamer nog 1978 maakte Andy Warhol (die zelf een dan goud – in hadden aangetroffen, zoals Fountain van Schwarz bezat, een extra andere experts, met de hulp van de FBI, exemplaar dat hij in New York had gekregen sperma van Duchamp hadden aangetroffen in ruil voor een van zijn eigen werken) een in diens Paysage fautif uit 1946. reeks beplaste schilderijen. Hijzelf, zijn Aan het einde van Pasolini’s boek en film assistenten Ronnie Cutrone en Walter Teorema geeft Pietro, de geremde zoon die Steding, alsook de besnorde Venezolaan net als alle andere leden van zijn bourgeois­ Victor Hugo, een bekende figuur uit de New gezin in de ban is van de ongelofelijke Yorkse gayscene van die jaren, plus een schoonheid van de jongeman die bij hen op aantal rekruten die deze laatste had meege­ bezoek is, met iedereen de liefde heeft bedre­ bracht, ledigden samen hun blaas op doe­ ven en vervolgens iedereen verslagen ach­ ken met soms gigantische afmetingen – het terlaat, zich over aan de schilderkunst. formaat van de grote Pollocks – die Warhol Pietro’s erotische talisman is de reproductie op de grond had gelegd en soms, niet altijd, Kiki Smith, Pee Body, 1992, Fogg Museum, Cambridge, van een modern schilderij (in het boek een met metaalkleurige verf had bedekt. Massachusetts Wyndham Lewis, in de film een Francis Afhankelijk van de gebruikte metalen, ver­ 35 Bacon) dat hij zij aan zij met de mysterieu­ oorzaakte het bestanddeel C5H4N4O3, ze gast heeft aanschouwd. Hij probeert zich samen met andere toevallige moleculen tello moest de diepe minachting van het nieu­ het gezicht van de afwezige voor de geest te zoals vitamine B, allerlei zwart- en groen­ we rijk, veertien jaar oud, voor het tandeloze halen, wil het tekenen, faalt, tekent dan achtige reacties. Warhol maakte ook een orgaan van de Volkenbond propageren. steeds groter, test nieuwe technieken uit op aantal schilderijen met sperma.39 Een ervan Op of tegen iets of iemand plassen werd in transparante dragers, bedekt alles onder een vermeldt hij in zijn dagboek van 24 decem­ alle tijden als een daad van agressie blauwe laag verf – het blauw van de ogen ber 1978 (een kerstgeschenk voor een beschouwd. De Griekse redenaar Diogenes van de gast – om te besluiten dat hij alleen bevriende chique Engelse dame), maar hij Laërtius vertelt dat toen de gasten van een maar schildert en altijd al geschilderd heeft herinnert zich niet of het ging om zijn sper­ avondmaal Diogenes de Cynicus botten toe­ om zijn eigen onmacht wereldkundig te ma of dat van Victor. wierpen alsof hij een hond was, hij als een maken. ‘Een gevoel van haat overvalt hem Toen Warhol de vijftig naderde en er wel­ hond tegen hen aan ging plassen.31 De fluo­ en woedend staat hij op uit zijn gehurkte licht genoeg van had om steeds het society­ gele Lenin van het echtpaar Szydlowski in houding – wat hij toch doet met een haast nieuws van het moment in beeld te bren­ de Poolse arbeidersstad Nowa Huta, die al vulgaire kalmte waar berekening in schuilt gen, maar de kunstwereld niet los wilde marcherend plast, wil het land vandaag – hij knoopt zijn broek los en pist op het laten, werkte hij aan agressievere projecten, ‘met humor en een zekere afstand’ troosten schilderij.’36 Een mislukking, een buitenspo­ vooral pornografische foto’s, tekeningen en voor de spoken van het communisme. righeid en een impasse. Het commentaar schilderijen, Torsos, Sex Parts. De seksuali­ Maar de kunst kan de beledigende straal van Pasolini: ‘Zulk extremisme is nu typisch teit van de gayscene was in die dagen nogal ook tegen zichzelf richten. Duchamps voor klassieke avant-gardes of neoavant-gar­ brutaal: leer, fist fucking en water sports. In Fountain, gesigneerd ‘R. Mutt’, bevat op zich des. […] Ze weigeren alle psychologie. New Yorkse clubs als The Toilet en The Pablo Picasso, La Pisseuse, 1965, Musée National geen urine, maar de titel van het werk, zoals Wanneer ze die opnieuw binnenlaten, geven Eagle’s Nest kreeg urine een ereplaats, ter­ d’Art Moderne, Parijs ook later de titel Tu m’, en de verplaatsing ze er een krankzinnig, blasfemisch, zelfs wijl Mapplethorpe aan de andere kant van van het voorwerp, van de toiletten naar de excrementieel karakter aan. […] Het is ook het land de reeks Jim and Tom, Sausalito foto­ tentoonstellingszaal van de Society of de vrijblijvende buitensporigheid van de grafeerde. Dit schreef Bob Colacello, hoofd­ Independent Artists in New York, zeggen subculturele contestatie, die van het icono­ redacteur van Interview: genoeg over het agressieve antikunstgehal­ clasme een echt cultureel systeem maakt.’37 te van het werk – een agressie die de meeste Pasolini filmt de schilderende jongen door Ik weet zeker dat het idee van de Piss organisatoren in 1917 terdege begrepen: het glas heen, zoals Hans Namuth Pollock Paintings hem was ingegeven door vrien­ ‘dit hoort niet in een kunsttentoonstel­ had gefilmd toen die tot tweemaal toe zijn den die hem vertelden wat er zoal in The ling.’32 Toen Fountain een paar decennia glasschildering Number 29, 1950 maakte, Toilet gebeurde, en misschien ook wel later werd toegelaten tot de canon van de maar Pasolini voegt daar nog een genadelo­ door de punks die hadden geplast bij zijn kunstgeschiedenis (in 1999 werd een van ze monoloog aan toe: ‘Er moeten nieuwe vernissage in Parijs [bij Daniel Templon]. de acht replica’s die in 1964 voor Arturo technieken uitgevonden worden – die niet Bovendien kende Andy de scène uit Schwarz waren gemaakt, geveild voor herkenbaar zijn… Een heel eigen wereld Teorema, de film van Pasolini uit 1968 1.762.500 dollar en verkocht aan de scheppen waarmee geen vergelijk mogelijk waarin een student-kunstenaar op zijn Griekse financier Dimitris Daskalopoulos), is… Niemand moet begrijpen dat de schilder eigen schilderij plast. ‘Het is een parodie was het onvermijdelijk dat het werk zou niets waard is… Alles moet perfect lijken, op Jackson Pollock’, zei hij mij, zinspe­ krijgen wat er nog aan ontbrak: in 1993 gebaseerd op onbekende regels waarover dus lend op de roddel dat Pollock altijd plaste plaste de performer Pierre Pinoncelli in ook niet te oordelen valt… Maar niemand op doeken voor dealers of klanten die hij Nîmes in een van die Schwarz-replica’s en moet denken dat het om een correctie gaat niet mocht. Andy hield van historische sloeg het voorwerp vervolgens stuk met een aangebracht door iemand die er niets van referenties in zijn werk…40 hamer, iets waarmee hij het duchampiaan­ kan, die impotent is: ze moeten juist denken se anagram ‘ruiner, uriner’33 alle eer aan­ Warhol, die in zijn dagboek van 19 maart Claude Fauville, Pisser, 1999 deed. Dertien jaar later deed Pinoncelli nog 1978 met Dalí over het beplaste schilderij eens hetzelfde in Parijs (nu zonder te plas­ van Teorema had gediscussieerd, kende dat sen). Patrick de Haas herinnerde me eraan werk maar al te goed omdat Pasolini ook dat deze replica’s geen echte urinoirs, maar had meegewerkt aan de Italiaanse versie door Schwarz bestelde artefacten waren, van Trash en kort voor zijn dood (in 1975) vervaardigd volgens het Mutt-model uit nog een catalogustekst over Warhols schil­ 1917 op de foto van Stieglitz, en dus anti­ derijen van travestieten had geschreven.41 readymades. Duchamp dacht de kunst te Volgens Ronnie Cutrone ging het hele idee kunnen beledigen, maar de kunst transfor­ evenwel nog verder terug: Warhol had in meerde zijn belediging in kunst (en dus ook 1961-1962 al op witte doeken geplast, en in geld). Pinoncelli hielp de verkunsting van op de stoep voor zijn huis doeken neerge­ de belediging naar de filistijnen, maar zijn legd, zodat de voorbijgangers eroverheen plas was bedoeld als een liefdevolle daad pro konden lopen.42 In 1976 antwoordde Andy Duchamp, ter voltooiing van diens urinoir. op een vraag van het magazine Unmuzzled Het Musée National d’Art Moderne eiste Ox over zijn oude abstracte werken: zonder succes een schadevergoeding van 2.800.000 euro, waarna Pinoncelli’s uri­ De enige die ik heb zijn beplaste schilde­ noir een bescheiden plaats kreeg toegewe­ rijen, een of twee. Het is lang geleden. zen in het Musée d’Art Moderne et d’Art En dan waren er ook nog de doeken die Contemporain van Nice. ik op straat had achtergelaten en waar Duchamp, de zoon van een notaris uit de mensen op hadden gelopen; dat leverde provincie, had nog goede manieren. Dat kan een hoop smerige doeken op. Later niet worden gezegd over Jackson Pollock, bedacht ik dat ze vol ziektes zaten, dus een boerenzoon uit het Amerikaanse westen heb ik ze maar opgerold en ergens weg­ die het gewend was om buiten te plassen. Op gelegd.43 de wanden van zijn weinig gerieflijke woning in West Houston Street had hij in 1935 met Misschien heeft dit gesprek wel een slapende zijn broer Sande grote, opdringerige porno­ fantasie wakker gemaakt en die enorme toe­ Sophy Rickett, Pissing woman (test), 1994 grafische taferelen geschilderd in de stijl van Fascistische ansichtkaart, privécollectie vloed van urineschilderijen teweeggebracht: De Witte Raaf – 198 / maart – april 2019 6 de eerste doeken die hij maakte zonder zeef­ 21 Ehon takara gura, 1800; reproductie in: Ofer druk, het begin van een reeks decoratieve Shagan, L’Art érotique japonais, Parijs, Hazan, abstracties en semiabstracties, de Shadows, 2014, p. 189. Eggs, Gems, Knives, Crosses, Rorschachs en 22 Zie Anatole Jakovsky, Eros du dimanche, Parijs, Camouflages.44 De Oxydations zijn dan weer Pauvert, 1964, pp. 181, 230. In de Provence tref je soms een oog aan dat praat: ‘Aviso, voorbeelden van zuivere schilderkunst, couquinet, que iéu te vese.’ waarbij Warhol zijn constante voorliefde 23 Opgemerkt door Angela Lampe. Zie Angela voor texturen en oppervlakken tot het uiter­ Lampe, Paul Klee. L’ironie à l’œuvre, Parijs, ste doordreef. Even later combineerde hij het Centre Pompidou, 2016. oxiderende effect van urine met het portret 24 Met dank aan Alain Kahn-Sriber en Alexandre van Jean-Michel Basquiat (1982) of met de Dupouy. schedel van Philip Niarchos (in 1983 en 25 Met dank aan Emma Hall. 1985).45 Die esthetisering van urine zorgde 26 Met dank aan Carel Blotkamp. 27 Zie de tentoonstellingscatalogus: Jonas Sorsve voor tegenstrijdige reacties: (red), Marlene Dumas, Parijs, Centre Pompidou, 2001, pp. 14-15, 90, 91. Met zijn reeks Oxydations lijkt Warhol 28 Zie Gilles A. Tiberghien, ‘La Poésie et les arts eindelijk een duidelijke houding tegen­ dans les années soixante aux Etats-Unis’, over de kunst uit te drukken: die van een Cahiers du Musée national d’art moderne, volstrekte minachting. Of minacht hij nr. 142, 2017, pp. 3-16. zichzelf? Of zijn publiek? Het is ook 29 Zie Xaviera Hollander, A History of Andres mogelijk dat hij via het procedé van de Serrano. A History of Sex, Groningen, Groninger Museum, 1997, p. 110. Oxydations op een kinderachtige en per­ 30 Opgemerkt door Eric Michaud. verse manier de spot drijft met Pollocks 31 Diogenes Laërtius, Leven en leer van beroemde gewoonte om met verf te gooien. Gezien filosofen, Budel, Damon, 2008, p. 46. de uitvoeringswijze is de schoonheid 32 The New York Herald, 14 april 1917, p. 6, van de geoxideerde beelden wel veront­ geciteerd in: William A. Camfield, Marcel rustend: de doeken zijn even zacht en Duchamp. Fountain, Houston, The Menil aantrekkelijk als alle andere schilderijen Collection, 1989, p. 27, en in: Francis M. van Warhol, met inbegrip van zijn pas­ Naumann, The Recurrent, Haunting Ghost. Essays telkleurige zonsondergangen uit 1972. on the Art, Life and Legacy of Marcel Duchamp, New York, Readymade Press, 2012, p. 72. Misschien wilde hij wel niemand beledi­ 33 Ik werd hieraan herinnerd door Philippe gen, ook zichzelf niet. Misschien Comar: zie Marcel Duchamp, Duchamp du signe, beschouwde hij urineren gewoon als een Parijs, Flammarion, 1975, p. 160. manier om een beeld te vinden, niet beter 34 Zie Steven Naifeh en Gregory White Smith, of slechter dan een andere manier.46 Jackson Pollock. An American Saga, New York, Potter, 1989, p. 263, 280, 541 en noot p. 876. Warhol speelde graag met gewelddadige 35 Zie Pier Paolo Pasolini, Teorema, Milaan, contrasten. Hij esthetiseerde de dood met Garzanti, 1968, pp. 47-48, en ook Francesco Galluzzi, Pasolini e la pittura, Rome, Bulzoni, mooie elektrische stoelen, gracieuze zelf­ 1994, p. 182. Pietro, de zoon, en Paolo, de moordscènes, groteske ongevallen en vader, dragen de voornamen van de auteur. atoombomexplosies. Hier echter zit het con­ 36 Citaat uit Pier Paolo Pasolini, Theorema, trast in de urine zelf, en in de ambivalente Utrecht/Antwerpen, A.W. Bruna & Zoon, gevoelens die ze opwekt: in alle intimiteit 1976, p. 125. geloosd, is urine licht en redelijk behaaglijk, 37 Jean Duflot, Entretiens avec Pasolini, Parijs, maar als ze van buitenaf komt, ruikt ze Belfond, 1970, p. 109 ; Galluzzi, op. cit. afstotend en maakt ze van de ander een (noot 35), p. 185. potentiële vijand. Toch verliezen veel men­ 38 Bertall, L’Illustration, mei 1843 (zie Luce Abélès en Catherine Charpin (red.), Arts sen onder invloed van alcohol, drugs of sek­ Andy Warhol, Jean-Michel Basquiat, 1982, Brandt Foundation Art Study Center, Greenwich, Connecticut incohérents, académie du dérisoire, Parijs, Musée suele opwinding alle remmingen, waardoor d’Orsay, 1992, p. 18), Paul Bilhaud, Combat de een aantal archaïsche gebruiken weer tot nègres dans un tunnel, 1882; Paul Iribe, leven komen. De Oxydations behielden hun 3 Keith Christiansen, ‘Lorenzo Lotto and the 14 Mark Greenberg (red.), Masterpieces of the J. ‘Pudeur’, Le Témoin, 27 november 1909: ‘Ah! agressieve potentieel door hun niet aflaten­ Tradition of Epithalamic Paintings’, Apollo, Paul Getty Museum. Drawings, Los Angeles, non, je vous en prie… laissez-moi, au moins, de slechte reuk, iets waarover Victor Bockris nr. 124, 1986, pp. 166-173; Sylvie Béguin, Getty Museum, 1997, p. 30; Antonio Paolucci mon collier de perles!’. zich nog beklaagde in zijn Warholbiografie. Le Siècle de Titien, Parijs, Grand Palais, 1993, (red.), Miroir du temps. Chefs-d’œuvre des musées 39 Zie Bruce Hainley (red.), Andy Warhol: Piss & Maar in galeries, onder de warmte van de pp. 494-495; Andrea Bayer (red.), Art and Love de Florence, Rouen, Musée des Beaux-arts, Sex Paintings and Drawings, New York, Gagosian Gallery, 2002, p. 56 (een klein veelluik op doek). spots, kwamen de schilderijen tot leven: in Renaissance Italy, New York, Metropolitan 2006, pp. 134-135. De plassende jongens van Museum of Art, pp. 321-323. De gouden eeuw zijn gereproduceerd in Eduard 40 Bob Colacello, Holy Terror: Andy Warhol Close Up, New York, HarperCollins, 1990, p. 342. Toen ik ze in Parijs tentoonstelde, begon­ 4 Zie Francesco Colonna, Hypnerotomachia Fuchs, Illustrierte Sittengeschichte vom Poliphili [1499], Milaan, Adelphi, 1998, p. 175. Mittelalter bis zur Gegenwart, I, 2: Renaissance 41 Galluzzi, op. cit. (noot 35), pp. 144-146. Zie nen ze door de hitte van de belichting 5 Zie Carlo Pirovano (red.), Lotto. Les fresques de (supplement), München, A. Langen, 1990, ook Pier Paolo Pasolini ‘Ladies & Gentlemen’, weer te smelten. Het is heel bizar wan­ Trescore, Parijs, Gallimard, 1998; detail van de p. 172, met een toeschrijving aan ‘Frederigo in: Idem, Ecrits sur la peinture, Parijs, Carré, neer het begint te druipen. Het leken wel plassende figuur op p. 121. Ik dank Mauro Zucheri’, gecorrigeerd door David Monteau. 1997, pp. 87-92. echte druipschilderijen [een allusie op Zanchi voor zijn mondelinge commentaar. 15 De kromme van de straal werd prachtig 42 Patrick S. Smith, Andy Warhol’s Art and Films, Pollocks drip paintings] en ze bleven 6 Zie Francesca Cortesi Bosco, Il coro intarsiato di berekend door David Monteau: ‘‘y’ en x’ zijn de Ann Arbor, U.M.I. Research Press, 1981/1986, Lotto e Capoferri per Santa Maria Maggiore in coördinaten van het vlak van de straal, g is p. 287 (gesprek met Ronnie Cutrone, maar druipen omdat de spots zo warm 13 december 1978). waren. Dan begrijp je ook meteen waar­ Bergamo, Bergamo, Credito Bergamasco, 1987, gravitatieconstante, vO is de beginsnelheid van p. 474, en Mauro Zanchi, La Bibbia secondo de straal en de initiële inclinatiehoek van de 43 Unmuzzled Ox, nr. 2, 1976, p. 44. Een van deze om die heilige schilderijen de hele tijd schilderijen is op p. 45 gereproduceerd met als huilen… Lorenzo Lotto, Clusone, Ferrari, p. 40. straal. De klassieke vergelijking voor de baan 7 Zie Pietro Zampetti, ‘Un capolavoro del Lotto die de straal beschrijft is dan als volgt: datum ‘c. 1961’, en is ook in kleur (en 90 ritrovato’, Arte veneta, nr. 11, 1957, pp. 75-81. graden gedraaid) te zien in: Hervé Vanel (red.), Maar niet iedereen kan even goed plassen. Drie eeuwen later zal Millet het motief van de Warhol Unlimited, Parijs, Musée d’Art Moderne ‘Als ik iemand anders vroeg om zo’n moeder die haar kind doet plassen hernemen Vervolgens dient men deze kromme, die in de la Ville de Paris, 2015-2016, p. 20. Oxydation te maken, zou hij er niet goed bij in de context van het boerenleven (Moederlijke perspectief en van bovenuit is getekend, te 44 Thomas Kellein en Callie Angell, Andy Warhol. nadenken en zou het een kliederboel wor­ voorzorg, 1855-1857, opgemerkt door projecteren op het vlak van het schilderij. x en y Abstrakt, München, Prestel, 1993. Francesco Galluzzi). zijn de coördinaten van het vlak van het 45 Joseph D. Ketner (red.), Andy Warhol: The Last den. Ik deed het liever zelf. Weet je, het is te Decade, Milwaukee, Milwaukee Art Museum, 8 Zie Mauro Zanchi, Lotto. I simboli, Florence, schilderij, ß is de hoek van het perspectief op de veel werk… als er iemand komt en als je dan 2009-2010, pp. 32, 76. Dank aan Neil Printz, zoiets als een goed motief moet bedenken.’47 Giunti, 2011, pp. 21-31. straal (de hoek van de horizontale rotatie tussen 9 Imprese (enkelvoud impresa): geschilderde het vlak van het schilderij en het vlak van de verantwoordelijke voor de catalogue raisonné, die zo goed was om een aantal data te De kop moet het eens worden met de staart: emblemen vol symbolen en steeds vergezeld straal), zijnde x = x’cos(ß), en de hoek van het je kunt niet zomaar wat plassen, je moet je van een motto, waren in de renaissance een bovenaanzicht (de inclinatiehoek van het vlak preciseren. instrument ook wendbaar kunnen maken populaire kunstvorm. van het schilderij in verhouding tot de verticale 46 Carter Ratcliff, Andy Warhol, New York, Abbeville, 1983, pp. 94-97. en de straal goed richten (‘de Oxydations 10 Opgemerkt door Andrew Chen. Zie Eugène as), zijnde y = y’cos(ƴ)’ Met andere woorden, hebben ook hun techniek’), zoals Pollock Canseliet, Deux logis alchimiques. En marge de la twee tot op heden onkenbare varia­belen, zonder 47 Andy Warhol, gesprek met Benjamin H.D. science et de l’histoire [1945], Parijs, Pauvert, rekening te houden met ‘de dichtheid van de Buchloh, mei 1985, in: Kenneth Goldsmith zijn verfstok kundig over het doek bewoog. (red.), I’ll Be Your Mirror: The Selected Andy Wellicht hield Andy Warhol, die zichzelf 1979, pp. 218-225. Michel Bulteau, Le mictie van het jongetje en de dichtheid van de Plessis-Bourré. Alchimie et mystères, Parijs, lucht onder een dergelijke hemel’. Warhol Interviews, New York, Carroll & Graf, ooit ‘minstens een quasiromanticus’ had 2004, pp. 328, 327. 48 Livre-Essor, 1983, pp. 86-89. 16 Het schilderij van Poppi hangt in de National genoemd en beweerde dat hij een parfum 11 Zie Michel Bulteau, L’Hôtel Lallemant à Bourges, Gallery of Scotland en de tekening van Vasari 48 Gesprek met Ruth Hirschmann en Taylor met de naam ‘Urine’ had gecreëerd, dat hij Commentaire symbolique et hermétique des 30 hangt in het Louvre. Zie Alessandra Giovanetti, Mead, 1963, in: Kenneth Goldsmith (red.), in een colaflesje bewaarde, er wat urine caissons sculptés reproduits intégralement pour la Francesco Morandini detto il Poppi, Florence, op. cit. (noot 47), p. 31. betreft dezelfde esthetische visie op na die première fois, Braine-le-Comte, Éditions du Edifir, 1995, p. 76. De tekst van Borghini staat 49 Kathleen Hazel Coburn (red.), The Notebooks of hij op alle dingen had, en die we ook terug­ Baucens, 1976. in Ugo Scoti-Bertinelli, Giorgio Vasari scrittore, Samuel Taylor Coleridge, Londen, Routledge and vinden in een contemplatieve aantekening 12 Zie Christophorus Parisiensis, Apertorio Pisa, Nistri, 1905, pp. 229-230. Kegan Paul, 1957, noot 1766. van de dichter Coleridge, eind december alfabetale [1466], Franse vertaling: Le Grand 17 Een prent in de bundel erotica van Utagawa 1803: ‘Wat is Urine toch een mooi Ding, in Esclairsissement de la Pierre Philosophale, Parijs, Kuniyoshi, Oeyama (‘Het sprookje van de een Pot, geelbruin, doorschijnend, het ruit­ Arma Artis, 1976, hoofdstuk L, p. 37. Over de dronken demon’, 1831) laat een straattafereel Vertaling uit het Frans: Piet Joostens fictieve toewijzing aan Nicolas Flamel, zie zien waarin een man en een vrouw Pruisisch vormige Beeld van de van de [sic] Kaars Didier Kahns editie van de Ecrits alchimiques blauw plassen: de vrouw wordt besnuffeld door daarin, zeker zoals het er nu uitziet, nu ik de van Nicolas Flamel, Parijs, Les Belles Lettres, een hond, en de straal van de man neemt de Snuiters erin heb leeggemaakt en het Snot 1993, p. 113. Zie ook de lauwe kinderurine, golvende vormen aan die je in Japan wel vaker erin rondzweeft & veelvormige schaduwen ‘pueri calidam aquam’, waarvan sprake in aantreft. op de Bodem schildert.’49 embleem XL van de Atalanta fugiens (1618) van 18 Zie Alexandre Dupouy, Joyeux Enfer. Michael Maier, de De Urina toegewezen aan Photographies pornographiques 1850-1930, Johannes Isaac Hollandus, de Speculum Veritatis Parijs, La Musardine, 2014, pp. 66-73. Noten van George Starkey, de Cabala mineralis 19 Zie Philippe Duboÿ, Jean-Jacques Lequeu. Une toegewezen aan Simeon Ben Cantara énigme, Parijs, Hazan, 1987, p. 293. 1 Guillaume Cassegrain heeft mij op dit detail (zeventiende eeuw) enz. 20 François Boucher, L’Œil indiscret ou la Femme De hierboven vertaalde hoofdstukken gewezen. 13 Zie Raymond Klibansky, Erwin Panofsky en qui pisse, recouvert de La Gimblette; Nadeije komen uit Figures pissantes 1280-2014, 2 Afgebeeld in: Eddy de Jongh, ‘De plassende Fritz Saxl, Saturne et la mélancholie [1964], Laneyrie-Dagen en Georges Viarello (red.) La dat in 2016 bij Éditions Macula verscheen. Amor’, Kunstschrift, nr. 6, 2006, p. 28. Met Parijs, Gallimard, 1989, p. 606. Met dank aan Toilette. Naissance de l’intime, Parijs, Hazan, In 2017 verscheen de Engelse vertaling bij dank aan Carel Blotkamp. Patrick Javault. 2015, pp. 108-115. David Zwirner Books. De Witte Raaf – 198 / maart – april 2019 7

Daniel Buren, Le Décor et son Double Vanaf 28 maart 2019 bij Herbert Foundation

In 1986 organiseerde Jan Hoet de extra muros-tentoon- stelling ‘Chambres d’Amis’. Deze tentoonstelling presen- teerde hedendaagse kunst in privéwoningen op verschil- lende plaatsen in Gent. Overeenkomstig het concept van ‘Chambres d’Amis’ realiseerde Daniel Buren een werk in situ in de gastenkamer van de privé-woning van Annick en Anton Herbert. Op de wanden van deze gastenkamer bracht hij zijn ‘outil visuel’ aan. De kunstenaar weigerde echter de ruimte van het museum helemaal te verlaten – zoals Hoets bedoeling was – en plaatste een volledige en volkomen identieke reconstructie van de gasten- kamer binnen de muren van het publieke Museum van Hedendaagse Kunst in Gent, toen nog ondergebracht in het Museum voor Schone Kunsten. Le Décor et son Double was dus opgevat als een werk in twee delen. Na afloop van de tentoonstelling behielden de Herberts de interventie in hun gastenkamer en momenteel maakt het werk deel uit van de Collectie van Herbert Foundation. Het publieke deel van Le Décor et son Daniel Buren, Le Décor et son Double, 1986 (Raas van Gaverestraat, Gent) Double werd in 2011 gereconstrueerd en opgenomen in de collectie van S.M.A.K. In het kader van de tentoonstelling ‘De Collectie (1) Hightlights for a future’, worden beide delen van Le Décor et son Double opnieuw gepresenteerd. Het publieke deel is te bezichtigen op zijn oorspronkelijke locatie in het Museum voor Schone Kunsten. Het private deel is één donderdag per maand na reservatie te bezoeken bij Herbert Foundation.

Bezoekmogelijkheden private deel bij Herbert Foundation 28 maart, 25 april, 23 mei, 27 juni, 25 juli, 29 augustus en SAVE THE DATE: 26 september 2019, telkens om 14:00 en om 15:00. Extended Dialogues Praktisch Zondag 28 april 2019, 11:00 – 18:00 Het bezoek vindt plaats onder leiding van een door Herbert Foundation opgeleide gids (in het Nederlands, Frans of Engels). Op zondag 28 april worden drie eminente gasten uitgenodigd om een close-reading van een of meer- Beperkt aantal plaatsen beschikbaar: inschrijven voor één van de dere aspecten van de tentoonstelling Time Extended / rondleidingen kan via [email protected] of 09 269 03 00 (dinsdag 9:00 – 13:00 en donderdag 9:00 – 16:30) 1964 – 1978. Part III te maken. Ze kiezen een plek in de tentoonstellingsruimte en gaan vervolgens met Prof. Dr. Wouter Davidts (Universiteit Gent) in dialoog over de opstelling, ensembles van werken en documenten. Lezing Angela Bartholomew Zondag 7 april 2019, 14:00 Tentoonstellingen bij Herbert Foundation Aansluitend bij de presentatie van Daniel Buren, Le Décor et son Double, zal Angela Bartholomew — Time Extended / 1964 – 1978. Part III (PhD kandidaat Vrije Universiteit Amsterdam) bij — The Konrad Fischer Years / 1964 – 1978 Herbert Foundation een lezing geven omtrent de tentoonstelling ‘Chambres d’Amis’ (1986) en Buren’s Open op zondag 7 april, 5 mei en 2 juni 2019, telkens bijdrage hieraan. tussen 14:00 en 17:00

Herbert Foundation Coupure Links 627 A, Gent t: +32 9 269 03 00 [email protected] www.herbertfoundation.org De Witte Raaf – 198 / maart – april 2019 8 Zeven gezichten van Fernand Khnopff

DANIËL ROVERS

1. Huisvredebreuk

In de kelders van het Koninklijke Museum voor Schone Kunsten van België in Brussel, op verdieping minus zes van wat sinds een aantal jaar het Fin-de-Siècle Museum heet, daar waar de realisten, luministen, symbo­ listen en pointillisten zijn samengebracht in een door plafondspots beschenen limbo, daar zag ik, in de donkere zaal die groten­ deels met het werk van Fernand Khnopff is gevuld, aan de voet van zijn tot ivoorwit pop­ Fernand Khnopff, Un hortensia, 1884, Metropolitan penhuis verkleinde ateliervilla, een pissebed Museum of Art, New York lopen. Het knoopgrote beestje was elk gevoel van richting kwijt en kroop, onopgemerkt door de twee kuierende suppoosten die hun […].’6 Indien het schilderij een verwijzing rooster voor de komende maand bespraken, naar of een verbeelding van La Déclaration van en naar de vitrinekast, begeleid door het foraine is, dan vormt de steelse blik vanach­ zoemend aanslaan van de koelapparatuur, ter de hortensia óp de lezende vrouw het terwijl vanuit een belendende gang een oude onderwerp. En in dat geval zou het doek En opname uit de opera Salammbô opklonk, tij­ lisant Mallarmé hebben kunnen heten. dens de belle époque gezongen in de Munt Mallarmé is een van de grote dichters – en door Germaine Martinelli. Het was alsof die stichters – van de moderniteit. In zijn poëzie pissebed, bijna honderd jaar na het overlij­ wordt het tekort voelbaar dat optreedt wan­ den van Khnopff, op zoek was naar een neer de mens met behulp van taal de werke­ ingang in diens oeuvre, en dat het schaal­ lijkheid zo nauwkeurig mogelijk probeert te diertje op het punt stond die poging na beschrijven en duiden. Woord en ding blij­ dagen, weken of zelfs maanden op te geven. ken onverenigbaar en door een onzichtbare Fernand Khnopff heeft geen museum dat kloof gescheiden; die onverenigbaarheid – aan zijn oeuvre is gewijd. Zijn woning werd, Fernand Khnopff, En écoutant du Schumann, 1883, Koninklijke Musea voor Schone Kunsten België, Brussel in de taalkunde van die tijd (De Saussure) in tegenstelling tot het hôtel van Horta of de getheoretiseerd als het onderscheid tussen rijwoning van Magritte, niet een plaats die betekenaar en betekenis – dreef Mallarmé tot consecratie had kunnen dienen. De villa pot met een kamerplant, een hortensia. Het in zijn poëzie op de spits. De dichter toonde werd een decennium na de dood van de is een groene, glanzende aardenwerken pot dat op het moment dat hij de woorden ‘rode kunstenaar gesloopt. In plaats daarvan die op tafel is geplaatst, in een kader dat roos’ neerschreef, de witheid van het vel toont het Fin-de-Siècle Museum een smal­ door het tafelkleed wordt gevormd. Op de papier zichtbaar bleef onder de inktzwarte deel van het werk, inclusief het schaalmo­ achtergrond zit, even afzijdig, even schijn­ tekens. En wanneer hij sprak over een del van het verloren gegane kunstenaarspa­ baar marginaal als de pianospelende rech­ bloem, werd die bloem juist in haar afwezig­ leis. Khnopff wordt er geïntroduceerd zij terhand op En écoutant, een jonge vrouw heid aanwezig gesteld: ‘Je dis: une fleur! et, aan zij met James Ensor, in de jaren zeventig met een zomerhoed op haar hoofd en een hors de l’oubli où ma voix relègue aucun van de negentiende eeuw een studiegenoot dekentje over haar benen te lezen.5 contour, en tant que quelque chose d’autre aan de Brusselse Academie voor Schone Zoals Khnopff in En écoutant de verhou­ que les calices sus, musicalement se lève, Kunsten; Khnopffs oliefverfschilderij En ding – en rivaliteit – tussen schilderkunst en idée même et suave, l’absente de tous bou­ écoutant du Schumann (1883) hangt naast muziek in beeld brengt, zo toont hij hier de quets.’7 Mallarmés poëzie liet zien wat nood­ Ensors vroege werk La musique russe (1881). verhouding van schilderkunst tot literatuur. zakelijkerwijs afwezig blijft in wat we in Beide doeken tonen een burgerlijke woon­ Zou het kunnen dat de vrouw een bundel woorden, tekens of beelden aanwezig stel­ kamer, waar in de nabijheid van het gezin van Mallarmé heeft opengeslagen, met daar­ len. Hij liet zien welke leegten er schuilgaan wordt gemusiceerd. Bij Ensor zit rechts in in afgedrukt het prozagedicht La Déclaration achter de alledaagse, zo vaak ‘banaal’ beeld een ernstige jongeman, de benen keu­ foraine? In dat gedicht is sprake van een genoemde werkelijkheid van een bloem in rig over elkaar geslagen. Deze figuur – een vrouw in een tuin van wie een haarlok een pot op een tafel. zelfportret van de kunstenaar – houdt zijn oplicht onder een lichte hoed van crêpe – en Dat nieuwe inzicht had ook gevolgen voor hoofd schuin en luistert omgeven door die lok springt de toeschouwer in het oog, als de manier waarop beelden werden ervaren. snuisterijen naar het pianospel van zijn een hortensia op een voetstuk: ‘Un coup Net als Mallarmé betoonde Khnopff zich moeder. Het is een trefzekere, realistische James Ensor, La musique russe, 1881, Koninklijke d’oeil, le dernier, à une chevelure où fume ontvankelijk voor wat afwezig bleef en weergave van de verstilde sfeer van een bur­ Musea voor Schone Kunsten België, Brussel puis éclaire de fastes de jardins le pâlisse­ moest blijven in wat hij al schilderend wilde gersalon. In deze intieme ruimte gebeurt ment du chapeau en crêpe de même ton que tonen: ook zijn hortensia is de ‘in alle rui­ niet veel, misschien helemaal niets, en de la statuaire robe se relevant, avance au spec­ kers afwezige’. Die ontvankelijkheid leidde vraag is of dat nu afschuwelijk of juist aan­ glans van de gepolitoerde mahoniehouten tateur, sur un pied comme le reste hortensia bij hem, in tegenstelling tot sommige van genaam moet worden genoemd. Khnopff salontafel. Al die materialen en voorwerpen zijn tijdgenoten (Cézanne), niet tot een gro­ schilderde twee jaar later een pendant van komen met terloopse pracht tot leven. tere vorm van abstractie, waarbij de nadruk dit schilderij, en hij draaide de rollen om. In Tegelijk is dit een portret van een moeder, zou komen te liggen op het vlakke spel op zijn voorstelling is het de moeder die met maar niet in de conventionele zin van dat het doek met vorm en kleur, maar op de ver­ een hand voor haar ogen geslagen aan­ woord. We zien haar van opzij, ze houdt kenning van de ruimte die was bloot komen dachtig luistert, terwijl van de pianospeler haar hand voor haar gezicht en blijft onher­ te liggen tussen woord en ding. Dat was de – wellicht haar zoon, de schilder – slechts kenbaar. Khnopff geeft bij gebrek aan her­ ruimte van het symbolisme, waarin woor­ aan de uiterste linkerrand van het doek een kenningspunt haar rechterhand zo zorg­ den en beelden konden uitgroeien tot tekens met roze en witte penseelstreken aangedui­ vuldig mogelijk weer. We komen niet te die haakten naar een andere, diepere wer­ de rechterhand te zien valt. weten wat de gezichtsuitdrukking van zijn kelijkheid.8 Het symbolisme dicht de kun­ Het verschil tussen de jonge Ensor en moeder is, of ze daar bijvoorbeeld met tra­ stenaar de rol van ziener toe. Hij heeft de Khnopff spreekt al uit de titels van de schil­ nen in haar ogen zit, en we weten evenmin gave de diepere realiteit achter de namen en derijen. De eerste gebruikt het zelfstandig welke compositie, welk lied ze te horen dingen waar te nemen; de kunstenaar heeft naamwoord ‘muziek’, de tweede hanteert krijgt. Is dat het achtste deel van Schumanns de plicht de ‘lege transcendentie’ tastbaar het tegenwoordig deelwoord ‘luisterend’; Frauenliebe-cyclus, Nun hast du mir den en zichtbaar te maken. Een klein decenni­ Khnopff toont meer dan Ensor de muzikale ersten Schmerz getan, over een verbroken um na Un hortensia zal Khnopff in de teke­ concentratie en ontvankelijkheid van de grote liefde die pas herenigd zal worden na ning La poésie de Stéphane Mallarmé (écoutant luisteraar: de stille passie die op winteravon­ de dood? Waarschijnlijk niet: de pianobege­ des fleurs) (1892) een figuur afbeelden die den in burgerlijke salons ontbrandde, net leiding is zeer minimaal en kan amper op haar mooie, androgyne hoofd tegen een als het vuur in de met gietijzer afgewerkte zich staan; enkel het naspel zou ervoor in blos bloemen, een ruiker hortensia’s houdt. openhaard, dat echter op het schilderij aanmerking komen. Het zwart van haar In die stille, witte bloemen, en dus in het voorlopig ontbreekt.1 In de grootste intimi­ jurk is hoe dan ook de kleur van de rouw. niets van de tekening, hoort ze de gedichten teit van de woonkamer vindt een huisvrede­ Zoals gezegd ontbreekt het vuur in de haard van Mallarmé.9 breuk plaats. Khnopff laat door de bescher­ en ook de grote waskaars op de piano is niet mende, misschien wel afschermende hand ontstoken – het enige dat opflakkert in dit van de moeder zien dat hier iets verborgen schilderij is het vlammende patroon op het 3. De wachter blijft, iets verborgen moet blijven. De essen­ tapijt onder de bordeauxrode stoel.3 tie van de muziek kunnen we niet zien, kun­ Fernand Khnopff werd in 1858 geboren in nen we niet ervaren op het per definitie het kasteel van Grembergen, groeide op in geluidloze schilderij. We blijven doof voor 2. Een ruiker het verstilde Brugge en werd volwassen in het het emotionele appel dat het pianospel doet uit haar voegen barstende Brussel aan het op de vrouw die er met gesloten ogen naar In 1884 schilderde Khnopff Un hortensia, eind van de negentiende eeuw. Het ouderlijk luistert. Toch is En écoutant du Schumann dat sinds een paar jaar tot de collectie huis verliet hij pas nadat zijn vader stierf en geen geste van bescheidenheid. Het schilde­ behoort van het New Yorkse Metropolitan hijzelf de veertig al was gepasseerd. De familie rij laat zien dat de schilderkunst eigen for­ Museum of Art – en dat te zien was op de Khnopff had een landhuis in het gehucht midabele kwaliteiten bezit.2 Kijk naar de recente, door Michel Draguet samengestel­ Fosset, in de Ardennen, waar het gezin de blinkende marmeren schoorsteenmantel, de tentoonstelling Le maître de l’énigme in zomers doorbracht in het dal van de Laval, het warme wit van de waskaars op de piano, het Petit Palais in Parijs.4 Een eenvoudig Fernand Khnopff, La poésie de Stéphane Mallarmé waar de oude Romeinse stenen brug lag die de gloed van de gouden kandelaars en de beeld: op de uiterste voorgrond een bloem­ (écoutant des fleurs), 1892 Khnopff tijdens zijn leven vaak zou tekenen. De Witte Raaf – 198 / maart – april 2019 9

Fernand Khnopff, À Fosset. Le garde qui attend (Der Jagdaufseher), 1883, Städel Museum, Frankfurt Fernand Khnopff, Portret van Marguerite Khnopff, 1887, Vrouw met tennisracket (Marguerite Khnopff), Koninklijke Musea voor Schone Kunsten België, Brussel, foto F. Maes rond 1889, J. Paul Getty Museum, Los Angeles

Het landschap op Khnopffs doeken is een en een stukje van de hals. De vrouwelijke van de klink nog zichtbaar is terwijl het ven­ die zijn verbluffende meesterschap tonen en contemplatieve ruimte waar de tijd stilstaat figuur kijkt weg en heeft een moeilijk defini­ sterglas boven met doek verduisterd lijkt. waarin hij het beeld te kennen gaf waarin en het verschil tussen binnen en buiten eerbare, in zichzelf besloten blik. Het zou Het schilderij kadert in een zware, door de hij de wereld, en daarmee ook zichzelf, ver­ soms wegvalt. Bijvoorbeeld wanneer hij in berusting kunnen zijn, concentratie, maar kunstenaar vervaardigde metalen lijst, wat anderd wilde zien. À Fosset. Sous les sapins (1894) de douglas­ ook ergernis of pijn. Ze staat in het gelid en de afgeslotenheid van de ruimte benadrukt. sparren neerzet als pilaren in het donker, houdt zichzelf in toom, of beter gezegd: ze Er blijft iets afgeschermd, en dat geslotene rustend op een tapijt van dennenappels en wordt door haar kleding in toom gehouden. wordt benadrukt door de jurk, waarvan de 5. Tennis dennennaalden. Het perspectief trekt het Alleen in haar kastanjebruine, rossige lok­ strenge plooien zo smal zijn dat ze hoogstens oog de diepte in, op zoek naar een uitweg, ken schuilt het begin van een opstand. Bij de suggestie van een opening bieden. In tegenstelling tot James Ensor, die met zijn naar een deur, naar licht, maar de schilder de kruin en boven het voorhoofd is de olie­ Er is veel gespeculeerd over de hechte of groteske carnavalsmaskers en varkenshoof­ laat geen ontsnapping toe. Hij hanteert een verf dun uitgesmeerd, wat het springerige zelfs incestueuze band die broer en zus den de schijnheilige moraal van de belle beperkt palet en laat het groen van de van de in een vlecht gebonden haren goed Khnopff hadden; naar verluidt kon Fernand époque te kijk zei te zetten, bleef Khnopff bomen opgaan in het bruin van de verte. De uit laat komen. Khnopff schildert de rode het moeilijk verkroppen dat zijn lievelings­ binnen de traditie van de beaux arts werken. natuur heeft de kwaliteit van een keurig waas met dezelfde aandacht waarmee Jan zus na haar huwelijk in 1890 het ouderlijk Hij volgde de oude meesters na, ook toen ingerichte kamer, waaruit elke transgressie Weenix in de zeventiende eeuw het veren­ huis verliet om met haar echtgenoot in Luik vooruitstrevende tijdgenoten de schilder­ zozeer verbannen is dat er evengoed sprake dek van patrijzen of de vacht van een haas te gaan wonen.12 Maar wie dit portret verge­ kundige schijn van gelijkenis steeds meer als zou kunnen zijn van een cel. vastlegde. lijkt met de foto’s die van Marguerite zijn een te verwerpen truc gingen zien. Niettemin Het schilderij À Fosset. Le garde qui attend De zus staat daar ongenaakbaar wach­ overgeleverd, ziet meteen dat er niet zo veel was Khnopff binnen zijn domein een inno­ (1883), ook bekend als Der Jagdaufseher, tend in de kamer; ze houdt haar linkerarm gelijkenis bestaat tussen schildering en foto­ vator. Hij vernieuwde oude technieken en brengt landschap en portret samen. Stram op haar rug, en haar linkerhand houdt de grafie. De zus in olieverf is langer en smaller, probeerde telkens andere materialen uit. Hij en recht als een gewortelde boom staat een ellenboog van de langs haar lichaam han­ heeft een spitsere neus en een klassieker werkte met olieverf, pastel, potlood, hoogsel jachtopzichter in de weide; we zien hem van gende rechterarm vast. Een onnatuurlijke gezicht. Het is Khnopff in zijn portret(ten) van krijt en bekwaamde zich op latere leef­ opzij in zijn prachtige lichtblauwe jas. Een houding, met die arm zo op de rug gedraaid, van Marguerite dus niet om de gelijkenis te tijd in het etsen met drogenaald. Hij schil­ karabijnband hangt om zijn schouder en de de borst naar voren, alsof ze een ledenpop is doen, maar om het tegendeel: hij zoekt te derde vaak naar foto’s, en liet fotograaf loop van het geweer wijst naar rechts, net die hier vooral vanwege haar perfecte hou­ ontsnappen aan de imperfecte werkelijkheid Alexandre (Albert-Édouard Drains) peper­ als de stam van de loofboom vlak naast ding figureert. Het bovenlijf van de hoog door middel van zijn penseel. Hij is, zoals dure platinadrukken maken van zijn schil­ hem. Die stam splitst net onder het kader in sluitende roomkleurige jurk bevat stiksels steeds, op zoek naar de perfecte, ongenaak­ derijen en tekeningen, die hij vervolgens drie takken, alsof daar een driedeling van die zigzaggend aan de voorzijde vanaf de bare, te aanbidden figuur. Daar­aan herin­ inkleurde en beschouwde – en verkocht – als het denken plaatsvindt, een visuele uitweg schaamstreek tot aan de hals lopen, als de nert de goudkleurige schijf, die hij links van originele kunstwerken. De meeste van zijn uit de tweedeling tussen mens en land­ hechtingen van een wond. De voeten van de het model afbeeldt, een symbool van perfec­ lijsten vervaardigde hij zelf, en naar het schap, tussen voor- en achtergrond. De vrouw vallen zoals meestal bij Khnopffs tie. Eenzelfde schijf is terug te vinden op het voorbeeld van de prerafaëlieten plaatste hij voorgrond van het doek vult Khnopff met vrouwenportretten buiten het kader. Haar portret van Marie Monnom dat in het Musée glas voor de doeken om de sfeer van een in verschillende tinten groen, een groen dat houding helt lichtjes over naar haar linker­ d’Orsay hangt, eveneens uit het jaar 1887. zichzelf besloten wereld te creëren. Hij des te groener lijkt omdat de boom op de zijde; elke verstoring van het evenwicht kan Khnopff zou keer op keer zijn ideale vrouw­ maakte zich de aloude Italiaanse techniek voorgrond één en al grijsbruine stam is. nu gevolgen hebben. Bij een duw valt dit figuur in tekeningen, etsen en schilderijen van de gesso duro eigen, waarin gipsen beel­ Waarom staat die ‘wachter’ op wacht? standbeeld om.11 vangen. Het zijn tovenaressen in wijde den geprepareerd worden met lijm, zoals in Wie of wat denkt hij op de korrel te kunnen Zus Marguerite staat in de rechthoek van gewaden, androgyne ridders in glanzende zijn polychrome buste Tête de jeune femme nemen? Juist omdat hij ons (een deel van) de gesloten deur achter haar, een deur waar­ pantsers, wulpse naakten met medusablik, anglaise uit 1890, waarover Michel Draguet zijn rug toont, komt de gedachte op dat juist op dit moment, ongezien door hem en door ons, allerlei verboden worden overtreden. De jachtopziener schept de ruimte voor de stroper die in geen velden of wegen te bekennen valt. Of is het helemaal anders, en is deze figuur niet de jager, maar de prooi? Op het moment dat we kijken is er immers iemand die hem tijdens het poseren in het vizier neemt. Le garde qui attend: de wachter die wacht, en inderdaad: eindeloos moet die ene eenzame figuur wachten, eerst in levenden lijve voor het turende oog van de schilder, en later als weergave in olieverf aan de muur van een museumzaal. De jachtopziener zal wachten tot in de eeuwigheid.10 Doodstil staat hij net niet in het midden van het beeld, hij is een blikvanger en toch nooit meer dan een figu­ rant in het landschap dat hem omgeeft en dat zijn eenzaamheid benadrukt en relati­ veert. De haag, de witte landarbeidershuis­ jes, de akkers, de heuvel en de dunne, grijze strook lucht daarboven trekken zich niets van zijn aanwezigheid aan.

4. De zus

Het bekendste portret dat Khnopff schilder­ de, is dat van zijn zes jaar jongere zus Marguerite uit 1887. We zien een jonge vrouw in een roomkleurige, hoog sluitende jurk, met beige leren handschoenen tegen een grijswitte achterwand. Kleding bedekt het complete lichaam, behalve het gezicht Fernand Khnopff, Memories (Du lawn tennis), 1889, Koninklijke Musea voor Schone Kunsten België, Brussel De Witte Raaf – 198 / maart – april 2019 10 opmerkte dat de techniek werkt als een gips gegoten femmes fatales (Vivien, 1892), in 1897 deel aan de tentoonstelling L’État maakt. In april 1885 (het jaar waarin ‘omgekeerde betovering van Medusa’ – de in zichzelf gekeerde Cassandra’s (I lock my indépendant du Congo. La sculpture chrysélép- Leopold II zich uitriep tot soeverein heerser sculptuur versteent tijdens de afkoeling door upon myself, 1891). De uitvoering is hantine. De expositie vond plaats in het van Kongo) werd de Belgische werklieden­ onder de blik van de kunstenaar.13 meesterlijk, maar de beelden willen zo dui­ nieuwgebouwde Paleis der Koloniën in partij opgericht, in de nasleep van felle Khnopffs grootste en misschien wel delijk bekoren dat ze naar kitsch overhellen Tervuren, dat later een tijd zou fungeren als arbeidersprotesten in een periode van bekendste werk, Memories (Du lawn tennis) en daar soms in ondergaan. Al dat rode, ‘Kongomuseum’.­ Khnopff zelf droeg de schaarste en dalende lonen. Khnopffs uit 1889, schilderde hij niet in olieverf overvloedig stromende haar wil slechts één sculptuur Un masque bij (een engelachtig vriend Edmond Picard, een liberaal, zou maar in pastel. De pasteltechniek kwam in reactie: de extatische bevestiging van de gelaat met vleugeltjes in plaats van oren, namens die partij – die door het kiesrecht de mode in de achttiende eeuw, en werd opwindende, verrukkelijke kwaliteit van het gemaakt van ivoor, brons en email), die hij belemmerd werd representanten uit de vooral gebruikt bij portretten van de adel. beeld. Juist dit werk van Khnopff vond gre­ zijn leven lang in eigen bezit zou houden. eigen gelederen af te vaardigen – in de Het dure pastel is bijna niet te mengen, er tig aftrek in Londen, München en Wenen, Ook leverde hij het frontispice voor de ten­ Senaat zitting nemen. Picard onderschreef zijn veel verschillende tinten nodig om tot de stad waar hij een nauwelijks te over­ toonstellingscatalogus. De prent in de cata­ de meeste eisen van de arbeiders, ook uit een sprekend resultaat te komen. In schatten invloed op de Wiener Secession logus toont een jonge zwarte vrouw met bezorgdheid om de eenheid van de jonge Memories zijn de kleuren (nog) minder con­ heeft uitgeoefend. Gustave Klimt – die net kort kroeshaar, die met half geloken ogen natie. In 1891 waarschuwde hij in zijn trastrijk en de omtrekken minder scherp als Khnopff interieurschilderingen maakte voor zich uit kijkt; ze is naakt, op een hals­ essay ‘Art et Socialisme’ voor de elitaire en dan op bijvoorbeeld De wachter; de figuren in het Brusselse Stocletpaleis – bewonderde sieraad en een brede armband na, en ze aristocratische tendensen in de kunsten gaan in elkaar over, en veel meer dan op deze ‘verheven mysticus uit Brussel’ met draagt in haar geheven linkerhand een van de belle époque. Hij riep op de mogelijk­ olieverfdoeken blijft het witte doek tastbaar, zijn perfecte technische beheersing en stel­ marmeren bol. Op die bol staat een tweede, heden van een nieuwe gemeenschapskunst waardoor een droomachtige sfeer ontstaat. de hem gelijk aan Jan van Eyck.15 witte, veeleer gestileerde vrouwenfiguur, te verkennen, naar het voorbeeld van de We zien een landschap in de schemering In 1902 betrok Khnopff een met hulp van ten voeten uit, geheel naakt en (als een Britse Arts and Crafts, waardoor een nieu­ met op de voorgrond zeven vrouwen. Ze zijn architect Édouard Pelseneer ontworpen ate­ standbeeld) in contraposto, met in de rech­ we band zou worden gesmeed tussen de met evenveel als de Plejaden, en net als de lierwoning aan de Wedrennenlaan, niet ver terhand een vijfpuntige ster: het beeldmerk kunstenaars en het Belgische volk.18 zeven sterren verspreiden ze een zwak licht van het Brusselse Ter Kamerenbos. In dat van de in 1888 door Leopold II ingevoerde In 1885 had Khnopff een portret in olie­ dat uit een andere tijd, een ander univer­ witte paleis zou Khnopff zijn motto ‘On a que Orde van de Afrikaanse Ster, voor wie zich verf van de advocaat, kunstcriticus, politi­ sum lijkt. Bij ontstentenis van duidelijk soi’ waarmaken, en zijn leven wijden aan verdienstelijk had gemaakt voor de kolonie cus en mecenas Picard geschilderd, nadat zichtbare voeten zweven ze boven het zichzelf en de kunst, in een zogeheten ‘tem­ en ‘voor de Afrikaanse beschaving in het hij in 1884 al diens novelle La Forge Roussel gazon. Het achterliggende landschap blijft pel van het ik’. Een speciale blauwe kamer algemeen’. Rechtsonder is het monogram met twee fotogravures had geïllustreerd. Op vaag, oningevuld, met niet meer dan de diende ter verering van de ideale vrouw, de van Fernand Khnopff te zien, en onder het het portret van Picard zien we een gesoig­ suggestie van een heuvel en een heg. De versie van zijn jongere zus zoals door hem­ beeld valt in kapitalen het motto ‘VIS neerde, beschouwende, ietwat arrogante horizon ligt hoog en snijdt hemel en aarde zelf gecreëerd: het portret van Marguerite SUPERBA FORMAE’, de ‘trotse kracht van heer, in gladde toetsen neergezet tegen een in tweeën. Zes van de zeven vrouwen hou­ hing boven een schap waarop één enkel ten­ de vorm’ te lezen.16 smaragdgroene achtergrond. Khnopff kiest den een tennisracket vast, en de richting nisracket lag. De eenzaat Khnopff, die zijn In de literatuur over Khnopff is weinig in zijn weergave voor ingetogenheid; hij waarin ze het racket houden stuurt de blik grootste geluk vond in de dagen dat hij door aandacht geschonken aan zijn deelname snijdt het portret af bij de slonzige mouwen over het donkergroene veld van het schilde­ niets en niemand afgeleid werd en uren ach­ aan de wereldtentoonstellingen en nog van de overjas. Niets wijst op de politieke rij, van de lila naar de zachtgele jurk en van tereen kon opgaan in zijn figuren op het minder aan de koloniale context waarin dat storm die buiten de muren van de salon en de lichtblauwe naar de kameelbruine jurk. doek, trouwde op zijn vijftigste met Marthe gebeurde. Het frontispice staat afgedrukt in het atelier woedt, of het zou de kalme, vast­ De blik kan nergens rusten, volgt als in een Worms, die twee jonge kinderen uit een eer­ de oeuvrecatalogus Fernand Khnopff uit besloten oogopslag van de geportretteerde tenniswedstrijd de nauwelijks zichtbare bal dere verbintenis had. Het huwelijk werd nog 1979 en duikt slechts een enkele keer in moeten zijn, die van de beschouwer en van links naar rechts en terug. Een van de geen drie jaar later ontbonden, en zou door andere Khnopff-publicaties op.17 Tijdens de schilder wegkijkt, alsof hij op het moment vrouwen heeft zich afgewend, ze houdt Worms als een ‘verschrikking’ worden beti­ recente, omvangrijke tentoonstelling Le van zitten andere, belangrijkere zaken had haar tennisracket in een opvallende pose teld. In een wereld die door Khnopff naar maître de l’énigme in het Petit Palais in Parijs af te handelen. met haar rechterhand achter haar rug: pre­ eigen esthetische maatstaven was ingericht, werd Un masque tentoongesteld, uitgeleend In 1896 zou Picard afreizen naar Congo cies de houding die Marguerite op het por­ viel een gezin uit de toon. door de Kunsthalle in Hamburg, maar dan en bij terugkomst publiceerde hij vrijwel tret uit 1887 aannam. Een andere vrouw, vooral om te laten zien wat voor meester­ direct het reisverslag En Congolie. Khnopff de enige die geen hoed draagt, strijkt met schap Khnopff als beeldenmaker bezat: hij zal het zeker onder ogen hebben gehad. haar gehandschoende hand door haar 6. Een wereldtentoonstelling was in staat droomachtige wezens in drie Picard presenteerde zich als de eerste Belg modieuze middellange haar. Ze draagt een dimensies uit ivoor en brons tevoorschijn te die als toerist Congo bezocht, met als missie hooggesloten roze jurk met zigzagstiksels In 1894 nam Khnopff deel aan de wereld­ toveren. In de tenttoonstellingscatalogus om in ogenschouw te nemen hoe het de aan de voorzijde. Hoewel Khnopff dat altijd tentoonstelling­ in Antwerpen, waar maakt Dominique Morel in de puntsgewijze kolonie verging. Zowel liberalen als socialis­ heeft ontkend, heeft onderzoek uitgewezen Belgische kunstenaars op uitnodiging van biografie gewag van de deelname aan de ten stonden afkerig tegenover de Afrikaanse dat hij zich voor deze composities op foto’s Edmond van Eetvelde – namens Leopold II expositie in Tervuren, en noemt de tentoon­ onderneming van de koning, en ook Picard baseerde waarop zijn zus in verschillende de belangrijkste bestuurder van ‘Kongo- stelling een ‘propagandaproject’ van was kritisch over wat hij zag. Hij hekelde de houdingen met tennisracket in de hand Vrijstaat’ – hun kunnen toonden op het Leopold II, maar het frontispice ontbreekt. hebzucht van de Europese bourgeoisie die in voor een heg poseerde. Uit die foto’s subli­ gebied van de chryselefantiene beeldhouw­ In de begeleidende, omvangrijke monogra­ haast onleefbaar tropische omstandighe­ meerde hij niet één, maar een zevental kunst. De kunstenaars kregen de beschik­ fie (Fernand Khnopff, 2018) stelt Draguet den handel wilde drijven, wat tot de dood geïdealiseerde vrouwenfiguren. Ze lijken king over een selectie van het beste ivoor dat kortweg vast dat Un masque in 1897 te zien van duizenden mensen leidde, namelijk de ontleend uit een modemagazine, en zijn wat in grote hoeveelheden uit Kongo werd aan­ was op de wereldtentoonstelling. Europeanen die stierven aan malaria en we vandaag mannequins noemen – zowel gevoerd. Eén doel van de organisatie was bij Over Khnopffs politieke standpunten is andere tropische ziektes. Over de Afrikaanse de aanduiding voor een levend model dat het grote publiek interesse te wekken voor weinig bekend, en je zou het standpunt bevolking schreef Picard dat die een passie­ kleren showt, als voor een ledenpop die tot verdere exploratie van het Afrikaanse kunnen huldigen dat die er, voor een estheet ve, ‘slaafse’ indruk op hem maakte; het was een aankoop dient te verleiden. De manne­ gebied, tot dan toe een privéproject van de en individualist als hij, niet toe doen. Als lid een waanidee van de christelijke missiona­ quin zal veelvuldig opduiken in de schilder­ monarch. Drie jaar later nam Khnopff tij­ van de liberale burgerij heeft hij in ieder rissen, schreef hij, om deze mensen tot kunst en fotografie van de twintigste eeuw, dens de wereldtentoonstelling van Brussel geval de opkomst van het socialisme meege­ Europeanen te willen maken. Een kopie kon onder meer bij Giorgio de Chirico en Eugène Atget, waarbij het onderscheid tussen mens en pop, tussen leven en dood, vloeibaar wordt gemaakt. Als dit beeld een droom is van een perfec­ te figuur in zevenvoud, dan is die droom niet vrij van dreiging. Het racket is een wapen waarmee geslagen kan worden. En dat rac­ ket lijkt op een vlindernet, waarmee de vrouwen naar de voorwerpen van hun begeerte zouden kunnen uithalen. Een andere kijk op de machtsverhoudingen is ook mogelijk. Die zeven afgebeelde figuren hebben zelf wel wat weg van veelkleurige vlinders, met jurken als vleugels, die de schilder met vaste hand op de witte onder­ grond heeft vastgeprikt. Welke andere rol is hun vergund behalve tennis te spelen, veel­ betekenend te zwijgen en mooi te zijn? Met Memories vierde Khnopff successen in de Europese schildersalons, en dat stimu­ leerde hem op deze weg – van droomland­ schappen en droomfiguren – door te gaan. Hij ging zich toeleggen op de creatie van eigen werelden, met het schoonheidsideaal van de door hem geschapen Marguerite als leidraad, onder invloed van Gustave Moreau en de Britse prerafaëlieten.14 Vanaf Memories liet hij zich meevoeren door het soort symbolisme dat zwelgt in zwarte fan­ tasieën en mythisch vrouwelijke naakt. Khnopff bewonderde de Rozenkruiser Joséphin Péladan, van wie hij enkele romans (onder meer Istar) illustreerde met het soort erotische prenten dat er met de komst van de pornografische fotografie een geduchte concurrent bij zou krijgen. In zijn latere werk laat hij in vergelijking met het portret van Marguerite onvoorstelbaar veel huid zien. Vrouwen treden in de gedaante van geharnaste en ontklede Jeanne d’Arcs Fernand Khnopff, Frontispice tentoonstellingscatalogus ‘L’État indépendant du Fernand Khnopff, Un masque, 1897, Kunsthalle, Hamburg, foto Alexandre (het tweeluik The Faerie Queen, 1892), in Congo. La sculpture chryséléphantine’, Brussel-Tervuren, 1897 (Albert-Édouard Drains) De Witte Raaf – 198 / maart – april 2019 11 nooit dezelfde waarde hebben als het oor­ witte vrouw die de ster in haar rechterhand chrysanten / die bij het raam / op de tafel / in spronkelijke, originele kunstwerk. Het zou houdt, staat daar schijnbaar stevig en rots­ de vaas staan’. beter zijn om eerst de blanken in Europa te vast op de marmeren bol. Toch hoeft de 8 In La politique de la sirène (1996) heeft Jacques beschaven in plaats van datzelfde met de zwarte vrouw maar een minieme beweging Rancière het oeuvre van Mallarmé proberen zwarte bevolking in Afrika te willen doen. los te weken van een al te esthetische lezing, met haar pols of hand te maken, of van die waarin de dichter veelal als woordmagiër Die bevolking zou nooit op gelijke voet staan gracieuze pose blijft niets over. Een seconde wordt gepresenteerd. Mallarmés poëzie, zo met het Arische ras, wat echter ook weer later zullen beeld, ster en bal in gruzelemen­ schrijft Rancière, heeft niets mysterieus, of niet de reden kon of mocht zijn die bevol­ ten op de grond liggen en tot het gruis van beter gezegd, er is niets mysterieus aan de king te mishandelen – Picard zag dat vooral de geschiedenis behoren. En natuurlijk is raadsels die de dichter ons opgeeft. In zijn de zwarte soldaten in het koloniale leger dat slechts een betekenis, of een betekenis­ poëzie heeft Mallarmé met een uiterste aan doen. Nadat rond 1904 publieke ophef ont­ mogelijkheid die alleen een hedendaagse woordelijke precisie – naar het voorbeeld van stond over de gruweldaden in de kolonie, beschouwer in deze prent kan zien; indien de prozaïst Flaubert – aangetoond hoe met de publicatie van het Casement Report, onwerkelijk de werkelijkheid is. Hierin, zo stelt tenminste de gelegenheid genomen wordt Rancière ferm, zet de dichter de revolutie van zou Picard dat afdoen als het werk van deze ‘foute’ afbeelding van Khnopff in 1789 met poëticale middelen voort. Engelse provocateurs.19 beschouwing te nemen, haar te redden van 9 Zie Frederik Leen (red.), op cit. (noot 5), p. 95. Zo dacht een uitgesproken liberaal over de vergetelheid. 10 Er is een schot dat niet opklinkt in dit schilderij, koloniaal Afrika. Als Khnopff gedachten omdat het nog vallen moet op het moment dat heeft gewijd aan Kongo, zullen die mede op Khnopff aan het einde van de negentiende het verslag uit de eerste hand van Picard zijn 7. De kroonprins eeuw de laatste penseelstreek op het linnen gebaseerd, al zijn van hemzelf hierover geen aanbrengt. Dat is de knal waarmee minister uitspraken bekend. Over de verschillen tus­ Walther Rathenau in 1922 zal worden In 1912 kreeg Khnopff de opdracht de vermoord door twee extreemrechtse sen culturen dacht Khnopff, een kind van jonge Leopold van Saksen-Coburg en Gotha legerofficieren. Rathenaus moeder schonk Der zijn tijd, hiërarchisch-imperiaal. In 1893 te schilderen, de zoon van koning Leopold II Jagdaufseher een paar jaar later aan het schreef hij dat de beschaving in de loop der die vijf jaar eerder onder diplomatieke en Städelmuseum in haar woonplaats Frankfurt, eeuwen vanuit India naar Griekenland, en publieke druk, na onthullingen over gruwe­ ter nagedachtenis aan haar zoon. vandaar via Italië en Frankrijk naar lijkheden bij de winning van ivoor en rub­ 11 Net als bij En écoutant liet Khnopff zich Engeland was opgeschoven, waardoor nu ber, was opzijgezet door de regering van inspireren door werk van een tijdgenoot, aan de Engelsen de beurt toekwam om de België als alleenheerser van Kongo. De offi­ namelijk James Whistlers beroemde Symphonie 20 in White, No. 1 uit 1862, ook wel bekend als ‘sterksten’ te zijn. Hij was overtuigd anglo­ ciële Nederlandstalige titel luidt Het portret The White Girl. Zie Gisèle Ollinger-Zinque, fiel. Een culturele hiërarchie wordt overdui­ van Z.K.H. prins Leopold van België, Hertog Fernand Khnopff, Het portret van Z.K.H. prins Leopold Portret van Marguerite [van] Fernand Khnopff, delijk verbeeld in het frontispice van de ten­ van Brabant, en het schilderij is nog altijd in van België, Hertog van Brabant, 1912, Koninklijke Brussel, Koning Boudewijnstichting, 1991. toonstellingscatalogus uit 1897, met de half het bezit van de koninklijk familie. In het Musea voor Schone Kunsten België, Brussel 12 Gisèle Ollinger-Zinque in het Allgemeines geloken ogen van de zwarte vrouw, en de KMSK van Brussel hangt het sinds een paar Künstler-Lexicon, Band 80, 2014: ‘Die geistige blik van het witte vrouwbeeld in de weidse jaar tegenover het hoogsymbolistische Des Verbindung und viell. geheime Liebe [met zijn verte. De oeuvrecatalogus uit 1979 meldt caresses (1896), dat de omarming van een dat zo eenvoudig als een jeugdtekening zus] bedingt, dass K., bis auf eine späte Ehe, dat het hier om een tekening gaat op een halfnaakte blanke krijger en een luipaard­ oogt, zou met een paar grote halen kunnen alleinstehend bleibt.’ Zie voor de invloed van de fotografie onder meer: Xavier Tricot, Fernand fotografische achtergrond, gehoogd met vrouw laat zien. De overeenkomst springt worden uitgegumd, zoals dat ten slotte met Khnopff. Oeuvrecatalogus van de prenten, kleurpotlood. Niet vermeld is om welke foto duidelijk in het oog: de soldaat, de luipaard­ ieder bestaan gebeurt. Antwerpen, Pandora Publishers, 2018, het gaat, maar het beeld zou kunnen zijn vrouw en de kroonprins zijn androgyne In de herfst van 1921 blies Fernand pp. 31-53. ontleend aan de clichés die Belgische kolo­ figuren, elk in hun eigen klederdracht. Khnopff zijn laatste adem uit. Een jaar later 13 Draguet, op. cit (noot 2), p. 136. Khnopff was nisten en amateurfotografen mee terugna­ Maar het verschil wordt ook duidelijk. In werd zijn atelierwoning en de uitgebreide als kunstcorrespondent daarenboven twintig men naar het moederland; de fotograaf vergelijking met het sprookjesachtige land­ kunstcollectie die hij bezat bij opbod verkocht. jaar verbonden aan het Britse tijdschrift The Alexandre had in 1890 meegewerkt aan schap dat in Des caresses ontstaat, is het por­ Zijn voormalige droomhuis staat in minia­ Studio. een tentoonstelling van dergelijke foto’s in tret een terugkeer naar de realistische fase tuurvorm in een ondergrondse Brusselse 14 In Brussel hangt Memories naast De bruidsstoet van Psyche van Khnopffs goede vriend Edward de Cercle artistique van Brussel, die hij tot aan het begin van Khnopffs loopbaan. museumzaal opgesteld. Je kunt bij dat huis Burne-Jones. Op het brede, lage doek van 23 bewondering van de kunstkritiek wist te ver­ De prins op het portret wordt niet in de naar binnen kijken, er valt niets te zien. Burne-Jones schrijdt het verblindend mooie groten tot levensechte afdrukken. eerste plaats als toekomstig machthebber mensenkind Psyche in een lange begeleidende In de recente oeuvrecatalogus van de uitgebeeld. Integendeel: dit portret toont stoet van vrouwen en één stokoude man met prenten van Khnopff schrijft Xavier Tricot een enigszins weifelende jongen van elf jaar Noten baard voort naar haar onbekende echtgenoot. hoe moeilijk het is om uit te maken hoe oud die ten overstaan van ieder belangstel­ 15 Zie Agnes Husslein-Arco en Alfred Weidinger, Khnopffs illustraties voor boeken en tijd­ lend oog zowel zijn onmetelijke onzekerheid 1 Dirk Lauwaert stelde (De Witte Raaf, nr. 108, Decadence. Aspects of Austrian Symbolism, 2004) dat Khnopff op En écoutant een in de schriften tot stand kwamen, dat wil zeggen als reeds ontwikkeld zelfbewustzijn ten­ Wenen, Belvedere, 2013. negentiende eeuw als nieuw ervaren 16 Robert L. Delevoy, Catherine De Croës, Gisèle welke technieken hij daarvoor gebruikte: of toonspreidt. Khnopff hanteert pastel, kleur­ gevoeligheid voor de kamermuziek toonde: Ollinger-Zinque, Fernand Khnopff, Lausanne/ er sprake was van bijvoorbeeld ‘eenvoudige’ potlood en gouache, voor de toets witte ‘Die naar binnen gekeerde houding heb ik vaak Parijs, La bibliothèque des arts, 1979, p. 303. reproducties van tekeningen door middel schittering in de tienerogen. De prins draagt bij mijn grootouders gezien. Raadselachtige Een kritische benadering van dit soort ivoren van fototypie of typogravure, of dat teke­ een zwart, zo op het oog satijnen huispakje momenten van intensiteit: zoveel kon muziek beelden uit het fin de siècle: Tom Flynn, ningen door fotografische procedés zoals de met korte pijpen, met hoge, dofzwarte kou­ met je doen!’ ‘Taming the Tusk’, in: T.J. Barringer, Tom Flynn heliogravure eerst op een drukplaat werden sen en zwarte lakschoenen. De manchetten 2 Zie Michel Draguet, Khnopff 1858-1921, Gent, (red.), Colonialism and the Object: Empire, aangebracht, en verkleind of juist vergroot en de brede kraag van het hemd zijn helwit. Snoeck-Decaju & Zoon, 1995, p. 26. De Material Culture, and the Museum, Abingdon, verloren gegane plafondschildering La peinture, werden, waarna er een ets werd gemaakt en Tegen dat zwart en wit komen – net als op Routledge, 1998, pp. 188-204. la musique, la poésie uit 1880 verbeeldde de 17 Zonder commentaar staat het frontispice de uitgediepte oppervlakte werd geïnkt en klassieke regentenportretten uit de zeven­ wedkamp tussen de kunsten. De drie kunsten afgedrukt in de marge van een passage over Un bijgewerkt. Nog weer een andere, zeer kost­ tiende eeuw – de lichtroze gezichtshuid van werden elk belichaamd door een vrouw, met de masque, met ook foto’s van de tentoonstelling bare techniek is de hierboven genoemde de prins en diens opvallend rode lippen tot Poëzie op de voorgrond, daarnaast de Muziek, uit 1897, in Draguet, op. cit. (noot 2), p. 127. platinadruk (waarbij platina in plaats van leven. De jongen bevindt zich op onbekend en hoog boven die twee uittorenend, staand op 18 Over de rol van Picard als wegbereider, zie zilverzouten gebruikt wordt om het beeld te terrein, in het atelier van de kunstenaar. Op een verhoging, de Schilderkunst. Er bestaat een Draguet, op. cit. (noot 2), p. 158. Er is vangen), een techniek die het toelaat om de vloer is een deel van de grote cirkel te zien olieverfschets, nr. 17 in de overzichtscatalogus overigens ook een portret van Picard door Jan verschillende nuances in de donkere partij­ die Khnopff in zijn werkruimte had laten van Delevoy, De Croës en Ollinger-Zinque uit Toorop, uit dezelfde periode, te zien in het MSK en in beeld te brengen. Tricot schrijft over aanbrengen, een teken van de perfectie die 1979; eigendom van de Brusselse gemeente Brussel. Daar staat Picard als een wilde denker Sint-Gillis. afgebeeld, met een boek in zijn handen in snelle het bijzondere effect dat deze reproducties daar moest ontstaan. Op de achtergrond 3 Ensor was allerminst gecharmeerd van de toetsen op het doek gezet. hebben, waardoor het oorspronkelijke werk een met goud afgezette messingen staander, gelijkenis met zijn schilderij. Hij beschuldigde 19 Edmond Picard, En Congolie, suivie de Notre (een tekening, schilderij of een foto) aan die naar verluidt de butler voor de toegang Khnopff van plagiaat, die zich eerst Oost- Congo en 1909, Brussel, Ferdinand Larcier, uniciteit inboet, maar tegelijk wint aan wat tot het atelier schoof wanneer de meester Indisch doof hield, om later vilein op te merken 1909. De geëngageerde Picard stond niet Tricot présence noemt, misschien wel vooral niet bij zijn arbeid wenste te worden dat zijn werk nu eens niet de ‘onvermijdelijke alleen bekend om zijn bekommernis om de omdat de scheiding tussen origineel en gestoord. Khnopff was zijn loopbaan begon­ romance op de onvermijdelijke piano in de socialistische zaak, maar ook om zijn reproductie door de diverse ingrepen onder­ nen met het vervaardigen van olieverfpor­ onvermijdelijke salon’ wilde laten zien. Zie antisemitisme. Zijn biografen Paul Aron en graven wordt. De toeschouwer vraagt zich tretten van jonge meisjes uit de bourgeoisie, Draguet, op. cit. (noot 2), p. 62. Cécile Vanderpelen-Diagre hebben in Edmond 4 Hoewel de meeste bruiklenen uit de Koninklijke Picard (1836-1924). Un bourgeois socialiste vervolgens niet zozeer af wie of wat daar op waarin die meisjes tot lieve en onschuldige Musea voor Schone Kunsten België komen, belge à la fin du dix-neuvième siècle (2013) het beeld staat afgebeeld, maar wat wezentjes worden gereduceerd. Bij de jonge waar Michel Draguet directeur is, reist de uitgelegd dat zijn rabiate stellingname ook een überhaupt de status van het beeld is, en of kroonprins gebeurt dat niet: hij is in het tentoonstelling vreemd genoeg niet naar manier was om te provoceren, en voortkwam dat nu aan de verbeelding of de werkelijk­ bezit van een levende, zoekende oogopslag, Brussel. uit een diepgewortelde wil boven de massa uit heid is ontleend.21 én van een ontluikende seksualiteit. De 5 De hortensia heet een symbool voor standvasti­ te steken, om zich in al zijn opinies te Dat is inderdaad wat opvalt aan de boekil­ plint van de vloer loopt precies gelijk met ge liefde te zijn. En de rode bloem die op het onderscheiden en een spannende denker te lustratie, in de naakt-koloniale weergave van zijn kruis. Maar het precieze geslacht – het kleed ligt staat gewoonlijk voor de passie. Maar blijven. Aron stelt dat Picards vooroordelen de zwarte vrouw: haar présence, haar levende gender – van deze figuur blijft ongewis. De de afgebeelde kasplanten zijn ook belangrijke teruggaan op een algemeen gedeeld, decorstukken in de belle époque, waarin dit wetenschappelijk gesanctioneerd negentiende- aanwezigheid als dienaar van een even prins heeft de fijne lippen en de smalle, haast soort planten, ingevoerd uit de koloniën door eeuws racisme, waar de volledige Europese elite esthetische als ideologische fantasie van de geëpileerde wenkbrauwen van een jonge ondernemende botanisten, op industriële van doordrongen was. kunstenaar. Je zou kunnen zeggen dat die vrouw. Bij nader toezien lijkt hij op schaal gekweekt werden voor de burgerij. Het 20 Michel Draguet, ‘Brüssel – Drehscheibe des aanwezigheid meer dan honderdtwintig jaar Marguerite, met wie hij de zowel stevige als leidde tot een bloeiende botanische industrie in Symbolismus in Europa’, in: Idem (red.), Der later die fantasie doorkruist, te kijk zet en te elegante kin deelt.22 de regio van Gent, waar de planten groeiden Kuss der Sphinx. Symbolismus in Belgien, Hatje schande maakt. En toch dringt zich nog een Khnopff maakt van deze jongen – deze waarmee de koninklijke serres van Laken Cantz, Ostfildern, 2007, pp. 11-31. andere lezing op. Stel dat het hier niet om een Z.K.H. – een tweeslachtige figuur. De vier werden gevuld. Zie Frederik Leen (red.), 21 Xavier Tricot, op. cit. (noot 12), pp. 31-53. foto, maar om een fotografisch gereprodu­ grote ronde knopen op het pak, die niet Fernand Khnopff, Brussel, Koninklijk Museum 22 Michelle Facos schrijft in Symbolist Art in voor Schone Kunsten, 2003, p. 80. Context (2009) over het symbolisme als een ceerde tekening gaat. Lijkt de schaduw bij recht onder elkaar zitten, verlenen een spe­ 6 Stéphane Mallarmé, ‘La Déclaration foraine’, manifestatie van een gendercrisis, waarbij haar linkerwang en kin, bij haar borsten en ciale dynamiek – een asymmetrie – aan zijn in: Idem, Poèmes en prose, Oeuvres complètes I, zowel geëxperimenteerd werd met gender en bovenarmen, niet gearceerd? Wanneer het beeltenis. Zo raakt zijn balans licht ver­ Parijs, Gallimard, 1998, pp. 423-428. seksualiteit (en homoseksualiteit beschouwd om een tekening zou gaan, dan is die zeer stoord. Op het portret staat een jonge man 7 In de vertaling van Paul Claes (geciteerd uit werd als innerlijke androgynie), alsook gedetailleerd. Dan heeft Khnopff deze vrouw ten voeten uit die, als elke adolescent, denkt ‘Mallarmé en het niets’, De Brakke Hond, nr. 25, getracht werd de hiërarchie tussen mannen en aandachtig geobserveerd, heeft hij een echt- dat hij over de wereld heerst en die tegelijk 1990, p. 152): ‘Ik zeg: een bloem! en buiten de vrouwen te behouden of te benadrukken. heid en een menselijkheid blootgelegd, van toeten noch blazen weet. Het is verlei­ vergetelheid waarheen mijn stem alle 23 Over Khnopff is door Emile Verhaeren anders kan ik het niet zeggen, die veel van delijk te denken dat Khnopff zichzelf in dat omtreklijnen verbant, verrijst muzikaal, als iets opgemerkt dat hij met zijn verzorgde uiterlijk, zijn latere symbolistische werk ontbeert. Het joch heeft herkend, of het soort jongen heeft geheel anders dan de gekende kelken, als idee zijn rossige haardos en kaarsrechte houding zelf en zoet, de in alle ruikers afwezige.’ In een clergyman was die in de loop van jaren een is wellicht wensdenken, maar je zou willen afgebeeld die hij zelf op die leeftijd was, 1977 zou mallarméaan Hans Faverey in de dandy werd; Pol de Mont noemde hem, met zijn dat hij haar zo heeft gezien. gehoorzaam, ongeduldig, goed opgevoed en bundel Chrysanten, roeiers de kloof verwoorden keurige verschijning en gereserveerde houding, En er is nog iets dat ambigue lijkt, achter­ geneigd bij de eerste de beste mogelijkheid als: ‘De chrysanten, / die in de vaas op de tafel / de ‘secretaris van een of andere ambassade’. af bekeken. Het getekende beeld van de een eigen richting in te slaan. Het portret, bij het raam staan: dat // zijn niet de Zie Draguet, op. cit. (noot 2), p. 16. De Witte Raaf – 198 / maart – april 2019 12 Raoul De Keyser en Een verpakte gedachte (1967)

STEVEN JACOBS Keyser gezeefdrukte omslagen voor dicht­ bundels uitgegeven door Yang (1969) en vervaardigde hij zeefdrukken voor edities De Keyser en de zeefdruk van Kreatief (1969) en Revolver (1971). Ook na Een verpakte gedachte werkte De Keyser Op het moment dat Raoul De Keyser in de met Jooris samen aan meerdere projecten, late jaren zestig onder invloed van de zoals de mappen RAOUL DE KEYSER roland Amerikaanse modernistische schilderkunst jooris (1969-1970) en More Is Less (1972), zijn specifieke stijl ontwikkelde, startte hij die beide gedichten van Jooris met zeefdruk­ ook met het experimenteren met drukwerk, ken van De Keyser combineren. in het bijzonder met zeefdrukken.1 Enkele De gedichten van Jooris in Een verpakte jaren daarvoor, rond 1963-64, na zowat gedachte bieden een fragmentarische, maar een decennium actief te zijn geweest als ook alledaagse blik op de genoemde kunste­ ambtenaar en sport- en kunstjournalist, naars. Soms is het verband duidelijk. had hij zijn artistieke loopbaan weer opge­ Oldenburg, Indiana en Raveel worden in nomen, juist op het moment dat de kunst­ verband gebracht met ‘een voorwerp tot wereld een ware ‘Print Renaissance’ door­ waar men het kneedbaar weet’, een ‘levens­ maakte. Er ontstond een groeiende interesse grote afbeelding van woorden’ en een duif voor etsen, lithografieën, linosneden en die ‘kirt’ in haar kooi – beschrijvingen die zeefdrukken onder vooraanstaande kunste­ onmiddellijk aan de oeuvres van deze kun­ naars, galeriehouders en uitgevers. stenaars te linken zijn. Maar het verband Galerieën en musea brachten kunstmappen met de andere kunstenaars is indirecter. Zo uit, terwijl prestigieuze tentoonstellingen wordt Permeke onder meer in verband zoals documenta in Kassel en de Biennale des gebracht met mensen die ‘elkanders adem’ jeunes in Parijs grafische secties in hun pro­ ruiken en een fietsbel die rinkelt, en doet gramma’s opnamen. Ook De Keyser kon in Picasso denken aan een ‘een stier in de België een beroep doen op een bloeiende arena’ en aan ‘een mens met vakantie’. Al grafische drukcultuur die in eerste instantie Raoul De Keyser, Roland Jooris en Antoon De Clerck, Een verpakte gedachte, 1967 Held wordt gelinkt aan ‘poëzie die wordt werd ondersteund door allerhande kunst­ Galerie Kaleidoskoop, Gent, foto Hilde D’haeyere voortgebracht door een tractor’. Lucassen verenigingen. Daarnaast werden er in de staat voor een ‘een dagje in de open lucht’ en jaren zestig en zeventig ook grafische druk­ Bruegels landschappen worden geassoci­ werken van beeldende kunstenaars gepu­ eerd met de ‘jaarlijkse cyclo-cross te Laarne’. bliceerd door literaire tijdschriften als Yang, De Keyser zelf wordt beschreven in onder Revolver, Kreatief en Ruimten. meer deze regels: ‘een klikje, / het inwendige De ‘Print Renaissance’ van de jaren zestig moment / van een foto, of: wat er naast een hield niet alleen een hernieuwde belang­ kleur / gebeurt, / een plattegrond van een / stelling in voor lithografie maar ook een observatie in een duidelijke verpakking.’ doorbraak van de relatief jonge zeefdruk­ De bewonderde kunstenaars worden techniek. Gestimuleerd door een fascinatie kortom bekeken door de bril van de nieuwe voor reproducties en simulacra, werden visie en het neorealisme. De gedichten van semi-industriële technieken als offsetdruk Jooris sluiten nauw aan bij de combinatie en zeefdruk verwelkomd door popart kun­ van abstractie en figuratie, de afstandelijke stenaars; deze technieken strookten met visuele objectiviteit en de speelse dimensie hun afstandelijke beeldtaal en de vlakheid in het werk van De Keyser. En ofschoon ze van hun schilderstijl. Dit was ook het geval een abstract en zelfverwijzend aspect bezit­ bij De Keyser, die vanaf 1966-67 een ten, evoceren De Keysers schilderijen uit de nadrukkelijke platheid in zijn schilderijen late jaren zestig op hun beurt een door en beoogde en de olieverf inruilde voor acryl. door eigentijdse wereld van suburbane bun­ Onder invloed van hard edge, popart en het galows, tuinpaadjes, nieuw aangelegde minimalisme maakten bij De Keyser anek­ wegen, recreatieparken en sportterreinen. dotische elementen, die in de schilderijen De tuin is een motief in De Keysers schilde­ van 1964-65 nog zichtbaar waren, plaats rijen tussen 1964 en 1970, én het motief voor een meer abstracte benadering die van de buitenzijde van Een verpakte gedachte. gepaard ging met uniforme verflagen. De De zeefdruk vertoont een detail van een grote effen oppervlakken en de gepronon­ tuinslang die in die jaren opduikt in schilde­ ceerde zwarte contourlijnen resulteerden in rijen als Kraantje met tuinslang (1965), Slang helder leesbare beelden met een uitgespro­ (1966), Wat naast een kleur gebeurt (1966) ken grafische kwaliteit. Door hun affiniteit en Zeer gewoon: sproeier (1968). De Keysers met striptekeningen uit de traditie van de Een verpakte gedachte, 1967, geopend, met de vellen met de gedichten van Roland Jooris schilderijen van de late jaren zestig zijn ver­ klare lijn lenen De Keysers schilderijen uit Foto Hilde D’haeyere want aan David Hockneys weergave van deze periode zich perfect voor drukwerk. zonovergoten Californische gazons, maar Het blijft de vraag of deze wijze van schilde­ stralen niet dezelfde hedonistische rijkdom ren de kunstenaar heeft geïnspireerd om blauwe en groene stroken die een landschap geïnspireerd door kunstwerken en negen uit. In zijn werk ontstaat een ‘vernaculair’, zijn schilderijen in drukwerk om te zetten, met een tuinslang evoceren. Een gelijkaar­ ervan bevatten expliciete referenties aan streekeigen landschap, gemarkeerd door of, omgekeerd, een kennismaking met nieu­ dige sproeikop van een tuinslang kan wor­ kunstenaars: Constant Permeke (a), Pablo comfort en vrije tijd. we druktechnieken, en zeefdruk in het bij­ den aangetroffen op de nadrukkelijk asym­ Picasso (b), Al Held (c), Reinier Lucassen (d), zonder, De Keyser er toe heeft aangezet om metrische affiche, die de presentatie van het Raoul De Keyser (e), Roger Raveel (h), Pieter vlakker en afstandelijker te schilderen. werk in Galerie Kaleidoskoop aankondigt. Bruegel (i), Claes Oldenburg (j) en Robert Ding tussen de dingen In elk geval werd zeefdruk de geprefereer­ De poster vermeldt ‘raoul de keyser maakte Indiana (k). De korte gedichten zijn oefenin­ de druktechniek van De Keyser tijdens de een doos / roland jooris stak er gedichten gen in ekphrastisch schrijven en ze hanteren De verwijzingen naar een vernaculair land­ late jaren zestig en de jaren zeventig. In in / antoon de clerck gaf ze een beelding.’ een dagelijkse taal in overeenstemming met schap kunnen in verband worden gebracht nauwe samenwerking met diverse Belgische Antoon De Clerck, grafisch ontwerper en de principes van het zogenaamde nieuwrea­ met de presentatie van Een verpakte gedach- en Nederlandse kleine drukateliers, of met schilder die vooral werd geassocieerd met de lisme of neorealisme.3 Neorealistische dich­ te. Hoewel het zich dankzij een doordachte drukkerijen die niet in kunst waren gespeci­ ‘nieuwe visie’, maar ook, vanaf de late jaren ters als Jooris zetten zich af tegen de tendens interactie tussen poëzie, schilderkunst en aliseerd, maakte hij meerdere zeefdrukken zestig, met het hyperrealisme, verzorgde de tot introspectie en de gekunstelde taal van die in een relatief hoge oplage van vijftig tot lay-out van de gezeefdrukte poster én de de Vijftigers en propageerden een herwaar­ honderd exemplaren werden uitgebracht.2 typografie van de gedichten. Waar de doos dering van de herkenbare dagelijkse omge­ De meeste zeefdrukken uit deze periode zijn en haar inhoud werden gedrukt blijft tot op ving. Ze ruilden het in hun ogen obscure en reproducties van gelijknamige schilderijen heden onduidelijk, maar het lijkt aanneme­ verheven woordgebruik van hun voorgan­ die net tevoren waren gecreëerd. Occasioneel lijk dat De Clerck zelf betrokken was bij de gers in voor een idioom dichter bij de spreek­ werd de compositie gespiegeld, of werden er productie van zowel de bladen met de taal. Gerd Segers, uitgever van Revolver, subtiele ofwel overduidelijke wijzigingen gedichten als de gezeefdrukte omslag. Een sprak van ‘een poëzie die niet meer in de lite­ aangebracht, bijvoorbeeld in de kleuren. verpakte gedachte omvat tien dikke grijze vel­ ratuur thuishoort, maar in het gewone len karton van 25 x 16 cm waarop elf leven’.4 Terwijl de poëzie van de Vijftigers gedichten (geordend van ‘a’ tot ‘k’) werden overeenkomsten vertoonde met diverse vor­ Verpakte gedichten gedrukt in een Helvetica Bold Condensed, men van de lyrische abstractie uit de jaren een lettertype dat in de late jaren vijftig was veertig en vijftig, in de eerste plaats de Cobra- Voordat hij zeefdrukversies van zijn schilde­ uitgebracht. Met uitzondering van de titel­ beweging, kan de nieuw-realistische poëzie rijen uitbracht, produceerde De Keyser Een pagina werd op zeven vellen steeds één verbonden worden met de nieuwe figuratie verpakte gedachte, voorgesteld op 21 april enkel gedicht gedrukt, terwijl de twee reste­ in stromingen als popart, nouveau réalisme 1967 in Galerie Kaleidoskoop te Gent. Zoals rende vellen telkens twee korte gedichten of de nieuwe visie. Neorealistische dichters de titel aangeeft, bestaat het werk uit iets bevatten (respectievelijk e-f en g-h). Alle gaven de voorkeur aan omgangstaal, net dat werd ‘verpakt’ – meer bepaald een reeks pagina’s worden staand georganiseerd, met zoals Raveel en De Keyser hun geprefereerde gedichten, gebundeld in een gevouwen kar­ uitzondering van één blad waarop het motieven uit de dagelijkse omgeving haal­ tonnen doos die aan een van de lengtezijden gedicht liggend werd aangebracht. den. Het is niet verwonderlijk dat er sprake is geniet en 25,2 x 16,7 x 5,3 cm meet. De De gedichten zijn van de hand van Roland was van wederzijdse beïnvloeding, en er kaft en de beide zijden van het gevouwen Jooris, die zich halfweg de jaren zestig tot een kwamen diverse vormen van samenwerking kartonnen binnenwerk werden met heldere toonaangevende kunstcriticus had ontpopt tot stand tussen nieuw-realistische schrij­ kleuren gezeefdrukt naar een ontwerp van en die nauw met de schilders van de nieuwe vers en de schilders van de nieuwe visie. In Raoul De Keyser, Slang, 1965 De Keyser. De buitenzijde toont gele, witte, visie was verbonden. Alle elf gedichten zijn de late jaren zestig en zeventig ontwierp De Groeningemuseum, Brugge, foto Hilde D’haeyere De Witte Raaf – 198 / maart – april 2019 13

Exemplaren van ‘Een verpakte gedachte’ bij ‘Linnen Doos II’ (1966-1967) in de tuin van de kunstenaar, 1967 Foto’s archief Raoul De Keyser, Universiteit Gent typografie situeert in de traditie van kunste­ de Cantaert-fabriek te Zottegem exemplaren die op de vloer werden geplaatst en onmis­ ren, dat kan worden geopend en waarvan de naarsboeken, appelleert het werk in geen tentoongesteld in de verpakkingsruimte.5 kenbaar een verwantschap vertonen met de seriële componenten gedichten dragen. enkel opzicht aan het prestigieuze of exqui­ Dankzij hun alledaagse karakter waren de ‘Specific Objects’ van minimalistische kun­ Gedurende vele jaren bleef het zowat onop­ siete karakter van een livre d’artiste. Het dozen nauwelijks te onderscheiden van stenaars.6 In de late jaren zestig en vroege gemerkt – Jooris omschrijft het sedert enige nederige karton en de zeefdruktechniek ander kartonnen verpakkingsmateriaal. jaren zeventig creëerde De Keyser zeven tijd laconiek als een ‘gepakte verdachte’. Pas ondermijnen elke notie van luxe, en de Door Een verpakte gedachte als koopwaar Linnen Dozen in licht variabele afmetingen, na de eeuwwisseling dook het samen met wijze waarop Een verpakte gedachte werd te presenteren, benadrukte De Keyser het die elk bestaan uit een houten frame waar­ andere vroege werken opnieuw op in ten­ voorgesteld maakt onmiddellijk de demo­ objectkarakter van het werk. Een verpakte op een beschilderd canvas werd gespannen. toonstellingen van De Keyser. Vaak paste hij cratische ambities van het project duidelijk. gedachte sluit aan bij de ruimtelijke experi­ Hoewel ze nooit hun relatie tot het land­ oudere schilderijen jaren later aan, over­ Op de presentatie in Galerie Kaleidoskoop menten die hij als schilder ondernam. schap volledig verliezen, presenteren deze schilderde ze of sneed er stukken uit, en zo werd de oplage van 250 exemplaren in een Terwijl hij meer en meer de flatness van zijn dozen zich als experimenten met schilder­ hergebruikte hij ook exemplaren van de in piramide gestapeld, een verkooptactiek uit picturale oppervlakken beklemtoonde, kunst in de ruimte. Aangezien de vormen 1967 gezeefdrukte doos als basis voor nieu­ een grootwarenhuis. Vervolgens werd de benadrukte De Keyser ook steeds meer de op de doeken geabstraheerde landschappen we werken. Zoals met uitsnijdingen uit ande­ stapel omvergegooid opdat geen enkel driedimensionaliteit van zijn schilderijen. oproepen, construeren ze een fictieve of re zeefdrukken, verstuurde De Keyser snip­ exemplaar ongeschonden zou blijven. De Aanvankelijk maakte hij gebruik van diepe­ mentale ruimte. Tezelfdertijd manifesteren pers van de buitenzijde van Een verpakte exemplaren van Een verpakte gedachte pre­ re lijsten die samen met het doek werden de linnen dozen zich als vrijstaande, tastba­ gedachte als postkaart naar vrienden; sommi­ senteerden zich als dingen tussen andere beschilderd en in de compositie werden re objecten die hun aanwezigheid in de ten­ ge verwierven zelf het statuut van kunst­ dingen. Twee jaar later werden in de con­ opgenomen. Vervolgens vervaardigde hij toonstellingsruimte opeisen. werk: een fragment vormde de basis voor een text van de Dulcia-groepstentoonstelling in vrijstaande ‘driedimensionele’ schilderijen Dezelfde ruimtelijke ambivalentie ken­ werkje dat in 2010 werd opgenomen in Sent merkt Een verpakte gedachte. De effen kleur­ by Mail in de Barbara Weiss Gallery in Berlijn; lagen en de tweedimensionale weergave in 2012 nam De Keyser fragmenten van Een van het tuinslangetje presenteren het verpakte gedachte op in werken als Blue L en geheel als een abstract spel van vlakken en Blue R; en een studie voor het binnengedeelte als substantieloze verpakking. Maar de vou­ van Een verpakte gedachte vormde de basis wen, versnijdingen en ombuigingen wer­ voor Model voor Slice (2013), een zeefdruk den opzettelijk niet weggemoffeld en het postuum uitgebracht door het Museum van doosje manifesteert zich als concreet ding in Deinze en de Leiestreek ter gelegenheid van de ruimte. Door de opvallende gele, blauwe een door Jan Hoet samengestelde herden­ en groene kleurvlakken en dankzij het figu­ kingstentoonstelling. Voor De Keyser bleef ratieve element van de tuinslang vertoont Een verpakte gedachte een werk waarnaar hij de buitenzijde van Een verpakte gedachte een aan het eind van zijn loopbaan letterlijk sterke overeenkomst met Linnen Doos II teruggreep. Hij maakte het belang van deze (1966-67), een van de zeven platte doos­ realisatie duidelijk en onderstreepte het unie­ vormige structuren die De Keyser tussen ke karakter ervan. Een verpakte gedachte staat 1966 en 1971 vervaardigde. Bovendien is als museaal object tussen Warhols Brillo Een verpakte gedachte ook verwant aan Slice I Boxes en Judds Specific Objects, maar het kan (1967), de eerste van meerdere Slices die De als kleinood of gebruiksvoorwerp ter hand Keyser creëerde in de late jaren zestig en worden genomen, om het monolitisch ogen­ vroege jaren zeventig en die gelijkenissen de blokje te openen en de gedichten van vertonen met werken van John McCracken, Jooris uit te pakken. Blinky Palermo en Marthe Wéry. De Slices zijn kleine verticale lijsten met doek die als gevolg van hun formaat (120 x 25 x 2.5 Noten cm) gezien kunnen worden als de smalle zij­ den van de Linnen Dozen die zelfstandig zijn 1 Over het grafische drukwerk van De Keyser, geworden. Omdat ze op de vloer worden zie Steven Jacobs en Wouter De Vleeschouwer, Raoul De Keyser in Print. A Catalogue of the geplaatst en tegen de wand leunen, onder­ Silkscreens, Lithographs, Linocuts and Etchings, Exemplaren van ‘Een verpakte gedachte’ op de ‘Dulcia’-tentoonstelling in de Cantaertfabriek in Zottegem, mijnen ze het ‘raam-effect’ van de conventi­ 28 tot 30 maart, 1969 Gent, MER Paper Kunsthalle, 2018. Foto archief Raoul De Keyser, Universiteit Gent onele schilderkunst en zoeken ze overeen­ 2 Voorbeelden van zulke drukkerijen: Levisson komsten met minimalistische strategieën: MPS (Rijswijk), Veys (Pittem), Kees Graaf het oppervlak van het werk gaat een onge­ (Maastricht), Beka-Screen (Ekeren), De Muyter bruikelijke relatie aan met de vloer en de (Deinze). wand van de tentoonstellingsruimte. 3 Stefaan Evenepoel en Dirk de Geest, ‘Nieuw- Terwijl de schaal van de Linnen Dozen en realistische poëzie in Vlaanderen: Ontstaan, doorbraak en profilering van een literaire de Slices vergelijkbaar is met de minimalisti­ beweging’, Spiegel der Letteren, nr. 1, 1992, sche werken van Dan Flavin, Donald Judd pp. 1-88. of Carl Andre, is Een verpakte gedachte een 4 Gerd Segers, geciteerd in: Jan Vanriet, Omtrent stuk kleiner, ongeveer het formaat van een de werkelijkheid. Fotoalbum over de nieuw- dik boek. In tegenstelling tot de ietwat mys­ realistische poëzie in Vlaanderen, Wevelgem: terieuze presence van vele minimalistische Kreatief, n.d., n.p. Specific Objects, presenteert Een verpakte 5 Zie Koenraad De Wolf, Kunst in de Fabriek. gedachte zich als gebruiksvoorwerp, als ding De Nieuwe Visie van Beervelde tot Dulcia: Roger Raveel, Raoul De Keyser, Etienne Elias, Reinier dat geopend en gemanipuleerd kan worden. Lucassen, Antoon De Clerck, Roland Jooris, Gent, Zo maakt het werk de essentie duidelijk van Stichting Mens & Kultuur, 1991. De Keysers schilderijen uit de jaren zestig, 6 Donald Judd, ‘Specific Objects’ (1965), in: die oscilleren tussen mentale wereld en tast­ Idem, Complete Writings 1959-1975, Halifax, baar object, tussen picturaal vlak en driedi­ Press of Nova Scotia College of Art and Design, mensionele aanwezigheid, tussen abstractie 1975, pp. 181-184. en figuratie, en tussen conceptuele ernst en speelse ironie.

Raoul De Keyser wordt vertegenwoordigd Een gepakte verdachte door Zeno X Gallery (Antwerpen) en David Zwirner (New York/London/Hong Kong) ‘Slice I’ (1967) en ‘Linnen Doos II’ (1966-1967) in de tentoonstelling ‘Raoul De Keyser: Tegendraads’, Een verpakte gedachte is een uniek werk – een All artwork © Family Raoul De Keyser/ Zeno X Gallery, Antwerpen, 2017. Foto Peter Cox voor Zeno X minimalistisch Specific Object met poppy kleu­ Sabam Belgium 2019 De Witte Raaf – 198 / maart – april 2019 14 De Witte Raaf – 198 / maart – april 2019 15 There must be some way out of here Over de essays van Paul De Vylder

VLAD IONESCU eist dat zijn zeggenschap tot zeggingskracht leidt: hij wil dat zijn woorden gevolgen heb­ ben (zeggingskracht), omdat hij de politieke Een van de kerngedachten van het structu­ machthebber is die het hoge woord voert ralisme is dat de taal geen uitdrukkingsin­ (zeggenschap). Daarnaast is de toekenning strument van de mens is, maar dat de mens van zeggingskracht zelf een politieke geste. zelf door taal geproduceerd wordt. Sprekende Een tijd geleden werd ik door de decaan van mensen zijn, net als goden, mythische een instituut voor filosofie expliciet gevraagd wezens: op een fundamenteel niveau zijn ze – tijdens een gesprek dat uitzicht bood op slechts constructies die dankzij een discours een universitaire aanstelling – om ‘de tot stand komen. De intenties van spreken­ publieke arena te betreden’. Hij bedoelde de mensen zijn ondergeschikt aan de taal dat ik als ‘onderzoeker’ en als ‘expert’ de als voortdurend coderende machine die verplichting heb te spreken en te wegen op echter nooit zichtbaar wordt. We lezen zin­ het publieke debat. Een obscure ‘specialist’ nen, we luisteren naar mensen, en toch zien zonder duidelijk publiek profiel is binnen de we de taal niet, precies omdat ze onlosmake­ menswetenschappen verdacht: als een lijk met onszelf is verbonden. instituut in iemand investeert, dan lijkt het Waarom zou een kunstenaar die hoofdza­ niet meer dan normaal dat het onderwerp kelijk beelden maakt desondanks over dit van deze investeringen een spreekbuis onzichtbaar object schrijven? Paul De wordt van de subsidiegever. In België wordt Vylder (1942) is werkzaam als beeldend Paul De Vylder, Het geroep (project: Gringo Total), 1982-1982 vandaag van (jonge) academici inderdaad Privéverzameling, foto Martien Van Beeck kunstenaar sinds de jaren zeventig, en hij verwacht dat ze opiniestukken schrijven om was lange tijd docent semiotiek aan het op die manier hun universiteit te promoten. KASK in Gent. In 1996 werd in het PMMK Hetzelfde gebeurde ook in communistische in Oostende, het huidige Mu.ZEE, een over­ eel en van een actie die ook aan een paar maakte in zijn inaugurale rede voor het regimes: een essay in het partijblad waarin zicht getoond onder de titel Beeldprojecten voorwaarden moet voldoen: de spreker Collège de France in 1977: ‘La langue, het regime werd geprezen, kon mirakels 1980-1994. Werken van hem waren te zien heeft voldoende macht om deze zin uit te comme performance de tout langage, n’est verrichten voor de ‘carrière’ van de auteur. in bijvoorbeeld Dear ICC. Aspecten van de spreken zodat de taaluiting het gewenste ni réactionnaire, ni progressiste: elle est Het is een interessant en paradoxaal symp­ actuele kunst in België 1970-1985 (M HKA, effect heeft. Met andere woorden: niet ieder­ tout simplement fasciste: car le fascisme, ce toom: de woorden van de jonge academicus 2004-2005). Terwijl de kunst van De Vylder een kan zomaar om het even welke boot n’est pas d’empêcher de dire, c’est d’obliger moeten volgens een ander (de decaan) over in verschillende publicaties aan bod is geko­ dopen. Een ander voorbeeld van een perfor­ à dire.’4 Deze correlatie tussen taal en fas­ zoveel mogelijk zeggingskracht beschikken. men, werden zijn essays nauwelijks bespro­ matieve zin is een waarschuwing: in dat cisme is zeker tendentieuzer dan die tussen De vraag is echter of een moderne denker, ken.1 Ze bieden echter intrigerende inzich­ geval moet de spreker niet alleen oprecht taal en machines, maar ze past binnen de net als een kunstenaar, niet zou moeten ten in een tijdperk waarin elke kunstenaar overtuigd zijn dat een toekomstig evene­ autoritaire visie op taal die De Vylder han­ werken (en schrijven of spreken) zonder voortdurend verplicht lijkt te worden om te ment de toehoorder schade zal berokkenen, teert. Toch was bij uitstek de literatuur voor expliciet gezegend te zijn door een externe spreken. De Vylders positie in het Belgische maar ook bekend staan als iemand die geen Barthes de procedure die een uitweg bood zeggingskracht. artistieke landschap is uniek omdat hij de leugens verkondigt. uit de schijnbaar hopeloze double bind van Precies dat is een belangrijk probleem in relatie tussen beeld en taal als onafhankelijk Voor De Vylder maakt elk spreken aan­ de taal. Als taal ‘buiten de macht’ (‘la lan­ de taalfilosofie van Paul De Vylder: is zeg­ onderwerp heeft gethematiseerd. spraak op autoriteit en betrouwbaarheid. gue hors-pouvoir’) biedt literatuur weer­ gingskracht iets dat een spreker krijgt ‘aan­ Het is belangrijk om aan te geven dat lec­ Dat zoiets niet noodzakelijk hoeft te gelden stand tegen de taal als een machine om gereikt’ of is het een autonome beslissing? tuur van bijvoorbeeld De god die zijn vrouw voor louter beschrijvend spreken, neemt hij macht te verwerven die echter ook autori­ Maakt een opiniestuk van een jonge acade­ had opgegeten, De Vylders recentste essay­ niet in beschouwing. Het ideaal van het tair bepaalt hoe we spreken. Bestaan deze micus een verschil, of is het een uiting van bundel uit 2014, zijn kunstwerken niet ver­ spreken is niet transparant communiceren verzetsstrategieën niet binnen het denken een grotere macht die hem volledig over­ klaart. Het boek is echter essentieel om zijn maar performatieve taalhandelingen van De Vylder? Of kan de taal ondanks alles stijgt? Uiteraard zijn taalhandelingen inten­ denkbeelden te kennen. De Vylder is geen bewerkstelligen. Dat maakt zijn theorie idio­ effecten genereren die despotische uitdruk­ tioneel en verwijzen ze naar een individueel kunstenaar die zijn werk becommentari­ syncratisch. De Vylder verwijst naar koning kingen ondergraven? bewustzijn. Dat wil echter niet zeggen dat eert: hij benadrukt dat kunst en filosofie niet Hammurabi die de goden oproept om hem De manier waarop De Vylder de theorie taalhandelingen ook een geweten hebben, elkaars reflectie zijn ‘maar elkaars weer­ te steunen in het bewaren van gerechtig­ van taalhandelingen gebruikt toont dat zijn net omdat altijd de mogelijkheid blijft spiegeld object’, in een ontmoeting die idea­ heid in zijn land. Het koninklijk discours is analyse van de taal een variatie is op de kri­ bestaan dat ze slechts uiting geven aan een liter ‘een heropening of een herontdekking’ een manier om macht aan het spreken toe tiek van de representatie. Het is de samen­ absolute macht. Als goden en koningen bijbrengt.2 Als kunst en filosofie elkaar ont­ te voegen. Hetzelfde geldt voor een vervloe­ hang tussen taal en representatie die de taal­ spreken (of anderen verplichten te spreken) moeten kunnen ze dankzij ‘elkaars vreemd­ king of het aanroepen van een kracht om theorie van De Vylder verbindt met zijn transformeren ze de taal tot een bindend heid’ nieuwe denkbeelden produceren. een situatie te manipuleren: ‘Over het artistiek werk, maar dan zonder dat beide middel: sprekers zowel als toehoorders wor­ Zoals de taalwetenschap aangeeft is de huwelijk van Thetima en Dionysophôn roep een organisch geheel vormen. Zijn gehele den samen onderworpen aan één noodlotti­ taal een abstract systeem én een dagelijkse ik een vervloeking af […] en ik betrouw me ‘filosofie’ is gebaseerd op een oscillerende ge macht. praktijk. Elke propositie creëert een struc­ op Makrôn en op de demonen dat ik, enkel beweging tussen twee taalregimes: enerzijds Die macht verklaart ook de titel van De god tuur die geanalyseerd kan worden, maar als ik ooit deze woorden weer zou ontvou­ is de taal een machine die het spreken die zijn vrouw had opgegeten. In de Theogonie een zin uitspreken gebeurt altijd in een wen en lezen, pas dan Dionysophôn zal bepaalt of ‘codeert’ en anderzijds is er het van Hesiodus wordt verteld hoe Zeus de unieke context, gedreven door singuliere mogen huwen, maar niet voordien; en hij spreken in singuliere contexten. De taal als sluwe en listige godin Mètias als partner interesses die specifieke resultaten genere­ mag zeker geen andere vrouw nemen dan code ‘werkt’ volgens een stelsel van regels: kiest. Vervolgens beseft Zeus echter dat ren. Zoals De Vylder het stelt in De god die mijzelf; maar laat alleen mij oud worden alle talen kunnen gereduceerd worden tot Mètias kinderen zal baren die sterker dan zijn vrouw had opgegeten: een banale zin aan de zijde van Dionysophôn, en niemand morfosyntactische principes of tot een gene­ hijzelf zullen zijn, namelijk Athene en zoals ‘ik kom morgen naar huis’ kan door anders.’ Deze uitspraken, door De Vylder ratieve grammatica. Het concreet spreken Hephaestus. Spontaan en soeverein, krach­ iedereen die het Nederlands machtig is ver­ geciteerd in De god die zijn vrouw had opgege- kan desondanks mensen en de wereld ver­ tig en kordaat, eet Zeus zijn vrouw op: de staan worden. Desalniettemin is de beteke­ ten, hebben geen beschrijvende waarde en anderen, los van het systeem van de taal zelf. dreiging van de macht wordt geheel vernie­ nis afhankelijk van verschillende onzeker­ het is evenmin duidelijk of ze waarheid Om deze intensieve waarde van de taal te tigd. Het verhaal illustreert de wil van Zeus heden, zoals de relatie tussen spreker en bevatten – ze worden uitgesproken met een expliciteren introduceert De Vylder het om zich de absolute zeggingskracht van de toehoorder of hun positie in ruimte en tijd. specifieke actie voor ogen: het verkrijgen onderscheid tussen zeggenschap en zeggings- taal eigen te maken, en letterlijk te interiori­ Met mythische verhalen en historische van macht om de toekomst te beïnvloeden. kracht. Terwijl zeggenschap op de mogelijk­ seren of te bewaren. Het attribuut ‘godde­ episodes als voorbeeld en vertrekpunt, Als elke taaluiting iets wil bewerkstelligen, heid wijst dat een spreker iets tot uitdruk­ lijk’ verwijst bij De Vylder naar het uitoefe­ benadert De Vylder de taal als een machine dan is het vervolgens de vraag of de effecten king brengt door middel van taal, neemt nen van een talige macht en een absolute die altijd in nieuwe contexten werkzaam is, van taalhandelingen kunnen worden vast­ zeggingskracht de toehoorder in beslag – zelfbeschikking. De vloek en de preek zijn en daarom ook nieuwe betekenissen produ­ gelegd in een protocol, en of het mogelijk is het gaat om de macht van taal om iets talige rituelen die buitentalige effecten ceert. Het spreken is geen innerlijke alleen­ aan dat protocol van de taal te ontsnappen. teweeg te brengen. Het spreken is een uiting trachten te veroorzaken net omdat ze de dra­ spraak; het gebeurt op een gedeeld podium ‘De mens is vreemd omdat hij kan spreken,’ van gezag wanneer een propositie geloof­ ger zijn van deze machtige zelfbeschikking. waarop relaties wijzigen. Publiek spreken, schrijft De Vylder op de eerste pagina van De waardigheid eist: Mihi crede, geloof in mij, is In de antieke wereld is Hermes de ambiva­ aldus De Vylder, eist krediet; elk spreken ver­ god die zijn vrouw had opgegeten. Deze vreemd­ een propositie die van de toehoorder krediet lente god van de communicatie, maar ook wacht zowel het vertrouwen als een zeker heid heeft te maken met een inherente span­ eist. De propositie doet een geldige uitspraak van de dieven. In De Vylders geschriften, geloof van de toehoorder. In principe is dit ning in de manier waarop taal werkt: ener­ en eist zeggenschap over wat wordt gezegd; waarin het spreken een fenomeen is dat door een centraal probleem van de pragmatiek: zijds spreekt de mens om een reactie bij de de zeggingskracht situeert zich in wat er mythische figuren en hun wispelturige de taal is geen neutraal medium maar een toehoorder te veroorzaken; anderzijds is de vervolgens gebeurt nadat iemand een geldi­ karakters wordt voorgesteld, speelt hij een orgaan waarvan de werking door externe sprekende mens ook altijd zelf een realisatie ge uitspraak heeft gedaan. De Vylder illus­ sleutelrol. De verschillende functies van de factoren wordt bepaald. J.L. Austins theorie van de taal als virtueel systeem. De spreker treert dit onderscheid door opnieuw te ver­ taal zijn telkens te benoemen als één gezicht over performatieve zinnen en John Searles probeert macht uit te oefenen door middel wijzen naar Dagina die de goden oproept van Hermes, de god van de gezanten en van theorie over taalhandelingen zijn daarom van de taal, maar tegelijkertijd wordt er om het huwelijk tussen Dionysophôn en de listige leugenaars. De performatieve func­ fundamenteel voor De Vylders ideeën.3 macht op de spreker uitgeoefend door proto­ Thetina te verhinderen. Dagina vraagt de tie van de taal wordt vervuld door Hermes Anders dan beschrijvende zinnen zijn ‘per­ collen die dwingen om op een bepaalde goden om haar woorden zeggingskracht te katochon, de god die door zijn spreken de formatieve zinnen’ niet zomaar waar of manier te spreken. Sprekende mensen, zelfs geven – een buitentalige kracht die in de mensen met elkaar verbindt. Als het spreken fout. Ze voeren iets uit. Wie zegt: ‘Ik doop dit koningen en tovenaars, kunnen niet aan de wereld een wijzing zal aanbrengen. naar de obscure beschrijvingen van dromen schip Koningin Elisabeth’, brengt een ver­ machinale structuren van de taal ontsnap­ Dit perspectief op de taal onthult een poli­ verwijst, dan wordt het aangevuurd door andering aan in de wereld – een schip krijgt pen – meer nog: des te meer iemand macht tieke dimensie. In politieke debatten vormen Hermes psychopompos, de geleider van de een eerbiedwaardige naam die het voordien probeert uit te oefenen door middel van taal, feiten en zeggingskracht één opzettelijk the­ ziel. Het spreken van de filosoof,Hermes diak- niet had. Het gaat hier om taalkundige des te meer de taal zelf macht over deze spre­ atraal gegeven. Zeggenschap en zeggings­ toros, de god van de waarheid, gaat de strijd fenomenen die geen representatie van de ker zal verwerven. kracht zijn dimensies van de politiek, en er aan met dat van Hermes dolios, de bedrieglij­ wereld zijn en ook geen waarheidsgehalte De Vylders theorie kan op die manier heerst vandaag een onevenwicht tussen de ke sofist die het figuratief spreken en de hebben. ‘Ik doop dit schip Koningin gelezen worden als de diepgaande uitwer­ twee wanneer een derde term uitgesloten effecten ervan listig manipuleert. Hermes Elisabeth’ is als zin onderdeel van een ritu­ king van één opmerking die Roland Barthes wordt, namelijk waarachtigheid. Een dictator dolios is de bedrieglijke joker en de dief, als De Witte Raaf – 198 / maart – april 2019 16 een indringer ‘in het huis van de wet’. Dit ‘esthetisering van de politiek’, maar met de theater van wisselende maskers wordt voor complete uitsluiting van de politiek’.10 In de De Vylder een manier om de taal voor te stel­ dominante politiek van de voorbije decen­ len als een hybride machine waarvan het nia wordt beeldspraak echter veel minder coderende programma af en toe onverwach­ aangewend om naar een universele consen­ te effecten verschaft. Deze effecten ontsnap­ sus te zoeken. Streefdoelen zijn daarentegen pen als een spontane transgressie tijdelijk lokaal ‘amusement’ en een ‘esthetiek van aan de coderende functie van de taal, maar airconditioning’.11 Het recente politieke ze worden vervolgens door dezelfde talige ideaal is niet meer negentiende-eeuwse machine gerecupereerd. Een stijlfiguur in vooruitgang maar economische groei zon­ een tekst of in een uitspraak is bijvoorbeeld der globale benefit. De Vylders kritiek reso­ een symptoom van een menselijk verlangen neert daarom met de klacht van Lyotard dat bestaande betekenissen vervormt en dus omtrent de hervorming van het onderwijs: de code als het ware door elkaar schudt. De eertijds verantwoordelijk voor het vormen taal kan vervolgens, bijvoorbeeld door mid­ van verstandige burgers, beoogt het nu per­ del van herhaling, ook deze vervormingen formante professionals op te leiden.12 weer gaan coderen. Op het moment dat de wereld slechts Dat is precies de listigheid van de taal: de voorstelbaar is in termen van feiten en geld mogelijkheid om transgressies steeds weer in – beide kwantificeerbare criteria – blijft de de coderende functie te re-integreren. vraag of het denkvermogen van de mens ‘Listigheid’ is de naam die De Vylder geeft niet wordt aangetast. Het spreken in allego­ aan de interactie tussen de verschillende rische termen, het toelaten van het ‘alsof’ lagen van de taal zodat er nieuwe betekenis­ en het cultiveren van ambivalenties laten sen ontstaan, waardoor het gezag, de wet en toe om feiten als complexe situaties uiteen de waarheid worden getransformeerd. Deze te zetten, als symbolische constructies zon­ gedachte kan gerelateerd worden aan Michel der één onvermijdelijke betekenis. De alle­ de Certeaus bekende onderscheid tussen gorie en de beeldspraak stellen de wereld strategieën en tactieken.5 Strategieën zijn voor als een dieptestructuur met lagen van coderende manieren waarop de macht de betekenis; ze brengen het heden met het mens isoleert en zo de gemeenschap over­ verleden in verband en vragen de mens om heerst. Om controle te verkrijgen wordt men­ aandachtig en traag verschillen en gelijke­ selijk handelen en spreken afgebakend vol­ nissen te zien. De dictatoriale directheid en gens welbepaalde instellingen: een zieke de absolute eis tot zeggingskracht staan mens wordt bijvoorbeeld enkel behandeld in daar lijnrecht tegenover. het ziekenhuis, een vreemdeling mag enkel De discursieve machine van De Vylder spreken in het asielcentrum. Tactieken zijn toont dat de taal tegelijkertijd strategie en daarentegen lokale manieren om de macht tactiek is. Het spreken laat af en toe tijdelij­ te ondermijnen. De Certeau beschrijft hoe ke uitdrukkingen toe die aan de code ont­ bekeerde Indianen kleine tactieken in chris­ snappen. Net zoals Mètis in de buik van telijke rituelen introduceerden om ze te Zeus, houdt de listigheid zich op in ‘onze moduleren en er hun eigen versie van te symbolische schijnbewegingen’, aldus De maken. Een ritueel is dus niet alleen een Vylder. De decalage tussen de talige code en gebruik dat dwangmatig wordt opgelegd, de singulariteit van het spreken creëert listi­ maar ook een kans om gewiekst te ontsnap­ ge effecten. In Bob Dylans bekende nummer pen aan mechanismen en verplichtingen. Paul De Vylder, Le miroir de JYB (project: Hieroglyphica), 1991-1992 All Along The Watchtower zegt de Joker tegen Een ander voorbeeld is de wijze waarop Oost- Privéverzameling, foto Martien Van Beeck de Dief – half klagend, half hopend – dat er Europese culturen onder het communisme een uitweg uit deze verwarrende wereld op een quasimagische manier tactieken ont­ moet bestaan. Belangrijk is dat listigheid wikkelden om over verboden onderwerpen te de waarheid vertelt en listig verleidt. bepaalde sociale principes verandert, dan het cultiveren van de allegorie en van ambi­ kunnen communiceren. Binnen bepaalde Ambiguïteit is het centrale symptoom van heeft het spreken bij De Vylder weinig met valentie vergt. Het denken met maskers laat registers en rituelen kunnen ambivalenties het leven, en alle charlatans van de samen­ politiek te maken. Zijn taalfilosofie bevat ech­ niet alleen toe om een gymnastiek van dub­ aanvaard worden. Als de mensheid een soort leving ‘lijden’ eraan: minnaars en politici, ter, in de vorm van een volwaardige theorie belzinnigheid te beoefenen, maar het houdt is die gekenmerkt wordt door een oneven­ priesters en psychoanalytici, mode- en recla­ van listigheid, een andere politieke dimensie. ook de symbolische mens in leven. De tek­ wicht tussen wat men wenst te zeggen en wat memakers. Ze eisen elk afzonderlijk krediet Hierin speelt de allegorie een belangrijke rol: sten van Paul De Vylder zijn essayistische men kan zeggen, dan betekent spreken vol­ en spreken over iets dat daar, in de wereld, het is door middel van de allegorie dat de pogingen om aan sommige listige effecten gens één enkele code zonder modulaties eigenlijk niet ‘is’ of niet bestaat, en waarover sprekende mens diepte krijgt – een diepte die van de taal een theatrale vorm te geven. altijd het faillissement van wat we menselijk ze beter zouden zwijgen, over bijvoorbeeld de huidige politiek hem niet meer kan verle­ noemen. Talige imperfectie is inherent aan vooruitgang, meer macht, het onbewuste, nen. Uitgevonden door Theagenes van het leven en daarom tegenovergesteld aan de geluk of een leven na de dood. Misschien net Rhegium in zesde eeuw voor Christus is de Noten enige perfectie die we kennen, namelijk de daarom corresponderen met zeggingskracht allegorie een manier om over iets anders te 1 De essays van De Vylder zijn sinds 1993 dood. Alleen in de dood valt de betekenis van en zeggenschap uiteindelijk ook zwijgzaam­ spreken dan datgene waarover men spreekt. verschenen in De Witte Raaf en Obscuur en een handeling voor altijd en volledig samen heid en zwijgplicht. Zwijgzaamheid­ is niet De kerkvaders hebben het allegorisch spre­ gebundeld in Onevenredige lichamen. Essays over met wat het is – een lijk. hetzelfde als zwijgplicht. Hoewel in de titel ken gerecupereerd, wanneer ze bijvoorbeeld de onmogelijkheid van het spreken, Gent, A&S/ Le miroir de JYB (1991-1992), een sculp­ een god centraal staat die zijn vrouw opeet de uittocht van de Israëlieten uit Egypte aan books, 2004. Recente publicaties: De god die zijn turaal werk van De Vylder, stelt de taalkun­ om de toekomst het zwijgen op te leggen, de verlossing door Christus relateren.8 De vrouw had opgegeten. Codes en rituelen: de dige ambivalentie voor als een beeld van schrijft De Vylder in zijn recentste boek maar allegorie is een manier van spreken die ver­ listigheid van de rede, Gent, A&S/books, 2014, dualiteit en ontdubbeling. In een toelich­ weinig over het zwijgen.7 beelding en aandacht vergt, door te zoeken en De O van Giotto is eerst een tekening, Antwerpen, Plantin Instituut voor Typografie, ting heeft de kunstenaar het aapje met de Het zwijgen is nochtans het fenomeen dat naar een diepere dimensie van gegeven fei­ 2016. Dit laatste boek is een genereus twee hoeden (vervaardigd uit respectievelijk de meerstemmigheid van elke communica­ ten. De allegorie zoekt niet alleen gelijkenis­ geillustreerde heruitgave van twee interviews, slangenhuid en lood) een ‘verklede bizarre­ tieve act mogelijk maakt. Als de taal beperkt sen tussen fenomenen, maar biedt ook gepubliceerd in 2015 in De Witte Raaf. rie’ genoemd, gevonden in het atelier van wordt tot wat aangeduid kan worden, dan is nieuwe mogelijkheden om een situatie te Belangrijk in de literatuur over zijn artistieke zijn vader. Het beeldje wordt echter ook het zwijgen een teken van alles wat aan de talige begrijpen. Daarom is het belangrijk dat voor praktijk: Paul De Vylder, Rudi Laermans, Bart omschreven als ‘mijn vader’, als ‘de genitor code ontsnapt. In andere gevallen brengt het de kunst geen filosofische taal wordt ontwik­ Verschaffel, De teller, de noemer, deconstructieve van mijn spraak’, en als een ‘onbetrouwba­ zwijgen singulariteit tot stand in het com­ keld die op alle mogelijke kunstwerken wordt beeldstrategieën, Antwerpen, KMSK/ICC, 1992; re spotter, kwaadaardige rekel én cultuur­ municatief proces. Zwijgen kan duiden op ‘toegepast’ aan de hand van een overvloed Paul De Vylder, March Holthof, Willy Van den stichtende initiator […] de enig aanvaardba­ een sterk affect, op een gevoel dat zich niet aan concepten (zoals in het poststructuralis­ Bussche, Paul De Vylder. Beeldprojecten 6 1980-1994, Oostende, PMMK, 1996; en Paul re voorstelling van DIONYSOS’. Een in woorden laat uitdrukken en dat net daar­ me: het sublieme, het verschil, het rizoom, De Vylder, Lieven De Cauter, Rudi Laermans, psychoanalyse van deze getuigenis zou een om zo intens is. Zwijgzaamheid kan verwij­ het ‘mineure’ enzovoorts). De kunst en de Dr. Joseph Goebbels onopgeloste mediaraadsels, te hypothetische oefening zijn. Toch is het zen naar een open ruimte waarin anderen taal moeten elkaars beperkingen en onmo­ Gent, Dienst Cultuur, 2004. betekenisvol hoe de vader wordt geïdentifi­ de kans krijgen om te reageren. Het kan een gelijkheden weerspiegelen. ‘Allegorie’ is 2 Paul De Vylder, ‘Janus Bifrons. Het blikveld van ceerd als een ambivalente figuur, als de gepretendeerde onschuld betekenen, zoals daarom de naam die De Vylder aan deze in de allegorie’, De Witte Raaf, nr. 69, 1997. ‘genitor’ van het spreken van de kunste­ in Heideggers zwijgzaamheid over zijn affi­ essentie negatieve dialectische positie tussen 3 Zie bijvoorbeeld J.L. Austin, How To Do Things naar én als de spreker van een dubbelzinni­ niteiten met het nazisme. Het kan geïnter­ taal en kunst geeft. Hij pleit niet voor het With Words?, Cambridge, Harvard University ge taal. De split screen en het ontdubbelen preteerd worden als serene afstand, of als opheffen van verschillen, maar voor creatie Press, 1962; John Searle, Speech Acts, Cambridge, Cambridge University Press, 1969; van beelden komen regelmatig voor in De arrogante medeplichtigheid. Het zwijgen vanuit de dieptedimensie die ontstaat wan­ H. Paul Grice, ‘Meaning’, Philosophical Review, Vylders werk. De reeks schilderijen met als kan een teken van ambivalentie zijn: wat neer voorstellingsregimes, zoals taal en nr. 3, 1957, pp. 377-388. titel Gringo Total (1982-1983) ontgint een iemand zegt wordt vervolgens niet tegenge­ kunst, elkaars verschillen exploiteren. 4 Roland Barthes, Leçon, Parijs, Seuil, 1978, p. 14. meerstemmigheid aan beelden, bijvoor­ sproken, maar wat men zegt wordt evenmin Over kunst schrijft De Vylder: ‘Kunst heeft 5 Michel de Certeau, L’invention du quotidien I. beeld uit Signal (een propagandatijdschrift bekrachtigd. Wie geen ‘uitgesproken’ kre­ nooit achter de schermen gewerkt, kunst Arts de faire, Parijs, Gallimard, 1990, p. XLVI. van de nazi’s), maar ook uit Art et Décoration diet krijgt, lijkt enerzijds door de communi­ bouwde de schermen, ze is de ontwerper 6 Paul De Vylder. Beeldprojecten 1980-1994, of National Geographic. De reeks is iconogra­ catieve gemeenschap getolereerd te wor­ van het eerste decor […] ze is de eerste cere­ Oostende, PMMK, 1996, p. 134. fisch sterk geladen en combineert de propa­ den, terwijl er anderzijds, door niet te moniemeester en de jongste mediator. 7 Het zwijgen staat wel centraal in De Vylders 9 essay ‘De plaats van het zwijgen’, De Witte Raaf, ganda van (schijnbaar) tegengestelde regi­ reageren, ook gehoopt wordt dat wat gezegd Kunst is de Codifex Maximus.’ Zijn schrif­ nr. 59, 1996. mes: het fascisme en het kapitalisme. is stilletjes en vanzelf weer zal verdwijnen. tuur is een maniëristisch cornucopia van 8 Over de allegorie schrijft De Vylder in het essay (Overigens: zelfs al zijn techniek en inhoud Een blijk van verdraagzaamheid in de vorm metonymieën en rijkversierde maskers, ‘Janus Bifrons. Het blikveld van de allegorie’, anders, toch deelt deze reeks schilderachti­ van stilte kan een sterk wapen zijn waarmee gebruikt om een taalfilosofie voor te stellen. op. cit. (noot 2). ge en ‘optische’ kwaliteiten met het veel een oorlog wordt gewonnen zonder die oor­ De hedendaagse relevantie ervan ligt, zoals 9 Paul De Vylder, ‘De brisure. Negen metaforen recentere werk van Rinus Van de Velde; log zelf te moeten voeren. gezegd, in de impliciete politieke dimensie over beeldende kunst in de jaren tachtig’, in: Paul De Vylder werkte in de jaren tachtig al De tovenaar, de trickster en de joker die van taalgebruik. Volwaardig en ‘goed’ poli­ Paul van Beek, Wim van Mulders, Herwig met journalistieke fotografie, natuurland­ andere maskers kan dragen zijn de ambiva­ tiek spreken gebruikt het ‘alsof’ niet alleen Todts, Frank Vande Veire, Paul De Vylder (red.), schappen en interieurs.) lente figuren die De Vylders verbeelding sti­ als retorisch middel, maar ook om het Het vel van Cambyses, Kritak/Antwerpen 93, Antwerpen, p. 36-37. Dat taal een meerstemmige uiting is van muleren. Ze spreken ‘alsof’, in die zin dat publiek met een symbolische dieptedimen­ 10 Ibid., p. 39. ambivalente macht klinkt als een truïsme. hun taal altijd een intrinsieke dubbelzinnig­ sie van de wereld te confronteren. De Vylder 11 Ibid., p. 41. We weten dat Hermes, de god van de com­ heid bevat. Als we politiek definiëren als een schrijft: ‘Het einde van de moderniteit heeft 12 Jean-François Lyotard, Tombeau de l’intellectuel municatie, berichten wisselt en manipuleert, spreken dat een bestaande orde volgens wel­ niets te maken met de benjaminiaanse et autres papiers, Parijs, Galilée, 1984. De Witte Raaf – 198 / maart – april 2019 17

ABOUT APPROACHING LANGUAGE Application Information There are four steps in the APPLanguage hovers between persons and peoples, in word acts and application process: affects. Terms are both generous and restrictive, signs can be Step 1: Registration aggressive and acute, silent and slow. Language generates liaisons You can register online from January 8, 2019 between words and things, between works and worlds. Deadline is April 1, 2019

Step 2: Motivation The Temporary Programme, Approaching Language, investigates Upload your motivation letter language as matter that shapes and determines ways of thinking, together with samples of your work.Applications need to ruling our everyday life, from the personal to intricate socio-politi- be submitted by 1 April 2019 cal and ethical structures. at the latest.

Step 3: Interview ROACHApproaching Language asks what forms materialisations of Selected candidates will language can take and where they can be situated, if at all. How receive an interview invitation. do you approach language, and how does language approach you? Step 4: Acceptance If successful you will be asked to submit additional paper How does a consciousness of language as matter, in all its varia- work and pay the tuition fee. We will complete your tions, appear in current artistic practices? What is the operative application and accept you force of an artistic practice steeped in language? as a student upon receiving the tuition fee.

Approaching Language shares the concerns voiced by the French Degrees feminist philosopher Luce Irigaray in the 1980s: “If we continue INGNEW TEMPORARY Sandberg Instituut’s Master’s to speak the same language to each other, we will reproduce the courses are funded by the same story. Begin the same stories all over again”. The programme Dutch Government and ac- PROGRAMME credited by the Dutch Flemish rethinks the traditional relationship between words and things; Accreditation Organisation (see NVAO). As the post- between practice and theory; the visible and the invisible. Special graduate programme of the attention is given to poetry2019 as an act that – resists 2021 reigning regimes Gerrit Rietveld Academie but runs the risk of being absorbed by these same – economic, Amsterdam, we offer Master’s programmes in the fields of political, cultural, ethicalSANDBERG – structures. Authors and artists suchINSTITUUT Fine Arts, Design and Interior as Anne Carson, Carlos Amorales, Camille Henrot and Nora Architecture. Turato have demonstrated as much. The institute is licensed to issue Master of Arts degrees: MA in Fine Art and Design Participants are invited to find ways in which language-as-poetry for all programmes, with the and art-as-language can talk to the senses, generating a rhythm, exception of the SIS pro- gramme which leads to MA presence and time ‘of its own’. Within the programme, the potential in Interior Architecture. This of language is stretched, through extensive readings, writings and exception is made because this degree is required in discussions, presentations, workshops, field work and walks, the Netherlands to register led by poet and artist Maria Barnas, researcher and art writer Ilse as an interior architect. van Rijn and guests. Programme Directors Maria Barnas Ilse van Rijn The Approaching Language programme is a platform and catalyst LANfor practices that rethink the materialisation of words and words Coordinator Antoinette Vonder Mühll as materialisation. Researchers, artists, designers, novelists, poets and scholars across disciplines can participate and contribute Tutors & Guests Nora Turato to the programme by handing in a proposal for a project to W.G. Sebald be developed in the course of two years that sheds singular light Ola Vasiljeva GUAGEon the malleability of language and the resonance of words. Josse Pyl De Witte Raaf – 198 / maart – april 2019 18 De kloof overbruggen Over de gemeenschapskunst van Matthijs de Bruijne

MATISSE HUISKENS

In een recent interview gaf Matthijs de Bruijne aan dat het problematisch is als een kunstenaar geëngageerde kunst maakt over allerlei sociale thema’s, en die kunst vervol­ gens doodleuk in het Stedelijk tentoonstelt.1 De Bruijne zoekt naar mogelijkheden om kunst niet slechts als reflectie op de maat­ schappij te begrijpen, maar in een actieve en wederkerige relatie met de maatschappij te laten fungeren. Vorig jaar in BAK in Utrecht toonde hij onder de dubbelzinnige titel Compromiso Político – compromiso laat zich uit het Spaans niet vertalen als com­ promis, maar eerder als verplichting of inzet – een overzicht van verschillende pro­ jecten in China, Nederland en Argentinië.2 De Bruijne voelt een sterke betrokkenheid of zelfs verplichting ten aanzien van de gemeenschap waarmee hij werkt. Hij wil niet slechts werk over deze mensen maken, maar zich dienstbaar opstellen en met hen werken. Toch benadrukt hij de waarde van een ‘vrije ruimte’ met een minimum aan autonomie, binnen een groter ‘apparaat’, of dat nu gaat om de kunstwereld in het alge­ meen, een instituut als BAK, of de Vakbond van Schoonmakers van FNV Bondgenoten, waarmee hij samenwerkt als fotograaf, cam­ pagnemedewerker en organisator. De Bruijne is niet de enige die samen­ werkt met gemeenschappen buiten de kunstwereld. Dergelijke praktijken staan ondertussen bekend als community art of ‘gemeenschapskunst’, en ze maken deel uit van de social turn van de beeldende kunsten. Matthijs de Bruijne, El Comedor, 2005, installatie tijdens ‘Compromiso Político’, BAK, basis voor actuele kunst, Utrecht, 2018, foto Tom Janssen Voor De Bruijne werd die wending ingege­ ven door sterk veranderde werkomstandig­ heden. Na een verblijf aan de Rijksakademie project schreef, ervoer De Bruijne dat als Eyestorm Gallery.6 Maar met Liquidacion.org ongemakkelijk bericht over diens werkerva­ in Amsterdam verbleef hij tussen 2001 en een groot compliment. Het bewees dat hij en het Afvalmuseum (2011), een later werk ring: ‘Onze handschoenen komen net tot 2005 in Argentinië, waar mede door neoli­ als kunstenaar in de maatschappij actief van De Bruijne, is er volgens De Leij iets aan onze polsen, dus als we een toiletpot beraal wanbeleid in die periode een econo­ was, en dat zijn ingreep niet slechts tot de anders aan de hand. Afval is niet het moeten schoonmaken die vies of verstopt is mische crisis ontstond, zo ingrijpend dat kunstwereld beperkt bleef.5 ‘wapen’ van de kunstenaar, maar van de en je er tot je elleboog in moet, dan word je kunstinstituten niet eens meer hun tegoe­ Noortje de Leij stelde in het essay ‘Van schoonmakers. Voor het Afvalmuseum, tij­ hartstikke smerig.’7 Wie dacht in een kun­ den van de bank konden halen en in veel readymade tot antikunst’, waarmee ze dens de overzichtstentoonstelling te zien in stinstituut te kunnen genieten van schoon­ gevallen moesten sluiten. Kunstenaars recent de Prijs voor de Jonge Kunstkritiek BAK en eerder getoond in het Centraal heid, werd door De Bruijne geconfronteerd besloten zich te verenigen en deels op straat won, dat De Bruijne daarmee niets nieuws Station van Utrecht, verzamelden schoon­ met wat schoonmakers dagelijks ervaren. te opereren. Dichters ruilden hun zelf gepu­ deed: al vanaf het begin van de vorige eeuw makers van de vakbond eveneens objecten, De Leij stelt terecht dat De Bruijnes prak­ bliceerde bundels om voor voedsel, terwijl wordt afval door kunstenaars verzameld en die vervolgens in plastic zakjes met een klei­ tijk verder reikt dan sociaal geëngageerde anderen performden tijdens demonstra­ tot kunst verheven. Elsa von Freytag- ne notitie aan een wand vol met gele vaat­ kunst die alleen in of door een kunstinsti­ ties.3 De Bruijne voelde niet langer de druk Loringhoven raapte in 1913 een roestige doekjes werden bevestigd. De Leij merkt op tuut tot stand komt. Refererend aan de om als individueel kunstenaar succesvol te metalen ring op die ze de titel Enduring dat de kleine notities doen denken aan brief­ avant-garde van begin twintigste eeuw zijn in het museum- en galeriecircuit, en hij Ornament gaf; Damien Hirst liet in 2001 de jes bij de ingang van een supermarkt. De betoogt ze dat afval het materiaal par excel- leerde hoe er in andere omstandigheden achtergebleven rommel van een openings­ museumbezoeker, meestal eerder werkge­ lence was om uit te drukken dat kunst niet een uitwisseling kan plaatsvinden tussen feest als installatie staan in de Londense ver van een schoonmaker, krijgt nu een meer ‘schoon’ mocht zijn, een kunstwerk kunst en samenleving. In 2002 resulteerde dat in een project ontwikkeld met de cartoneros, mensen die in de straten van Buenos Aires afval verzamel­ den – vaak karton en papier – en doorver­ kochten voor een paar peso’s. Met een aan­ tal van deze ‘kartonwerkers’ zette De Bruijne de website Liquidacion.org op om bij het afval gevonden voorwerpen als kunst­ werk te verkopen. Ongeveer zeventig objec­ ten haalden prijzen tussen vijftien en vijftig dollar, en werden eigendom van kopers uit Europa en de Verenigde Staten. Op de web­ site, die nog actief is, staat bij de foto van elk object wie het heeft gevonden, samen met een anekdote geschreven door De Bruijne. Tegelijkertijd is online de Spaanse stem te horen van de cartonero die een colaflesje, een horloge of een speelgoedhondje aan­ bracht. In BAK was een deel van de onver­ kochte voorwerpen te zien in glazen vitrines in een blauw geschilderde ruimte. De Bruijne is duidelijk de eindverant­ woordelijke voor Liquidacion.org. Er heerste soms onbegrip tussen de kunstenaar en de cartoneros over selectie en werkwijze, wat blijkt uit de tekst bij een bloemenschilderij van vijfendertig dollar: ‘I choose four objects and José is clearly disappointed. He doesn’t understand the way I select, doesn’t under­ stand why his objects are useless.’4 De samenwerking lijkt neer te komen op een deal: jullie het geld, ik het verhaal voor een kunstproject. Volgens De Bruijne was de verkoop echter niet het hoofddoel: het ging om de aandacht voor cartoneros buiten de kunstwereld. Toen bijvoorbeeld Clarín, de grootste krant van Argentinië, niet in het cultuurkatern maar op de reguliere pagi­ Matthijs de Bruijne met Detour (Marnix de Klerk en Nina Mathijsen), Het Afvalmuseum, 2011, installatie tijdens ‘Compromiso Político’, BAK, basis voor actuele kunst, na’s (de afdeling ‘Maatschappij’) over het Utrecht, 2018, foto Tom Janssen De Witte Raaf – 198 / maart – april 2019 19 niet uniek en de kunstenaar geen genie. bied je weerstand aan het logge, almachtige Tegelijkertijd maakt die afwijzing emanci­ kapitalistische apparaat? De Bruijne heeft patie mogelijk: de kunst wordt een domein die vraag in zijn werk in ieder geval een dat een brug kan slaan kan met de maat­ eigen vorm gegeven. Zijn praktijk laat zien schappelijke realiteit en met politieke strijd. hoe wederkerigheid kan functioneren, als De Leijs these sluit aan bij wat Sven schoonmakers deel uitmaken van zijn Lütticken vijftien jaar eerder over De Bruijne ‘kunst’, en hij zelf bijdraagt aan hun pro­ schreef: bij hem is er geen sprake van testacties. De overheid speelt geen bemidde­ ‘gewoon mooie’ kunst en ‘ongetroebleerd lende rol en er is geen noodzaak om ver­ esthetisch genot’, maar van een praktijk die koopbare objecten of diensten te creëren. de complexiteit van sociale situaties in beeld Dat zijn acties zich vervolgens moeilijk lie­ brengt.8 ten vertalen naar de tentoonstellingsruim­ Met Liquidacion.org slaagde De Bruijne te, zegt wellicht ook iets over de doorlopen­ erin om gevonden voorwerpen als kunst te de worsteling daarmee. Zelfs in BAK, een slijten, waardoor hij aandacht bij de pers van de meest zelfreflexieve instituten van wekte en de cartoneros in Buenos Aires er Nederland, ontkwam ik niet aan de gedach­ net iets beter in slaagden om in hun levens­ te dat vooral de institutionele, sociaal geën­ onderhoud te voorzien. Kunst met sociale gageerde positie binnen het kunstveld werd return: missie geslaagd! Het nadeel werd verduidelijkt. In een dergelijke context kan voor De Bruijne duidelijk nadat hij op uitno­ De Bruijnes praktijk waarschijnlijk geen diging van de cartoneros in 2005 verbleef in onvoorziene ervaringen teweegbrengen. de noordelijke provincie Tucumán, een El Comedor was daarop een uitzondering. straatarm gebied in Argentinië, geteisterd Niet toevallig beschouwt De Bruijne deze door voedseltekorten en geweld. Datzelfde installatie als zijn meest geslaagde werk, en jaar keerde hij terug naar Nederland en ver­ niet Liquidacion.org, het Afvalmuseum of de werkte al het materiaal dat hij ginds had Matthijs de Bruijne, Migrant Domestic Workers, FNV-demonstratie, 2013 acties voor Schoon Genoeg.17 El Comedor leid­ verzameld tot El Comedor, een installatie de bij De Bruijne tot het inzicht dat hij zich met twee diaprojectoren gevuld met ‘buiten’ het domein van de kunst moest zwart-witbeelden die een meer objectief en Liquidacion.org. Bij Schoon Genoeg sloeg hij beschikbaar aan kunstprojecten waarvan begeven, omdat hij zich niet in staat achtte vooral geen ‘romantisch’ beeld van de die stap over, en leek hij de kunstwereld met de sociale impact al bij de subsidieaanvraag met dit werk de sociale situatie van de arme armoede gaven. Hoe het leven er daar aan haar te paaien personen, haar hypes en moest worden vastgesteld. Gedetineerden bevolking te verbeteren. Tegelijkertijd besef­ toeging, werd pas echt duidelijk dankzij oplopende prijzen links te laten liggen. In dat (of ex-gedetineerden) krijgen door aan een te hij dat er altijd een afstand blijft bestaan fragmenten van gesprekken die De Bruijne opzicht is het opmerkelijk dat hij zes jaar toneelstuk deel te nemen een gevoel van tussen de kunstenaar en de gemeenschap voerde met mensen over hun dagelijkse later weer in een kunstinstituut tentoonstel­ gelijkwaardigheid; (moslim)jongeren wer­ waarmee hij werkt, zoals er ook een afstand misère. Meer dan bij Liquidacion.org en het de. Keerde hij met Compromiso Político terug ken tijdens een schrijfcursus aan ‘gezond bestaat tussen de toeschouwer en de Afvalmuseum werd bij El Comedor een beroep naar een wereld die hij had afgewezen? zelfvertrouwen’.14 Problematisch is dat deze gemeenschap die figureert in de installatie. gedaan op de verbeelding van de toeschou­ In een lezing tijdens de opening van de projecten vanwege hun sociale karakter wer­ De kloof tussen kunst en samenleving kan wer. Met meerdere door de kunstenaar uit­ tentoonstelling stelde Merijn Oudenampsen den gesubsidieerd. De kunstenaar moet zich misschien nooit overbrugd worden, en het gevoerde ingrepen, zoals het zwart-witfilter dat het geen kwestie is van een afwijzing dan aan de opgeworpen kaders aanpassen, is goed te beseffen hoe moeilijk het is die (waardoor de foto’s op tekeningen lijken) en van het een of het ander. Bij De Bruijne gaat zodat grensoverschrijding bij voorbaat afstand zelfs nog maar te verkleinen. de installatie van afzonderlijke projectoren, het volgens hem eerder om de strategie van onmogelijk wordt. Het is moeilijk bijten in de gaf El Comedor minder snel prijs wat er in het dual perspective, een term uit Antonio hand die je voedt. maatschappelijke zin op het spel stond. In Gramsci’s gevangenisgeschriften uit de Pascal Gielen en Hanka Otte zien een Noten plaats van dat er direct op de armoedige jaren dertig.11 Deze strategie bestaat erin alternatief, een andere vorm van gemeen­ situatie van de cartoneros en het vaak dat kunstenaars de blik zowel op het domein schapskunst, die ze typeren als commoning 1 Interview van de auteur en Anouk Slewe en onzichtbare werk van de schoonmakers van de kunst als op de maatschappij rich­ arts.15 Een belangrijk aspect hiervan is Luuk Vulkers met Matthijs de Bruijne, 29 oktober 2018, Amsterdam. werd gealludeerd, diende de bezoeker zelf ten: ze komen als het ware met de ene voet ‘wederkerigheid’: als commoner dien je bij te 2 Compromiso Político, gecureerd door Matteo uit te maken wat elk persoonlijk verhaal ‘binnen’ en met de andere voet ‘buiten’ de dragen aan de creatie en productie van Lucchetti, bevatte ook werk van Jeremy Deller, betekende in relatie tot de geobjectiveerde kunstwereld te staan. Oudenampsen rea­ gemeenschappelijke goederen vooraleer er Piero Gilardi en Mierle Laderman-Ukeles. beelden. De Bruijnes eigen, geprivilegieerde geerde hiermee op het idee van kunstcriti­ gebruik van te mogen maken. Commoning 3 Matthijs de Bruijne, lezing tijdens New World positie werd hem pijnlijk duidelijk toen hij cus Hans den Hartog Jager dat activiteiten kunstenaars zouden een meer autonome Academy #1: Towards a People’s Culture, BAK later terugging naar Tucumán en een die in het kunstdomein plaatsvinden geen positie hebben dan andere gemeenschaps­ basis voor actuele kunst, Utrecht, 17 november vrouw hem begroette met de woorden: ‘Ha, enkele invloed hebben op de maatschappij, kunstenaars en traditionele moderne en 2013, https://vimeo.com/90675280. daar ben je weer! En wanneer ga je terug?’ hoe hard een kunstenaar ook schreeuwt. hedendaagse kunstenaars: deze twee laat­ 4 http://www.liquidacion.org/object/16.html. 5 Op. cit. (noot 1). Hij begreep meteen dat hij degene was die De romantische notie van artistieke auto­ ste groepen overleven slechts door de over­ 6 Noortje de Leij, ‘Van readymade tot antikunst’, weg kon gaan, en dat zij tot het einde van nomie – kunst is gevrijwaard van enig nut heid en/of de markt. Door deel te nemen De Groene Amsterdammer, 9 januari 2019. haar leven moest blijven waar ze was. De – leidt er in dat geval toe dat de kunstenaar aan het maatschappelijk systeem van 7 Het Afvalmuseum (2011), notitie bij gele Bruijne begon zich af te vragen in hoeverre tot het einde der tijden blijft roepen in de wederkerigheid kan de commoning kunste­ schoon­maakhandschoen van Nicole Bosma uit hij in staat was om als kunstenaar door woestijn. Volgens Oudenampsen laat De naar in politiek en economisch opzicht Maastricht. middel van artistieke reflectie de situatie Bruijne zien dat een kunstenaar in staat is autonoom zijn, doordat er sprake is van 8 Sven Lütticken, ‘Matthijs de Bruijne’, De Witte van mensen echt te verbeteren. Ook na zijn om buiten de grenzen van het artistiek zelforganisatie in plaats van het dictaat van Raaf, nr. 107, 2004. deelname aan de volgens hem nagenoeg domein actief te zijn, op een manier die deze markt en staat. 9 Op. cit. (noot 1); e-mail correspondentie met Matthijs de Bruijne, 14 februari 2019. ‘perfect’ uitgevoerde groepstentoonstelling grenzen bevraagt. Hoe meer de grens tus­ Bram Ieven schreef al eerder, in 2014, 10 Lotte Haagsma, ‘Mijn doel is hetzelfde als dat The Potosí Principle (2010) in het Reina Sofia sen beide domeinen wordt opgezocht, hoe over commoning als alternatief voor de van de vakbond. Interview met beeldend in Madrid, concludeerde hij dat het creëren krachtiger het werk kan zijn. afhankelijkheid van de markt.16 Omdat veel kunstenaar Matthijs de Bruijne’, Open, van bewustzijn over sociale misstanden bij Een dergelijke strategie brengt ook geva­ modernistisch experiment zonder particu­ Noodnummer, 2011, p. 58. een klein, gespecialiseerd publiek niet vol­ ren met zich mee. Claire Bishop heeft opge­ liere galeries en een burgerlijke kunstmarkt 11 Merijn Oudenampsen, ‘The Strategy of the staat om verandering tot stand te brengen.9 merkt dat de artistieke waarde van projec­ geen weg naar het publiek zou hebben Dual Perspective’, lezing, 10 februari 2018, De Bruijne ging op zoek naar manieren ten geassocieerd met de zogenaamde social gevonden, werd de grote afhankelijkheid BAK, Utrecht: https://merijnoudenampsen. om buiten het domein van de kunsten te turn ondergeschikt raakt aan het belang van de markt duidelijk: de autonomie van org/2018/03/03/the-strategy-of-the-dual- stappen. Hij bleef sporadisch werk in kunst­ van de sociale impact.12 Zo waren de acties het modernisme werd relatief. Daarom werd perspective/. 12 Claire Bishop, ‘The Social Turn: Collaboration instellingen tonen, maar in 2010 ging hij van de vakbond uiterst succesvol in het op volgens Ieven de afgelopen jaren het idee and Its Discontents’, in: Idem, Artificial Hells. ook voor de Vakbond van Schoonmakers de kaart zetten van de schoonmakers, maar van de commons aantrekkelijk. Aangezien Participatory Art and the Politics of Spectatorship, van FNV Bondgenoten werken. Hij droeg is het de vraag welke dimensie de foto’s kre­ het modernisme een schijnautonomie pre­ New York & Londen, Verso, 2012, pp. 11-40. onder meer bij aan acties onder de titel gen toen ze naderhand in BAK te zien tendeerde, moeten we uitgaan van een 13 Paul de Bruyne, Pascal Gielen, ‘Introduction. Schoon Genoeg (2011-2017), geïnitieerd waren. De foto’s verwerden daar eerder tot directe relatie tussen kunst en samenleving. Between the Individual and the Common’, in: door de toenmalige vakbondsleider Ron vrolijke kiekjes dan tot beelden die aanzet­ Ieven begrijpt die onmiddellijke relatie ech­ Paul de Bruyne, Pascal Gielen (red.), Meyer, vandaag partijvoorzitter van de SP. ten tot nadenken over sociale ongelijkheid. ter op een andere manier: kunst en kunstin­ Community Art. The Politics of Trespassing, Een van zijn belangrijkste taken was ervoor Is de oversteek van het domein van de actie stituties zitten evengoed verankerd in het Amsterdam, Valiz, 2011, p. 3. 14 https://theartofimpact.nl/projecten/radicaal- te zorgen dat de schoonmakers gemeen­ naar een kunstinstituut moeilijker te maken kapitalistische systeem. Zodoende zijn zowel schrijven/; https://theartofimpact.nl/projecten/ schappelijk een visuele identiteit konden dan kunst in dienst te stellen van een pro­ de modernistische autonomie, de verstren­ het-gevangenis-project/. uitdragen. Als fotograaf maakte hij talloze testcampagne? En was hier niet alsnog spra­ geling van kunst en samenleving in het 15 Pascal Gielen, Hanka Otte, ‘When Politics foto’s van de protestacties, waarop kleurige ke van de onschuldige maatschappelijke geval van commoning én de opnieuw ver­ Become Unavoidable. From Community Art to borden te zien zijn met teksten als ‘kwaliteit reflectie waar De Bruijne aan probeert te kondigde, maar nog steeds ‘illusoire’ afstand Commoning Art’, in: Nico Dockx, Pascal Gielen kost tijd!’, ‘geen intimidatie’ of ‘leefbaar ontkomen? tussen het kunstdomein en de politiek – (red.), Commonism. A New Aesthetics of the Real, loon’, terwijl sommige schoonmakers de Ongeacht de lastige vertaalslag is de bete­ Ieven noemt New World Summit (2012- Amsterdam, Valiz, 2018, pp. 271-277. geel gehandschoende vuist in de lucht ste­ kenis van gemeenschapskunst verre van 2016) van Jonas Staal als voorbeeld – stuk 16 Bram Ieven, ‘De ethiek van de wereld­verbe­ ken. Ze konden zelf de tekst op de karton­ eenduidig. De heropleving van community voor stuk mislukte pogingen tot onafhanke­ teraar’, Metropolis M, nr. 4, 2014, pp. 48-51. 17 Op. cit. (noot 1). nen borden bepalen, en De Bruijne zorgde art, waarvan de vroegste vormen geassoci­ lijkheid. In het licht van deze mislukkingen ervoor dat hun acties werden omgezet in eerd kunnen worden met sociale bewegin­ betwijfelt Ieven ten zeerste of kunst de herkenbare beelden. Hij wilde zich zo goed gen in de jaren zestig en zeventig, zou een plaats kan zijn waar subversie mogelijk is, mogelijk in dienst stellen van de schoonma­ antwoord kunnen bieden op de neoliberale en waar alternatieven voor het kapitalisme kers: ‘Mijn prioriteit is niet het verder uit­ ‘hyperindividualisatie’ en op verregaande uitgewerkt kunnen worden. Met een opmer­ bouwen van mijn carrière als kunstenaar. flexibilisering.13 Maar gemeenschapskunst kelijk defaitisme voor een linkse intellectu­ Het kunstwerk dient vóór alles de campag­ zou evengoed een neveneffect van het neoli­ eel gespecialiseerd in De Stijl, besluit hij dat ne van de bond te ondersteunen.’10 beralisme kunnen zijn: de kunst mag dienen we de nieuwe leefregels van de kunst mis­ Het lijkt dus alsof De Bruijne met het vak­ als doekje tegen het bloeden – het leegbloe­ schien maar moeten aanvaarden: kunst bondswerk zijn autonomie geheel heeft den van de welvaartstaat. Het (veel bekriti­ biedt géén alternatieven, en kunst kan niet opgeofferd. Je zou echter ook kunnen spre­ seerde) deelfonds The Art of Impact (2014- leiden tot een betere samenleving. ken van een offer waarmee weerstand wordt 2015) lijkt dat te bevestigen. Na een Gielen en Otte zijn zoals gezegd optimisti­ geboden aan de regels van de kunsten en bezuinigingsronde binnen de cultuursector scher en zinspelen op de mogelijkheid van aan de allesbepalende marktwerking. De van tweehonderd miljoen euro onder staats­ een nieuw soort samenleving gebaseerd op Bruijne probeerde niet langer een kunst­ secretaris Halbe Zijlstra in 2010, stelde het commoning, met kunstpraktijken die uit­ werk te verkopen om het geld te laten terug­ ministerie van Onderwijs, Cultuur en gaan van wederkerigheid. De vraag blijft: vloeien naar de gemeenschap, zoals bij Wetenschap ‘maar liefst’ zeven miljoen euro hoe komt zo’n samenleving tot stand? Hoe De Witte Raaf – 198 / maart – april 2019 20 Interventies in ons koloniaal paleis Vijf bedenkingen bij de architectuur van het AfricaMuseum

MAARTEN LIEFOOGHE tussen het door het parlement gerepresen­ teerde ‘volk’ en de ‘bevolking’. Kan ook architectuur een beladen plek 1. kritisch bevragen? Koolhaas heeft in OMA’s ontwerp voor het Nederlandse ambassade­ Over de heropening van het AfricaMuseum gebouw in Berlijn (1997-2003) een moge­ in Tervuren, begin december, is al heel wat lijk antwoord gegeven: architectuur kan geschreven. Enkel Lieven De Cauter ging problematiseren en lokale betekenissen dieper in op de architectuur van Stéphane bespelen door activiteiten en plekken te Beel en restauratie-architecten Origin. In kaderen. Schalks maar ook wat pedant De Standaard toonde hij zich wat ontgoo­ interpreteren Koolhaas en medewerkers cheld over het ‘luchthavenachtige’ onthaal­ met een sokkelvolume en een complexe paviljoen, dat het volgens hem moet afleg­ bovenbouw die nadrukkelijk een leegte gen bij eerder werk van Beel. De Cauter had ensceneert, de voorschriften waarmee Hans vooral kritiek op de keuze om een drukke Stimmann de blokken van de vooroorlogse opstelling in het historische gebouw te ‘Pruissisch-Europese stenen stad’ idealise­ behouden, terwijl de nieuwe, enorme, rend wou herstellen. Een open ‘venster-tun­ ondergrondse ruimtes voorbehouden blij­ nel’ in de muur rondom die leegte kadert ven voor tijdelijke tentoonstellingen: ‘Het nadrukkelijk en tegendraads zichten vanuit museum moest eerder leeggehaald worden de binnenplaats en vanuit de representatie­ en de nieuwbouw van Beel volgestopt, en ve binnenruimtes. Zo komt onder meer de niet omgekeerd, zoals nu het geval is. Dan Spoetnik-bol van de Fernsehturm in het kon je het gebouw en de zalen vooral in hun vizier, de populaire televisietoren, een DDR- schoonheid laten zien, en al die lelijke zwar­ icoon en kroonstuk van de naoorlogse te kasten konden dan in de vele leegtes van Zicht vanuit het bezoekerspaviljoen, Stéphane Beel Architecten modernistische stadsplanning – een uit­ Beel.’1 De Cauter leek vooral de schoonheid © RMCA, Tervuren, foto Jo Van de Vijver zicht dat het officiële planningsbeleid na de van het oude gebouw te willen waarderen, Wende, en de geheugenpolitiek ervan, ongehinderd door een te drukke opstelling. tegenspreekt. Tegelijkertijd keek hij ernaar uit de ‘weerga­ De uitbreiding van het AfricaMuseum loze kunst’ – de zaaltitel die ook het muse­ was. Bij de opening in 1910 was Kongo ech­ maakte Rem Koolhaas enkele rake observa­ lijkt de verondersteld onschuldige aanpak um gebruikt voor de vaste presentatie ter al twee jaar als exploitatiekolonie over­ ties in een interview met Hans Ulrich Obrist, van Foster te combineren met de subversie Afrikaanse kunst – te kunnen smaken in gedragen aan de Belgische staat. In de aan­ in de marge van de eerste biënnale van van Koolhaas. Het bureau van Beel ver­ een uitgedunde opstelling die de ‘werken’ loop naar de wereldtentoonstelling van Berlijn in 1998: trouwt met de vormgeving en de materiali­ recht zou doen. ‘Weergaloze kunst heeft 1958 werden de zaalopstellingen opper­ sering van het onthaalpaviljoen en de ademruimte nodig en die is er niet. Dus loop vlakkig gemoderniseerd en werden de popu­ [T]o think that in the Reichstag you can onderdoorgang op transparantie en neutra­ je wat gefrustreerd langs beelden die elkaar laire diorama’s toegevoegd. Na de Congolese exorcise the spirits with a new sort of liteit, als hedendaags antwoord op de impe­ in de weg staan. Je zou al die parels over het onafhankelijkheid in 1960 werd het Musée dome is a very polite gesture and a very riale kolos van Leopold II en Girault. De hele museum kunnen uitstrooien en elk du Congo belge omgedoopt tot het compromised esthetic. It is an equally keuze om bezoekers via de kelderverdieping hun eigen schittering geven.’ Koninklijk Museum voor Midden-Afrika. De weak intellectual stand. […] For Foster, in dat museumpaleis binnen te leiden is In de opvattingen van De Cauter, ook opstelling wijzigde nauwelijks, en een post­ high-tech architecture was never dealt echter ook bedoeld als slimme en kritische wanneer hij het museum ‘een drukke koloniale perspectiefwissel bleef uit. Toen with in context. […] To simply put a new zet die helaas weinig trefzeker is uitgevoerd bazaar’ noemt, echoot Paul Valéry’s beken­ Guido Gryseels in 2001 directeur werd, head on a building that had an incredi­ – wat eveneens geldt voor de manier waar­ de museumkritiek. In ‘Le problème des zette hij de vernieuwing van het verwaar­ bly ambiguous history is innocent, or op de zichten op het oude museum van een musées’ betreurde Valéry het dat kunstwer­ loosde museum in gang. Gryseels bena­ perverse, whatever you want to call it. kader zijn voorzien. ken in negentiende-eeuwse overzichtsmu­ drukt hoe wonderlijk het is dat de Belgische Therefore it’s a very moving condition. sea zoals het Louvre op elkaar gedrongen regering in 2006 het project met een budget […] Do glass and steel still drive out evil worden in de vreemdste nevenschikkingen, van 66 miljoen euro goedkeurde. Gezien de spirits? […] Berlin is very scary. And 3. en elkaar als talloze artistieke projecten belabberde staat van de nationale musea en somehow everything that tries to cover naar het leven staan.2 De dichter-estheet andere wetenschappelijke instellingen, is de it up, either by an Ersatz past or by a Stéphane Beel heeft vaker historische sites werd er zelfs misselijk van. Schilder- en investering in het AfricaMuseum een geluk­ kind of Ersatz exorcism (which is what geherstructureerd – Museum M in Leuven beeldhouwkunst zijn in het museumtijd­ kige uitzondering. modernity is doing), is equally implausi­ is een voorbeeld – en iconische cultuurge­ perk ‘hun moeder’ architectuur kwijt; ver­ ble. I also believe that the monumental bouwen met een uitbreiding op spanning weesd, zonder eigen plaats in de wereld, production of monuments is not going gebracht, zoals deSingel in Antwerpen. Beel moeten ze verder. In moderne musea krij­ 2. to work either, because that’s part of an zoekt nooit naar een zachte inpassing, maar gen kunstwerken daarentegen in een uitge­ ‘official’ exorcism.3 naar een interessante gespannen verhou­ dunde opstelling en in versoberde zalen De roep om een officiële en maatschappelijke ding, zonder evenwel in te spelen op alle his­ ‘ademruimte’; losgeweekt van een dwin­ erkenning van de verantwoordelijkheid van Waarom Koolhaas geloofde dat ‘exorcisme’ torische betekenissen van de site. Zijn mies­ gende classificatie, kunnen ze volgens het België in de systematische uitbuiting van op officieel initiatief onmogelijk zou zijn, iaans onthaalpaviljoen uit 1999 op de nieuwe ideaal hun esthetische werking elk Congo klinkt steeds luider sinds de herope­ maakte hij niet duidelijk. Mogelijk doelde hij Wapper in Antwerpen, een samenwerking afzonderlijk ontplooien. Dat De Cauter op de ning van het museum, als monument en lieu op monumenten zoals het Denkmal für die met Maur Dessauvage, neemt precies de positie van Valéry terugvalt, is verwonder­ de mémoire bij uitstek van expansionistisch, ermordeten Juden Europas dat eind jaren maat over van de dubbele gevel van het lijk: het AfricaMuseum is geen kunst- maar koloniaal België. Vooral monumenten ter negentig gepland werd, en waarvan critici Rubenshuis. Doorgangen versterken de een themamuseum waarin antropologi­ ere van Leopold II en diens koloniaal project meenden dat het een maatschappelijk debat assen in het historisch complex, maar even­ sche, historische en natuurwetenschappe­ staan ter discussie door levendig postkoloni­ vroegtijdig en onterecht zou afsluiten, en goed is het paviljoen een obstakel voor het lijke collecties botsen met een presentatie aal en identiteitspolitiek activisme, terwijl mogelijk als nieuw nationaal erfgoed gerecu­ kunstenaarshuis. (Het onthaalpaviljoen van artistieke, oorspronkelijk rituele objec­ historici ons aanmanen om de omvang en pereerd zou kunnen worden. In het inter­ wordt binnenkort weggehaald, als onderdeel ten. Die spanningen kent De Cauter natuur­ de complexiteit van de kolonisatie niet tot view repliceert Obrist dat ‘the monument by van een reorganisatie van het Rubenshuis lijk, en zijn voorstel is dan ook een kritiek op symboolfiguren als Leopold II of Lumumba Christian Boltanski’ erg interessant is. ‘It is a naar een ontwerp van Robbrecht en Daem, het feit dat die spanningen in de nieuwe te reduceren. Corrigerende interventies bij sort of anti-monument, a missing house en er zijn plannen om het gebouwtje naar aanpak onvoldoende erkend zijn. koloniale monumenten zijn te verwachten where he just inscribed the names of all the het Middelheimmuseum te verplaatsen.) Het ‘probleem’ van Tervuren is nog com­ van overheidswege, en worden soms reeds former inhabitants before the war [voorna­ Ook het volume in Tervuren is afgelijnd op plexer: het is niet alleen een museum over door actiegroepen ‘illegaal’ geforceerd. Rond melijk Duitse, Poolse en Russische joden die de plancontouren van het historische Afrika – waarin voornamelijk Congo, en deze ooit slapende monumenten ontstaat veelal gedeporteerd werden] on the adjoi­ gebouw, hoewel de symmetrische schikking schoorvoetend ook de Belgische koloniale weer leven: onrecht dat blijft spoken, en con­ ning walls.’ Koolhaas – ‘Yes.’ – stemt afgeme­ van Giraults museumgebouw, met adju­ geschiedenis behandeld worden – maar testatie. ten in. Missing House is een vroeg en typisch dant-volumes en parkaanleg, wordt gene­ eveneens een museuminstelling en een Wat architectuur in een dergelijke situa­ voorbeeld van de kunstprojecten in Berlijn geerd. De ontzagwekkende axialiteit van de geheugenplek van koloniaal België. Voor de tie kan of mag doen, is geen makkelijke die een sluimerend problematisch verleden site wordt zo erkend, maar krijgt ook weer­ sluiting voor renovatie in 2013 werd het vraag, en ze is niet nieuw. In de door herin­ thematiseerden. Boltanski maakte het tijde­ werk. Met een voorplein en een uitkragende Koninklijk Museum voor Midden-Afrika nering en geheugenpolitiek gedomineerde lijke, site-specifieke werk voor de tentoonstel­ restaurantverdieping projecteert het nieu­ door antropologen het laatste overblijvende jaren negentig kwamen er wereldwijd talrij­ ling Die Endlichkeit der Freiheit die in 1990, we gebouw een extra as parallel aan de koloniale museum genoemd, ontstaan uit ke holocaustmusea bij, terwijl de Val van de onmiddellijk na de Val van de Muur, in beide bestaande hoofdas. Voortaan toont het his­ het koloniale luik van de wereldtentoonstel­ Muur herinneringsdebatten en -initiatieven stadsdelen plaatsvond. Voor die gelegenheid torische gebouw zich vooral met zijn zijge­ ling van 1897 in Brussel. Leopold II liet de aanzwengelde. Het herenigd Berlijn werd maakten onder meer ook Ilya Kabakov, vel aan bezoekers in het onthaalpaviljoen. grandioze Tervurenlaan aanleggen, vanaf het Europese epicentrum en experimenteer­ Krzystof Wodiczko, Rebecca Horn en Hans Ook een uitgepuurde lage witbetonnen tri­ het Jubelpark tot aan het zogenaamde veld van de publieke herinnering aan twin­ Haacke emblematische installaties die trau­ bune in het gras ‘kijkt’ met dat paviljoen in Koloniënpaleis. Het monumentale muse­ tigste-eeuwse trauma’s. Het Rijksdag­ ma’s en herinneringen in de stad aangrepen. de rug tegen de gesloten zijgevel van het umgebouw dat nu gerestaureerd werd, op gebouw is een van de vele plekken waar de Missing House bleef na de tentoonstelling Giraultgebouw aan. een steenworp van dat Koloniënpaleis, is spanning tussen Denkmal en Mahnmal hoog behouden: hoewel Boltanski het als de ene Het oude museum, zo stelt Beel, wordt een decennium jonger: het werd in 1910 opliep, niet in het minst door het voortgezet helft van een tijdelijk tweeluik bedacht had, behandeld als ‘museumstuk’: een artefact geopend, naar een ontwerp van Charles hedendaags gebruik. Het bestond sinds de werd het een ‘(tegen)monument’. Hans wordt geconserveerd, maar ook vanaf Girault, die onder meer het Petit Palais in Tweede Wereldoorlog als ruïne op de grens Haacke realiseerde in 2000 op een binnen­ afstand beschouwd en geherinterpreteerd. Parijs ontwierp en voor Leopold II ook ande­ van het verdeelde Berlijn. Over de verbou­ plaats van de Rijksdag zijn permanent in de Terwijl bezoekers aanschuiven om een re projecten uittekende. Het zit boordevol wing en de transparante koepel waarmee architectuur geïntegreerde kunstwerk Der kaartje te kopen, lezen ze op het vensterglas rijke materialen en decoratie, en het werd Norman Foster het silhouet van het histori­ Bevölkerung. Het werk verwijst naar het een bijschrift dat het gebouw van Girault en grotendeels door de koning gefinancierd, sche gebouw in 1999 vervolledigde en tege­ opschrift op het Rijksdaggebouw – ‘voor het Leopold II benoemt. De tekst verwijst naar onder meer met rubber- en ivoorwinsten uit lijkertijd de monumentaliteit van het wil­ Duitse volk’ – en stelt de structurele, maar op de uitdaging om deze instelling te dekoloni­ Kongo-Vrijstaat, dat zijn persoonlijke bezit helminische monument ‘minimaliseerde’, deze site erg gevoelige spanning aan de orde seren. Op de verdieping doorbreekt een De Witte Raaf – 198 / maart – april 2019 21 horizontaal raamkader, zwaar aangezet 5. met een glimmende roestvrijstalen lijst, het ritme van de verticale glaspanelen. Het tau­ In een reactie op de VN-werkgroep onder tologisch raamkader in de transparante leiding van Michal Balcerzak die racisme in façade lijkt deze herkaderingsoperatie expli­ België onderzocht, en die stelde dat het ciet te verbeelden, maar het verschijnt ook AfricaMuseum onvoldoende inspanningen op de drie andere beglaasde gevels van het deed om racistische koloniale beeldvorming paviljoen, met zichten op boomkruinen of te counteren, reageerde directeur Gryseels de straat. Deze weerbarstigheid van een met een beeldspraak die even onbedoeld als autonome compositie die maar gedeeltelijk akelig aan de afgehakte handen uit Leopolds teruggaat op het programma of concept, is bloedrubberwinning doet denken: ‘Wat typisch voor het werk van Beel. De herha­ betreft die enkele beelden waarop staat dat ling van de kaders vermijdt uitleggerigheid, België de beschaving naar Congo heeft maar de conceptuele scherpte wordt afge­ gebracht: ik heb ze met handen en voeten zwakt: er worden lang niet alleen zichten uitgelegd dat die tot het erfgoed behoren, omlijnd met een beladen geschiedenis. dat we die niet mogen wegdoen, en dat we De keuze voor een ondergrondse verbin­ ze alleen van context kunnen voorzien.’5 ding maakt circulatie belangrijk. Tussen Gryseels zegt eigenlijk: we wilden sterker balie en museumshop kruisen witbetonnen ingrijpen, maar we waren met handen en trappen het paviljoen. Eén trap leidt naar voeten gebonden aan de erfgoedzorg. Dat het restaurant, de onderste trap voert langs kan kloppen, maar het is te makkelijk. Het een eerste ondergrondse verdieping met beleid en de conservatieprotocollen zijn vergaderruimtes, en loopt door naar verdie­ hoofdzakelijk gestoeld op een integrale vrij­ ping -2, het niveau van de ondergrondse waring van erfgoed als document en kunst­ verbinding. Daar bevinden zich nog meer werk. Omgaan met de diverse en tegenstrij­ onthaalfaciliteiten – de cour anglaise geeft dige aspecten van dark heritage en met de licht maar biedt geen buitenzicht – waarna rechten en plichten van het heden ten aan­ de oversteek naar het museum volgt. De Freddy Tsimba, Ombres (Shadows), 2016 zien van problematisch erfgoed, is inder­ trap is, net als de trappen om het historische © Collectie RMCA, Tervuren, foto Jo Van de Vijver daad bijzonder complex. Tegelijk is er veel gebouw binnen te komen, erg steil – te steil. mogelijk in het samenspel van materiële Weinig royale tredes mogen stroken met de instandhouding of vervollediging, en van geste een monumentale entree te ontwrich­ der, is de integratie van uiteenlopende werk in de vloer toont de ster van Kongo- architecturale, artistieke en curatoriële ten, maar hier wordt al te sterk aan comfort oplossingen om niveauverschillen tussen Vrijstaat. Een rist vrijstaande beelden (zoals interventies. De positie van het onthaalpa­ ingeboet. De lege witte tunnelgang is boven­ zalen te overbruggen voor minder mobiele dat van de luipaardman) werd weggehaald, viljoen op grote afstand van het museum­ matig lang (honderd meter), nauwelijks bezoekers. Het mooist zijn de twee liftjes die maar die interventie blijft onvermeld. De paleis en de onderdoorgang bewijzen dat. Ze geritmeerd, en van een spanningsboog in uitgeholde muurpijlers bij de grote roton­ beelden van Arsène Matton en andere twin­ zijn ingegeven door eisen omtrent minimale schiet op het eind niks meer over. De deuren de gevoegd zijn. tigste-eeuwse beeldhouwers hogerop in de visuele impact op het bestaande ensemble. naar de naastliggende en nog grotere zalen Hoe bevrijdend zou het echter geweest muurnissen bleven behouden als intrinsiek Dat het museum herkaderd wordt en de voor tijdelijke tentoonstellingen blijven zijn dezelfde complexloze omgang vast te onderdeel van de architectuur. Ze tonen monumentaliteit van een entrée wordt vooralsnog gesloten. En zelfs de twintig stellen met de koloniale decoratie? De talrij­ propagandistische clichés, van de Arabische opgeschort: het zijn maximaliseerbare meter lange prauw halverwege in de ruimte ke representaties van het leopoldiaanse pro­ slavenhandelaars die door het koloniaal neveneffecten binnen een dwingend erf­ heeft nauwelijks impact. Op de drukke zon­ ject zijn in één beweging mee gerestaureerd. project uit Congo zouden zijn verdreven, tot goedscenario van afstand houden en dagmiddag waarop ik het museum bezoek, Enkele voordien afgeschermde muurschil­ de Kerk als aanbeden beschermer. Bijschrif­ onzichtbare toevoeging. Voor de nog vage hollen kinderen heen en weer, en sleept een deringen werden zorgvuldig blootgelegd, ten op muurpijlers van de rotonde proble­ praktijk van ‘experimental preservation’ is vader zijn dochtertje zigzaggend over de zelfs al stroken ze niet met het verhaal dat matiseren deze verheerlijking, maar in de het zaak de paden van de geïnstitutionali­ gladde en witte granitovloer. Het leidt tot de het museum wil brengen. Losse beelden strijd om aandacht zijn de bordjes niet opge­ seerde erfgoedzorg te bewandelen én uit te eerste maar zeker niet de laatste gebruiks­ verdwenen naar het reeds vermelde ‘asiel’, wassen tegen de machtige architectuur van dagen, niet zozeer om instituties te bekriti­ sporen. maar slechts bij uitzondering werden deze het museum. De sculptuur Nieuwe adem, of seren, maar wel om erfgoedzorg als heden­ Op het einde van de gang komen bezoe­ beslissingen ‘geannoteerd’ of zichtbaar Ontluikend Congo (2017) van de in Kinshasa daagse culturele praktijk mogelijk te maken, kers het historische gebouw binnen via de gemaakt. Het ontwerpteam, de erfgoedcon­ en Brussel werkende kunstenaar Aimé en om verantwoording af te leggen.6 In het opengewerkte kelderverdieping. De bakste­ sulenten en de conservatoren lieten na een Mpane valt door schaal en materiaalcon­ AfricaMuseum is een voorzichtig begin nen muren zijn wit geschilderd; de helft van ‘tegenmemoriale’ strategie te hanteren, die trast wel op. Dit kolossale houten hoofd gemaakt, maar het veld van mogelijkheden de centrale cour d’honneur is verdiept zodat gebruikgemaakt zou hebben van wat Jorge staat op de as van het gebouw en kijkt het ligt nog haast volledig open. Ik kijk uit naar daglicht binnenvalt, en het museumge­ Otero-Pailos het ‘monumentaire’ karakter park in. Gevraagd om tegenwicht te bieden de programmering in het vernieuwde muse­ bouw is van onderuit te zien. In deze intro­ van gerestaureerde historische monumen­ voor de beelden in de rotonde besloot Mpane um – naar wat in de ondergrondse zalen te ductiegalerij wordt de museuminstelling ten noemt. Restauraties zijn constructies ‘de Afrikanen een centrale plaats te geven in zien zal zijn, maar vooral naar de even kort voorgesteld, samen met de historiek, de die de blik op een monument mogelijk dit gebouw’. Mpane wil de stem van de onvermijdelijke als noodzakelijke interven­ collecties en de onderzoeksactiviteiten. Een maken. Het neologisme ‘monumentair’ is Congolezen laten weerklinken, maar het ties in en rond ons koloniaal paleis. zijzaaltje doet dienst als depot voor een gemunt naar analogie met de manier waar­ koloniaal beelddiscours wordt nauwelijks twintigtal uit het museum verbannen op documentaires op scharnierpunten het geadresseerd, laat staan dat het kritisch sculpturen. Op een witte plint en binnen standpunt van de regisseur laten voelen – gedeconstrueerd wordt. Noten een metalen afstandshouder komen zowel ‘to describe the notion that monuments are Mpane’s sculptuur heeft de plaats ingeno­ levensgrote beelden van Afrikaanse ‘wil­ not just material documents of the past, but men van een ivoren buste van Leopold II, 1 Lieven De Cauter, ‘Een museum volgestapeld den’ en borstbeelden van koloniale ‘helden’ die is ondergebracht in de aangrenzende met compromissen’, De Standaard, 31 december also the expression of a contemporary edi­ 2018. samen. Opmerkelijk genoeg wordt deze torial point of view. Monumentaries are his­ zaal over ‘de paradox’ van de rijkdommen 2 Paul Valéry, ‘Le problème des musées’ (1923), sleuteloperatie nauwelijks geduid, zodat de torical buildings that have been purposeful­ van Centraal-Afrika. De kijkkast bespreekt in: Jean Hytier (red.), Œuvres – tome II : Pièces gedecontextualiseerde beelden in hun witte ly altered post facto in order to influence our het museum in 1910 ‘als etalage voor kolo­ sur l’art, Parijs, Gallimard, 1960, p. 1290-93. omgeving een vreemde esthetisering onder­ perception and conception of them.’4 niale rijkdommen’, bedoeld om Belgische 3 Rem Koolhaas en Hans Ulrich Obrist, ‘Chinese gaan. Een laatste trap voert bezoekers naar Waar het paviljoen en de onderdoorgang bedrijven aan te sporen tot ontginning. Met City’, in: Leigh Markopoulos en Miriam Wiesel het hart van het museum: een gaanderij een distantiërend gebaar maken, wordt bin­ materiaalmonsters, foto’s en tekstjes wordt (red.). Berlin/Berlin. English Supplement, rond de binnenplaats geeft uit op twaalf nen het historisch interieur vormelijk noch uitgelegd hoe de ‘rijkdommen’ ivoor, rub­ Ostfildern, Cantz, 1998, p. 19. thematische ‘referentietentoonstellingen’ ruimtelijk de afstand tussen een hedendaags ber, hout en mineralen rond 1910 in Kongo 4 Jorge Otero-Pailos, ‘Monumentaries’, in: Byrony Roberts (red.), Tabula Plena. Forms of in de historische museumzalen, van de zaal standpunt en het koloniaal monument werden ontgonnen en in het museum Urban Preservation, Zürich, Lars Müller, 2016, met opgezette dieren en landschapsanaly­ getoond. Die taak is toevertrouwd aan de getoond. Gekooid in de vitrine, samen met p. 21. ses tot een zaal over de talenrijkdom in deeltentoonstellingen die met wetenschap­ slagtanden, koperertsstenen en museum­ 5 Yves Delepeleire, ‘België erkent ware omvang Midden-Afrika. De vreemde keuze is pelijke feitelijkheid en een kritische houding gidsen, wordt de buste in een verhaal over onrecht kolonisatie niet’, De Standaard, gemaakt om het beknopte historische luik mythes en stereotypen moeten bestrijden. de agenda van het museum opgenomen. 12 februari 2019. over de koloniale en postkoloniale geschie­ Het meest lijkt te worden gerekend op bijdra­ Met eenvoudige curatoriële middelen wordt 6 Jorge Otero-Pailos, Erik Langdalen en Thordis denis van Congo een plaats te geven in een gen van hedendaagse (Belgisch-)Afrikaanse ze slim gehercontextualiseerd; de esthetise­ Arrhenius (red.), Experimental Preservation, zaal die in de logische opeenvolging pas laat kunstenaars. Een goed voorbeeld is Ombres ring van een contextloze presentatie, zoals Zürich, Lars Müller, 2016. aan bod komt. Deze geschiedenis had beter (2016-2018) van Freddy Tsimba. Op vraag in het ‘schaamdepot’, wordt zo vermeden. in het begin van de wandeling als kaderver­ van het museum om de ‘honderdduizenden, Deze tactische bespeling van monument haal kunnen dienen. wellicht miljoenen directe en indirecte en collectie is op andere belangrijke plekken slachtoffers van de Belgische kolonisering’ afwezig. In de zalen ‘Weergaloze kunst’ en te eren, bedacht hij een installatie die een ‘Koloniale Geschiedenis en Onafhankelijk­ 4. dialoog aangaat met een stenen gedenkplaat heid’ negeert de museumopstelling vier in het museum ter ere van de 1508 Belgische gigantische wandkaarten van Belgisch- Hoewel grote stappen zijn gezet om van een mannen die als ‘baanbrekers’ hun leven lie­ Kongo uit 1910. In de veel te kleine zaal over objecten- tot een verhalenpresentatie te ten in de Onafhan­ kelijke­ Kongostaat tussen de koloniale en postkoloniale geschiedenis komen, blijkt het beeld van een negentien­ 1876 en 1908. Op het vensterglas van de van Congo hadden enkele kaarten – met de de-eeuws schatkamermuseum hardnekkig. gaanderij liet Tsimba namen aanbrengen ‘ontdekkingsreizen’ of met de politieke orga­ Dat heeft vooral te maken met het herge­ van Congolese slachtoffers, die schaduwen nisatie van Belgisch-Congo – nochtans mak­ bruik van de gerestaureerde vitrines. De werpen op de muur met de stenen gedenk­ kelijk in de tentoonstelling betrokken kun­ kijkkasten uit mahoniehout en ijzer kregen plaat. Onder hen bevinden zich de zeven nen worden. De wandkaarten met de een sokkel en een plafond om ze met kli­ Congolezen die omkwamen toen ze ten tijde fysische geografie en de economische activi­ maatregeling en verlichting uit te rusten. In van de wereldtentoonstelling van 1897 als teiten in de kolonie daarentegen vormen een de meeste zalen werden donkergrijze meta­ bewoners van het ‘Congolees dorp’ tentoon­ bijzonder incongruente achtergrond bij de len sokkelstructuren en kijkkasten toege­ gesteld werden. tentoonstelling met traditionele ‘Afrikaanse voegd. De gehavende marmeren vloer- en Dat het toevertrouwen van dekolonisatie kunst’: beperkte lokale duiding is wenselijk, wandbekleding werd gaaf hersteld, en de aan kunstenaars niet zonder precieze cura­ ook bij andere architecturale ‘afwerkingen’. isolatie en de verhoging van het zinken dak toriële opdracht kan, blijkt uit de halfslach­ Dat er niet alleen tentoonstellingen zijn blijven onzichtbaar. Achter de stalen raam­ tige actualisering van de koepelzaal. Deze ingericht, maar dat een architecturaal kaders werden isolerende achterzetramen met marmer beklede rotonde draagt een monument onafgebroken een andere bood­ geplaatst, met UV-filters en automatische koepel afgezoomd met een reeks dubbele schap vertelt: het wordt tegen beter weten in Een eerste korte versie van deze tekst ver- zonnewering. Bijzonder knap, en zichtbaar­ L’en, verwijzend naar Leopold II. Het inleg­ genegeerd. scheen op www.archined.nl. De Witte Raaf – 198 / maart – april 2019 22

Tommy Antwerp Simoens Waalsekaai 31, 2000 Antwerp +32 (0)3 345 06 01 www.tommysimoens.com wed–sat, 13:00–17:00 Art Family Portrait give and give 2015-2018 Gert Robijns, Aneta Bartos Yutaka Sone, LLS Paleis Tim Van Laere Opening: 21/03, Rirkrit Tiravanija 17:00–21:00 Opening: 09/05, Paleisstraat 140, 2018 Antwerp 22/03–28/04 17:00–21:00 +32 (0)3 337 03 87 Gallery 10/05–30/06 www.llspaleis.be Jos Smolderenstraat 50, 2000 Antwerpen thu–sun, 14:00–18:00 +32 (0)3 257 14 17 (and by appointment) www.timvanlaeregallery.com tempérer l’espace tue–fri, 13:00–19:00 sat, 13:00–18:00 espacer le temps KUNST KUNST Art Brussels Zeno X Gallery Lise Duclaux KUNST 25/04–28/04 Godtsstraat 15, 2140 Borgerhout t/m 21/04 +32 (0)3 216 16 26 Adrian Ghenie, All my Friends Jonathan Meese, www.zeno-x.com journées inaccoutumées are Wild wed–sat, 13:00–17:00 promenade de pas de porte Rinus Van de Velde Kati Heck only open during scheduled exhibitions 31/03, 15:00 20/04–19/05 23/05–06/06 adopter une oeuvre originale Hotel Empathy Art Basel 21/04, 14:00-19:00 Mircea Suciu Hong Kong 20/03–27/04 29/03–31/03 Affiniteiten#2 Carla Arocha + Luc Tuymans // Eva Steynen. From Now On Philip Metten Lucia Bru ⌘ Angel Vergara Jan De Maesschalck 16/05–29/06 05/05–23/06 Deviation(s) 20/03–27/04 Sygyzy Zurenborgstraat 28, 2018 Antwerp Anne-Mie +32 (0)486 209 564 Van Kerckhoven www.deviations.be 16/05–29/06 thu–sat, 14:00–18:00 Middelheim- (and by appointment) museum Shining Ground Middelheimlaan 61, 2020 Antwerp Francis Denys, Benoît Félix , Keteleer +32 (0)3 288 33 60 Nick Hullegie, Alexandra Kennedy, www.middelheimmuseum.be Johannes Ulrich Kubiak, Christian Gallery oktober–maart, 10:00–17:00 Van Haesendonck, Johanna Leopoldstraat 57, 2000 Antwerpen My Niece’s They are looking at Van Overmeir, Io Van Oostveldt, +32 (0)3 283 04 20 Pierced Knees us, we are looking at Jan Verbruggen www.keteleer.com Dennis Tyfus them Opening: 21/03 + Performance ‘Art In Fact’ thu–sun, 12:00–18:00 t/m 17/03 Ria Pacquée by Johanna van Overmeir, 18:00 Jaren 80er Jahre 25/05–22/09 22/03–05/05 Schilderijen / Gemälde Brussels - Rivoli gallery pop-up Philippe Vandenberg, Filip Francis, On verra Jan Vanriet, Guy Van Bossche, Marc Benoît Félix Vanderleenen, Patrick Vanden Eynde, Axel Vervoordt Vernissage: 17/03, 15:00–19:00 Martin Disler, Walter Dahn, Bernd 21/03–04/05 Zimmer, Jiří Georg Dokoupil, Antonius Rivoli Building #12, Chaussée de Waterloo Höckelmann, Gerard Kever Gallery (Bascule) 690, 1180 Brussels Stokerijstraat 19, 2110 Wijnegem 16/03–12/05 +32 (0)3 355 33 00 Nick Hullegie Recurring Themes Art Brussels www.axelvervoordtgallery.com 16/05–23/06 Valgerður 25/04–28/04 thu–sat, 14:00–17:00 Sigurðardóttir The Unfinished Paintings of 16/03–05/05 Charles Rosenthal Ilya & Emilia Kabakov HISK at M HKA Curated by Jill Silverman van Coenegrachts Leuvenstraat 32, 2000 Antwerpen Opening: 16/03 thu, 11:00–21:00 fri-sun, 11:00–18:00 16/03–31/08 www.hisk.edu marionde Failures of Cohabitation Conversation between Bart De Baere Sofia Caesar, Lisette de Greeuw, cannière (General & Artistic Director of M HKA) and Leopoldplaats 12 , 2000 Antwerp Francesca Ferreri, Eva Giolo, Johna +32 (0)474 578 846 Jill Silverman van Coenegrachts (curator). Hansen, Megan-Leigh Heilig, Sina Hensel, Kanaal’s auditorium www.mariondecanniere.com 16/03, 16:00 Roel Heremans, Mirthe Klück, Hannah thu–sat, 14:00–18:00 Mevis, Mark Požlep, Bárbara Sánchez The Crime of Adolf Loos Barroso, Gintaute Skvernyte, Ingel Vaikla Between a line and Art Brussel Curated by Alistair Hicks Curator: Daniella Géo a circle Maika Garnica - Opening: 16/03 16/05–19/05 Maika Garnica Elias Cafmeyer 16/03–25/05 17/03–27/04 25/04–28/04 De Witte Raaf – 198 / maart – april 2019 23

23 Beeldende kunst Bauhaus und die Fotografie 41 Nieuwsberichten Steven Humblet Wissels Nora Turato. Diffusion Line Luigi Ghirri. Cartes et territoires Lezingen Tom Engels Paul Willemsen Aanwinsten Laure Prouvost. AM-BIG-YOU-US Berlijnse fotografie LEGSICON Rudi Laermans Tentoonstellingsagenda Sébastien Hendrickx Poetas sin alfabeto 39 Boekbesprekingen 47 Colofon Pieter T’Jonck Leen Voet. Alda & Armand T.J. Clark. Heaven on Earth. Painting Laura Herman and the Life to Come Recent Histories Christophe Van Gerrewey Jorne Vriens Jessica van Geel. I love you, Rietveld Pinball Wizard. The Work and Life Carel Blotkamp of Jacqueline de Jong Bram Ieven Éric Van Hove. Fenduq maart – april 2019 Daniël Rovers 198 jaargang 34

&Beeldende kunst Nora Turato. Diffusion Line. In Diffusion Line stelt de Kroatische Nora Turato vragen over wat het betekent om kunst te maken in een tijd waarin elk aspect van het leven ten prooi valt aan commercialisering, aan digitale estheti­ sering en zelfrepresentatie. Of zoals Turato het formuleert: ‘Design is preferable to chance.’ Met haar performance the good, the bad and the viscose (2019) brengt Turato een vijfen­ twintig minuten durende tirade die bestaat uit een conglo­ meraat van bespiegelingen over micellair water, drones, memes en de verdoemde mensheid. Net zoals haar beeldend werk bestaan haar performances uit collages van commer­ ciële slogans, internettaal, privégesprekken, YouTube- citaten en boodschappen op social media. Voortdurend wis­ selt ze tussen schreeuwen en snauwen enerzijds en manifest en gedecideerd spreken anderzijds, tussen ernst en ironie. Gewapend met een modulerende expressiviteit en in een recitatieve stijl spuwt ze statements, gaande van een banale bedenking als ‘feels like the end of the world is near, but not near enough’, tot een (kritisch) inzicht als ‘I think corporate body positivity is gallingly empty and passive aggressive. They give an illusion of feminine empowerment but their empowerment is firmly within the boundaries of beauty culture.’ Razendsnel, maar met veel precisie rijgt Turato flarden tekst aan elkaar. Het is opmerkelijk dat ze deze tekst­ elementen die nadrukkelijk op een korte aandachtsspanne mikken verwerkt tot een strakke compositie waarmee ze de aandacht van haar publiek feilloos weet te regisseren. De weerbarstigheid van haar betoog blijft fascineren doordat ze voortdurend schippert tussen identificatie en kritiek. Bevestiging en ontkrachting zijn in haar werk simultaan aanwezig: er heerst de schijn van zelfexpressie, terwijl haar tekst louter bestaat uit citaten. Dat geldt ook voor haar piek­ Nora Turato, Diffusion Line, 2019 fijne outfit: Balenciaga van kop tot teen – terwijl de titel van Beursschouwburg, Brussel, 2019, foto Bram Tack de tentoonstelling (‘diffusion line’) refereert aan het subla­ bel van grote modehuizen waarmee minderwaardige ont­ werpen goedkoop aan de man worden gebracht. Turato’s performance vindt plaats in een metalen struc­ tuur die werd ontwikkeld voor Manifesta 12 in Palermo. De constructie die voorheen opgesteld stond in het Oratorio San Lorenzo functioneert in de Beursschouwburg eveneens als een reusachtige biechtplaats. Turato’s werk wordt vaak een confessioneel karakter toegeschreven, en roept de feministi­ sche teksten van Chris Kraus en Maggie Nelson in herinne­ ring. Toch blijft het in haar teksten steeds onduidelijk wie of wat er hier te biecht gaat. Dat is meteen ook het sterkste punt van dit werk: identificatie en vervreemding gaan steeds hand in hand, terwijl deze termen in de geschiedenis van perfor­ mance vaak diametraal tegenover elkaar zijn geplaatst. Doordat Turato tekstfragmenten bijeensprokkelt en verwerkt tot een zelfstandige tekst, brengt ze tot uitdrukking hoezeer het auteurschap over de taal ons ontglipt. En ook hoe we door de belichaming van die taal ons desondanks authentiek voelen. Om die reden lijkt het haast vanzelfsprekend om Turato’s werk in te schrijven in een discours over appropria­ tie, internetcultuur en andere hedendaagse benaderingen van tekst die Kenneth Goldsmith in Uncreative Writing uit 2011 heeft omschreven als een nieuwe vorm van betekenis­ geving. Toch gaat de poëzie van Turato ook terug op bijvoor­ beeld het werk van William Carlos Williams en Frank O’Hara, twee Amerikaanse twintigste-eeuwse dichters die sterk beïn­ vloed waren door het imagisme, een literaire stroming die door het talig uitdrukken van een beeld eenvoud en precisie vooropstelden. Haar scherpe beelden en de esthetisering van het alledaagse resoneert sterk met Williams’ This Is Just To Say (1934). Turato schept een wereld in taal waarin vorm en verpakking primeren op substantie, en waar betekenis tot afgelijnde oneliners wordt gereduceerd: ‘I retain nothing but headlines. I almost retain nothing.’ Ook de video i don’t need to make sense, i just need to let it go (2018), die in een zijruimte van de Beursschouwburg wordt geprojecteerd, maakt Nora Turato, the good, the bad and the viscose, 2019 Turato’s belangstelling voor het scherpe en vormgegeven foto Lyse Ishimwe beeld duidelijk. Het werk behoort tot een reeks video’s waar­ in de ‘scripts’ van haar performances op het ritme van haar zingende stem woord voor woord op het scherm flitsen: ‘after crying, after food, after sex, out of love, loyalty, curiosity, kiss de komst van de digitale revolutie creëerde Acker, als ant­ with, but i have only words to play with, wooooordsss.’ Ze me, I haven’t had a cigarette in days, wow.’ woord op de dominantie van een conservatieve en nakende versnelt als het ware de dominante taal tot een kortsluiting Haar slagzinnen mogen dan wel aanstekelijk en poig­ neoliberale (taal)politiek, een verbrokkelde, onstabiele en (of kettingbotsing) ontstaat en haar subjectiviteit bij wijze nant zijn, haar toon is zwaarwichtig en verbolgen. Haar recalcitrante taal om deze te onttrekken aan de hegemonie van spreken openscheurt. Tom Engels gebruik van pastiche, versnippering en cut-up, maar ook van het kapitalistisch patriarchaat. Turato kiest er in de problematisering van zelfexpressie en artistieke identi­ tegenstelling tot Acker voor om de mainstreamtaal uit te p Nora Turato. Diffusion Line, tot 23 maart in Beursschouw­ teit doen denken aan het werk van Kathy Acker. Nog voor vergroten en op te blazen: ‘words are way too easy to play burg, Auguste Ortsstraat 20-28, 1000 Brussel. De Witte Raaf – 198 / maart – april 2019 24

SICTRHugo Debaere died young and completely unexpected in 1994. It is important that his oeuvre should certainly not be forgotten, especially when we see the actual current relevance ANSIof his work from the eighties and early nineties. The work of Hugo Debaere is included in many collections, it is also regularly shown in museumT exhibitions (SMAK, Bonnefan - GLORIten, etc.).For example, from 1990 to 1993 he created large sculptures based on animal manure mixed with wood glue and urine, applied to metal mesh and jute.Suspen- AMUNpended in space, without a stable contact point, they assume a lightness that can be interpreted as the loss of the ability to find a place in a world that is DIincreasingly washing away myths of origin. HUGO DEBAERE 29.03 - 05.05 OPENING 29/03 - 19u

BRUTHAUSGALLERY i.s.m.

www.bruthausgallery.be - Molenstraat 84 - 8790 Waregem - open Saturday - Sunday > 14h00 - 18h00 De Witte Raaf – 198 / maart – april 2019 25

Laure Prouvost, The fountain, 2019 Laure Prouvost, This glass contains water from a place no ones ever been, 2018 © Laure Prouvost, Galerie Nathalie Obadia, carlier | gebauer en Lisson Gallery, foto M HKA © Laure Prouvost, Galerie Nathalie Obadia, carlier | gebauer en Lisson Gallery, foto M HKA

Laure Prouvost. AM-BIG-YOU-US LEGSICON. Met de beeld vallen in een van de video’s. Deze basisrelatie tussen gen van een rots in het water springt, hoor je in plaats van retrospectieve AM-BIG-YOU-US LEGSICON loopt in het M ‘I’ en ‘you’ neemt verschillende fictionele gedaantes aan – een plons brekend glas), animisme (de shots van kussende HKA de meest uitgebreide expo van het werk van Laure allemaal duidelijk machtsbeladen. bloemkronen in de indrukwekkende, orgiastische video Into Prouvost (°1978) tot nu toe. De kunstenares, die een deel De belangrijkste is misschien wel de pedagogische ver­ all that is here), toxiciteit (de gezichten van jongeren die in de van haar tijd in Antwerpen woont, won in 2013 de Turner houding van een onderwijzeres tot haar leerling. Met de filmLick In The Past de uitlaatgassen van een auto lijken in te Prize en vertegenwoordigt deze zomer haar geboorteland instructies, geboden en verklaringen die in haar korte films ademen), permeabiliteit (het hoopje herfstbladeren dat in Frankrijk op de 58e Biënnale van Venetië. Prouvost con­ en op haar tekstschilderijtjes voorkomen, verplaatst de kun­ een van de zalen naast een gesloten raam ligt), spillover strueerde, samen met curator Nav Haq en de tentoonstel­ stenares zich dikwijls – ironisch, zichzelf ondermijnend – in (voorwerpen die deel uitmaken van de installatie The Artist, lingsarchitecten van de Diogo Passarinho Studio, geen de positie van de autoriteit. Neem de volgende hilarische een barstensvolle kamer, keren terug in de belangrijkste ordelijk chronologisch overzicht, maar een overweldigend mededeling, die de intro vormt van een video: ‘full concen­ video die er te zien is), opaciteit (het opeenstapelen van beel­ labyrintisch geheel. tration is now requested, questions will be asked at the end.’ den en geluiden in te snelle montages dat de leesbaarheid Het vroegste werk opgenomen in de retrospectieve, de Of de beelden die de communicatieploeg van het M HKA bemoeilijkt), synesthesie (alomtegenwoordige uitspraken video Vacances 78, dateert van 1999; dan volgt een raadsel­ gebruikt om de tentoonstelling aan te prijzen, waaronder als ‘you will taste all you see’ en ‘the images are getting hot­ achtig hiaat van om en bij de tien jaar. AM-BIG-YOU-US een eenvoudig gepenseelde flamingo of een moersleutel. Als ter’), enzovoort. De titel van een van de uitgebreidere video’s, LEGSICON beslaat hoofdzakelijk het laatste decennium van bijschrift bevatten die nu eens de vraag ‘what does this vol naakte kinderen en een plassende vrouw, DIT LEARN – Prouvosts kunstenaarspraktijk. De labyrintische aanpak mean?’; in andere versies lees je bizarre antwoorden als ‘ontleer’ –, waart als een devies door Prouvosts hele oeuvre. sluit nauw aan bij het veelzijdige, voortdurend naar zichzelf ‘this means angry’ (bij de flamingo) en ‘this means your Een tweede belangrijke fictionele invulling van de ik-jij-re­ teruggrijpende werk: verschillende beelden, materialen, father’ (bij de moersleutel). De vele ‘fouten’ in het Engels die latie is de gastvrouw-gastverhouding. Heel wat elementen vormprincipes en narratieve lijnen keren voortdurend in Prouvost als anderstalige maakt, en die als vrolijke beteke­ van AM-BIG-YOU-US LEGSICON suggereren huiselijkheid. nieuwe varianten terug in haar talloze collage-video’s, nisverschuivingen integraal onderdeel vormen van haar Naast de overvolle kamer van The Artist zijn er bijvoorbeeld wandtapijten, zwart-witte tekstschilderijtjes, aardewerken werk, brengen die autoriteitspositie nog verder aan het de vele kamerplanten, de groenten uit de moestuin, het aar­ servies, installaties en sculpturen. wankelen. In zijn boek over intellectuele emancipatie, Le dewerken servies, de herhaalde uitnodiging om een kopje De retrospectieve opent met wat op een verwijzing naar Maître Ignorant (1987), onderscheidt Jacques Rancière een thee te drinken. Op een bepaald moment verontschuldigt Lewis Carrolls Through the Looking-Glass (1871) lijkt: de gla­ ‘uitleggende meester’ van een ‘onwetende meester’. Prouvost zich zoals een gastvrouw dat zou doen: ‘I’m sorry, zen deur die toegang biedt tot de tentoonstellingsruimtes Prouvost is duidelijk een onderwijzeres van die laatste it’s messy.’ Rechts-conservatieve stemmen als de geeft onmiddellijk uit op een witte wand met een glas-in- soort: ze stimuleert de toeschouwers om zich door het woud Nederlandse politicus Thierry Baudet gebruiken de term loodraam waarop in spiegelschrift ‘I can see you looking van tekens te begeven en daar dat wat ze al kenden te verge­ ‘oikofobie’ – de angst voor het eigene – in hun ideologische through me’ geschreven staat. Je zou het als een eenvou­ lijken met het onbekende en het nieuwe. strijd tegen ‘weldenkend links’. Uit Prouvosts werk spreekt dig-ingenieuze manier kunnen lezen om de beroemde spie­ Dat het vakgebied van deze ‘onderwijzeres’ wel de taal ‘oikofilie’, maar dan wel begrepen als een radicale liefde die gel op te roepen die Alice voorbij haar eigen spiegelbeeld moet zijn, dat suggereren ook de titel van de expo en het openstaat voor risicovolle gastvrijheid en een queer, messy binnen voerde in een absurde fantasiewereld. Prouvosts opzet van de bijhorende catalogus. LEGSICON is een verkla­ verzet tegen verdrukkende normatieve identiteiten. multiversum zit net als Carrolls literaire schepping boorde­ rend woordenboek bij het werk van Prouvost, al neem je In Prouvosts oikos is het moderne kerngezin zo goed als vol omkeringen, metamorfoses, flauwe mopjes, misverstan­ ‘verklarend’ beter met een korreltje zout. Prouvosts afwezig, waardoor volop ruimte vrijkomt voor andersoorti­ den en nonsensicale twists. omschrijvingen in het lemma ‘language’ tonen haar ambi­ ge familie- en vriendschapsbanden. De sisterhood is daar een Bij het begin van je bezoek overvalt je in de eerste plaats valente verhouding tot taal: ‘Simplifying but also communi­ van. We kunnen er een glimp van opvangen in de video echter de kakofonie van door elkaar babbelende, fluisteren­ cative. […] Hard to catch but once there, dominating. […] Bruegel Girls, een portret van een groepje eigentijdse ama­ de, jankende, lachende, zingende en neuriënde stemmen. Helps communication between humans but also misunder­ zones, tedere krijgsters die zich oefenen in het schermen en Allemaal zijn ze van Prouvost, die de voice-overs insprak standing.’ Je zou het gros van Prouvosts multimediale, paardrijden, en die bij volle maan samen rond het vuur zit­ voor de vele, over het verdiep verspreide ‘monoloogvideo’s’. esthetische operaties kunnen zien als manieren om het cate­ ten, goedkoop bier drinken en debatteren: ‘I used to work to De ‘I’, het ik van de kunstenares, richt zich in de retrospec­ goriserende karakter van de taal open te wrikken, en de live, now I live to work.’ Centrale rollen zijn daarnaast ook tieve voortdurend expliciet tot de ‘you’ van de individuele ambigue kwaliteiten ervan te versterken. De opvallendste weggelegd voor ‘grandma’ en ‘grandpa’, Prouvosts fictieve toeschouwer. ‘I am speaking only to you’ laat ze bijvoor­ daarvan zijn: metamorfose (wanneer in een video een jon­ grootouders waarrond ze een kleine mythologie opbouwde.

Paul Maheke Kaspar Müller A Fire Circle for 31.03.–16.06.19. a Public Hearing Opening 30.03.19, 20.01.–17.03.19. 17:00-19:00 Performances elk weekend Za: 17:00 // Zo: 12:00 Vleeshal Centrum voor hedendaagse kunst // vleeshal.nl Met: Sophia van der Putten, Loveday Smith, Charlie Laban Trier wo t/m vrij 13:00 - 17:00 // za 11:00 - 17:00 // zo 11:00 - 17:00 // Markt 1, Middelburg De Witte Raaf – 198 / maart – april 2019 26

In de film Wantee komen we te weten dat grootvader een relatief bekend en wereldwijs conceptueel kunstenaar was (‘he knew all the big artists in the 60s’), terwijl zijn echtge­ note de traditionele rol van de huisvrouw op zich nam. ‘Want tea?’ riep ze op gezette tijden, terwijl hij een tunnel zat te graven richting het Afrikaanse continent – zijn meest megalomane artistieke project. Op een dag kwam hij er niet meer uit, en omdat zijn lichaam nooit werd teruggevonden, bleef hij nadien eindeloos zweven tussen leven en dood. Met deze mythologie formuleert Prouvost een ambigue, zoekende kritiek op haar eigen artistieke ancestraliteit: als westerse kunstenares moet ze zich willens nillens verhou­ den tot een door mannen gedomineerde kunstgeschiedenis. De productieve en reproductieve arbeid van vrouwen werd al die tijd onzichtbaar gemaakt. Met Maquette for Grandad’s Visitor Center, een grapversie van museale spektakelarchi­ tectuur, doet Prouvost een ironisch voorstel voor een fictio­ neel instituut dat grootvaders artistieke erfenis in ere zou kunnen houden. Dat blijkt nodig, want: ‘nobody’s intere­ sted anymore.’ Hoe een kunstenaarschap ontwikkelen dat het oude, zombieachtige patriarchale model niet kopieert, een kunstenaarschap dat wereldwijsheid verbindt met zorg voor de oikos? Als je deze interpretatiedraad volgt, dan lijkt Prouvosts oeuvre één lang, fascinerend antwoord op die vraag. Sébastien Hendrickx p Laure Prouvost. AM-BIG-YOU-US LEGSICON, tot 19 mei in M HKA, Leuvenstraat 32, 2000 Antwerpen.

Poetas sin alfabeto. Spanje was, net als Portugal, lange tijd een buitenbeentje in West-Europa. De voormalige wereldmacht bleef na de Tweede Wereldoorlog – die het land Vincent Dunoyer & Jan Vromman, Poetas sin alfabeto, 2018 nauwelijks beroerde – een dictatuur waar de kerk nog veel Courtesy van de kunstenaars, foto Mirjam Devriendt invloed had, terwijl de rest van het Europese continent inmiddels voor de sociaaldemocratie gekozen had. Die dicta­ tuur laat tot vandaag, meer dan veertig jaar na het einde ervan, haar sporen na. Onderhuids heeft het Iberisch schier­ den. Het idee voor Bodegón – Spaans voor ‘stilleven’ – ont­ stethoscoop vergeten. Daarom beluisterde hij de ademha­ eiland nog steeds zeer eigen culturele trekken, waarvoor stond naar aanleiding van een performance bij een ling van zijn zoon the old way: hij spreidde een zakdoek uit Vincent Dunoyer en Jan Vromman een gedeelde fascinatie tentoonstelling. Dunoyer stelde zich voor dat hij een tableau op de rug van zijn zoon en legde zijn oor daartegen te luis­ koesteren. Dat was de motivatie voor het samenbrengen van van Francisco de Zurbarán opnieuw zou samenstellen op teren. Tijdens dat verhaal glijdt de camera over een schilde­ een aantal video’s onder de titel Poetas sin alfabeto in Argos. een laken. Dat zou hij vervolgens door het museum slepen. rij van Joachim Patinir in het Prado. Charon begeleidt er Dunoyer (°1962, FR) en Vromman (°1958, BE) zijn een Het plan ging niet door, maar er diende zich een nieuwe een kleine mens over de rivier Styx naar het Dodenrijk. ongewoon duo. Hun oeuvres liggen qua temperament en gelegenheid aan bij de tentoonstelling van Sarah Smolders Vader en zoon, groot en klein, verzorger en hulpbehoeven­ insteek ver uit elkaar, al presenteren ze hier dan beiden uit­ in Netwerk Aalst in 2018. In Bodegón sleept Dunoyer een de: die thema’s keren terug in Adem diep. Dat is een associa­ sluitend videowerk. Dunoyer begon zijn carrière als danser, laken uiterst behoedzaam voort over de handgemaakte, tief beeldessay met beelden van beroemde Spaanse dansers onder meer bij Rosas. Later ontwikkelde hij zich tot een onregelmatige plavuizen van Smolders. Al staat er geen (onder meer Vicente Escudero en Cesc Gelabert), het schil­ ‘conceptuele’ choreograaf die het medium video vaak inzet­ wijnkaraf of fruitmand op dat laken zoals bij Zurbarán, derij van Patinir, vele versies van Christophorus die Christus te om de ervaring van (live-)beelden te onderzoeken. De Dunoyers omzichtigheid suggereert dat ze er wel zijn. Hij op zijn schouders neemt, en een ontmoeting tussen laatste jaren betrok hij ook beeldende kunst in zijn werk, buit het rammelen en knarsen van de losliggende tegels Dunoyer en zijn kunstenaarsvriend Lucas Devriendt. onder andere op Performatik 2011, en in 2013 creëerde hij daarbij slim uit: die klank scherpt het gevoel aan dat hier elk Spanje is in beide video’s vooral aanwezig in de iconografie. een liveperformance bij een werk van Berlinde De Bruyckere ogenblik iets kan breken of vallen. Maar in essentie vormt het werk een bredere, melancholi­ op hetzelfde festival. Vromman daarentegen werkte van Even suggestief is de video (in loop) El silencio es de oro sche bespiegeling over ingrijpende ervaringen die mensen meet af aan voornamelijk met het medium film en video, come el disco de Rocío. Dunoyer betast zijn baard terwijl hij samen beleven en de manier waarop die in de kunstge­ een occasionele uitstap naar het theater niet te na gespro­ bedachtzaam in de camera kijkt. De camera schuift daarna schiedenis opduiken. ken. Hij ontwikkelde zich vooral als documentairemaker omlaag naar zijn tot een vuist geklemde hand. Langzaam De films van Jan Vromman bieden een meer concreet met een uitgesproken belangstelling voor sociale historiek. komen de vingers los uit de vuist, alsof hij aan het tellen is. beeld van de Spaanse realiteit dan Dunoyers door kunst Dat verschil uit zich meteen in de video Paso Doble, het enige Een vinger gaat omhoog naar zijn kaak en voorhoofd als bemiddelde blik. Vromman ging op onderzoek in het ach­ gezamenlijke werk van Dunoyer en Vromman in deze ten­ teken van ingespannen denken. Even ziet Dunoyer hoe zijn terland van Spanje, in het bijzonder in het dorp Trujillo in toonstelling. Beide kunstenaars poseren er, bij wijze van hand zijn eigen gang gaat, en ten slotte zijn borst en schou­ Extremadura, waar Francisco Pizarro in 1512 vertrok om begroeting, samen voor de camera in de galerie. De pezige, der aftast. Uiteindelijk glijdt de camera weg over zijn schou­ het Incarijk te veroveren. In A man on a horse documenteert getrainde danser Dunoyer staat bovenop een bankje, zodat der naar zijn rug tot die het beeld vult. Op korte tijd zie je zo hij op ironische maar soms irritant maniëristische wijze de zijn gezicht verdwijnt achter een laaghangende betonbalk. verschillende manieren waarop we ons tot ons lichaam valse beeldvorming rond deze conquistador. Van ironie of De meer gezette Vromman zit naast hem op datzelfde bank­ kunnen verhouden. Dat beeld is gevat in een zwart rond maniërisme is daarentegen geen sprake in A boy eating pip- je. Doodgemoedereerd verorbert hij een appel terwijl masker, en het draait rond, als een oude 16-toerenplaat – de pas. In die film toont Vromman de realiteit van de stad in Dunoyer teder door zijn haar streelt. Ten slotte vlijt hij zijn opname is een hulde aan de zangeres Rocío Jurado. één indringend beeld. Een jongetje zit hoog op een eeuwen­ hoofd tegen het been van Dunoyer. In twee verwante werken bespeelt Dunoyer een ander oude muur voor zich uit te staren, terwijl hij werktuigelijk In twee van de video’s die Dunoyer hier presenteert, her­ thema. The old way vertelt een fait divers: toen Dunoyers ‘pippas’ (pitten) eet. Het beeld heeft geen begin of einde. ken je zijn onderzoekende, reflexieve benadering van beel­ vader, een arts, hem bij een ziekte onderzocht, was hij zijn Het vertoont geen enkele ontwikkeling. Je ziet een wereld

09.02 — 26.05.19 SHOOT

THE WOMEN © SHAYLI HARRISON DISSIDENCE FIRST NAVINE G. PINAR & VIOLA KHAN-DOSSOS HANNE DE WYNGAERT QUILTING RAF SIMONS AGAINST NIENKE HOOGVLIET WILLIAM LUDWIG LUTGENS BETTIE BOERSMA CHARLOTTE MAËVA PERRET SHAYLI HARRISON © NAVINE G. KHAN-DOSSOS AYA KAWABATA NAVINE G. KHAN-DOSSOS

met de steun van www.z33.be De Witte Raaf – 198 / maart – april 2019 27

Leen Voet. Alda & Armand. Op een zomerdag zo’n acht textiel esthetisch nauw aan bij het werk van de kunstenaar. jaar geleden, vroeg de Brusselse kunstenaar Leen Voet haar Voet nam haar vaders vraag ter harte. Het is de haast ont­ vader Armand of hij een reeks tekeningen voor haar wilde roerende onbevangenheid van een dergelijke aanleiding, maken. Alledaagse en decoratieve objecten uit de domestie­ bevrijd van elke vorm van legitimatie, die haar kunst inspi­ ke sfeer – een schaar, een waterkan, een parkietje op een tak reert. Ze maakte een reeks olieverfschilderijen op groot for­ – gaven aanleiding tot achtentwintig tekeningen, gemaakt maat onder de titel Alda & Armand, want niet toevallig die­ in een onbevangen kinderlijke stijl met potlood op A4-papier. nen de namen van de kunstenaars of personen wiens Dat de kunstenaar Drawings By My Father (2011-12) ver­ werelden de kunstenaar conceptueel infiltreert ook als titels volgens presenteerde in haar solotentoonstelling bij galerie van haar reeksen, in dit geval die van haar ouders, of zeg Trampoline, wijst op een fascinatie voor de kunstenaar die maar opdrachtgevers. geen kunstenaar is en de relativiteit van een oeuvre. In CIAP, gevestigd in het voormalige provincieraadsge­ Dezelfde preoccupaties zijn ook in ander reeksmatig werk te bouw van Limburg, worden zeven schilderijen uit de reeks herkennen: in Felix (2009-10), een boek bestaande uit 774 getoond in de streng symmetrische ruimte die ooit dienst werken op papier gebaseerd op een deel van het oeuvre van deed als de ‘Salle d’adjudication et du conseil de milice’ (de Felix de Boeck, of in het recentere Bert Vandael (2016-18), zaal van aanbestedingen - militieraad). Daar zijn de werken een reeks herinterpretaties van aquarellen die Voet maakte op systematische wijze in de raamkozijnen gemonteerd tus­ tijdens haar opleiding bij Bert Vandael, die haar van 1987 sen figuratieve schilderijen die verwerkt zijn in de architec­ tot 1989 wekelijks de opdracht gaf het landschap te schil­ tuur. Vier doeken (Alda & Armand #01 – #04, 2018) zijn deren op basis van de onmiddellijke waarneming. Of het nu minutieus geschilderde, uitvergrote kopieën van de hand­ gaat om een belangstelling voor het ambacht en de traditie doekjes; twee andere versies (Alda & Armand #05 – #06, van het schilderen, voor de opdracht en de transactie, of 2018) zijn herwerkt volgens een strak geometrisch systeem voor de (economische en culturele) valorisatie van het kun­ van rechte lijnen en scherpe hoeken op een droog geschil­ stenaarschap, elke reeks ontstaat vanuit een – vaak ambi­ derde onderlaag in lijn met vorig werk; een laatste versie gue – dialoog of affiniteit met een artistiek gebaar of crea­ (Alda & Armand #7, 2018) – een eerder contrair schilderij tieve praktijk waarvan Voet de motieven en vormelijke taal – is pasteuzer geschilderd, sneller en slordiger: het is een ode vrijelijk kopieert of abstraheert. aan de schijnbare onvolmaaktheid van het dilettantisme, In 2016 keerde Voets vader de rollen om. Hij schonk haar aan het plezier van het ongecompromitteerd schilderen dat vier handdoekjes met gezeefdrukte florale patronen uit de verrast en ontroert. jaren zeventig, die hij al die jaren bewaard had, op voor­ Voets werk gaat echter verder dan de humoristische com­ waarde dat ze er schilderijen van zou maken. Met hun sterk mentaar op de ongeschreven regels van de kunst, op het afgelijnde kleurvlakken en geometrische stilering sluit het academische en het instituut; ze schildert ook om te begrij­

Vincent Dunoyer & Jan Vromman, Poetas sin alfabeto, 2018 Courtesy van de kunstenaars, foto Mirjam Devriendt waarin alles als vanzelf voortgaat en niets onverwachts gebeurt. Vooruitgang en geschiedenis zijn hier vreemde woorden. De bezoeker kan het beeld vanaf een stoel, in het hart van de tentoonstelling, bekijken terwijl die zelf ‘pip­ pas’ oppeuzelt. Maar natuurlijk is die ‘eeuwige’ wereld ook maar schijn. De mot zit in de mythe. Vromman toont het in Poetes sin alfa- beto, of Dichters zonder alfabet. Het is een documentaire over een film die nooit gemaakt werd, waarin hij veertig jaar lang de stad zou volgen aan de hand van enkele uitzonder­ lijke figuren. Een film waarin de cineast oud zou worden met zijn personages. Iets als Boyhood van Richard Linklater, maar veel breder van opzet en tijdsduur. Je ontdekt een stad van verloren dromen, van mensen die wegtrekken, van oude (fascistische) demonen die opduiken. Centraal staat echter een groep zwakbegaafde mensen uit een opvangcen­ trum, de ‘poetes sin alfabeto’ waaraan de film zijn naam ontleent. Ongehinderd door wetten en praktische bezwaren fantaseren ze zich een avontuurlijke wereld bij elkaar. Vijftig plastic bekertjes, en hop, je hebt een kanten kraag als een Filips II. Deze hulpeloos ogende ‘poetes’ houden ons, dat is Vrommans these, een spiegel voor. ‘We all think that we are capable, that we are specialised in something. […] In fact, we are ‘poets without an alphabet’ after all. In the end, we are just drifting around helplessly.’ Uit die woorden spreekt een soort wanhoop, of noem het melancholie, die ondanks alle verschillen in stijl, toon, methode, resoneert met de zachte melancholie in Dunoyers werk. Pieter T’Jonck p Vincent Dunoyer & Jan Vromman. Poetas sin alfabeto, tot 28 Leen Voet, Alda & Armand, 2018-19 april in Argos, Werfstraat 13, 1000 Brussel. CIAP, Hasselt, 2018-19, foto Kristien Daem De Witte Raaf – 198 / maart – april 2019 28 Hedendaagse kunst regio Gent Gent Galerie S.M.A.K. croxhapox Waregem Wetteren Jan Hoetplein 1 09 240 76 01 croxhapox.org di–vr 09:30–17:30 za–zo 10:00–18:00 S & H smak.be Robot #6 20 jaar S.M.A.K. Reinhard Doubrawa BE PART Loods 12 De Buck boekpresentatie met Westerlaan 17 056 62 94 10 Koophandelstraat 12 0496 63 93 58 Zuidstationstraat 25 09 225 10 81 De Collectie (1) | zo–vr 11:00–17:00 za–zo 14:00–18:00 wo–za 15:00–18:00 en op afspraak Highlights for a Future Godart Bakkers www.bepartlive.org www.loods12.be www.galeriedebuck.be 16/03–29/09 OVERWEGEND BIJNA Paradise, Prototypes & Up to Lexington, 125 Hedendaagse juwelen BLEKE FOTO’S Other Deconstructions Thomas Dhanens, en zilveren objecten LA PLUPART DES PHOTOS Stief DeSmet Christophe Lezaire, van designer en maker AP’ART SONT PRESQUE PÂLES t/m 02/06 Liliane Vertessen, Jan Wiels Siegfried De Buck Maïsstraat 4 0475 65 68 74 PREDOMINANTLY t/m 24/03 Permanent eerste zondag van de maand: ALMOST PALE PHOTOS 10:00–12:00 Freeze­frame, a vanitas The Sublime Void tijdens tentoonstellingen: UEBERWIEGEND of light (Schilderijen en tekeningen) za 15:00–18:00 ANNAEHERND BLASSE Bruthaus zo 10:00–12:00 (of op afspraak) Katja Mater, Alexandra Wladimir Moszowski weareapart.be PHOTOS Navratil, Robert Beavers t/m 06/04 Gallery Gilbert Decock en Food Matters | AYNITL Molenstraat 84 Opening: 21/04 Across the Borders 0473 63 69 63 21/04–19/05 Dieter Lannoo boekpresentatie za–zo 14:00–18:00 en op afspraak met Amerikaanse kunste­ 30/03–05/05 april www.bruthausgallery.be Mail of Europe naars: David Alexander NewSpace­FrontSpace­ Emma van der Put Flinn, Erica Keck, Gerald Toine Hervers ­ Crossing Opening: 21/04 Showcase: SIC TRANSIT Collins, HRH PR met Envoy­ Performance 21/04–19/05 april GLORIA MUNDI Gallery New York o.l.v. JIMI Kunsthal TumultinGent Hugo Debaere (1958–1994) DAMS en de uitwisseling Opening: 29/03, 19:00 Gent In situ installatie 29/03–05/05 met vier kunstenaars van de Lange Steenstraat 14 Remi Verstraete galerie: Johan Clarysse, Sven za­zo 11:00–18:00 Claessens Canvas Deinze Verhaeghe, Robine Clignett, en tijdens events of op afspraak mei www.kunsthal.gent (via Bruthausgallery): Christina Mignolet [email protected] When is a House? Joël LAVANDIÈRE DE LA NUIT 26/04 t/m 26/05 Verwimp (Berlijn) meets AS Prem Krishnamurthy ­ Camille Dufour Collectief (Gent) 3 dagen performance: Galerie 'Endless Exhibition' 29/03, 20:00–23:00 25/01–∞ Beuys Gardens 30/03, 11:00–14:00 / 15:00–17:00 D’Apostrof Kristof Egon Van Herreweghe & 31/03, 11:00–14:00 / 15:00–17:00 Pastoriestraat 59 0494 53 45 66 meer info over data en 29/03–05/05 vr–zo 15:00–18:00 en op afspraak Thomas Min ­ 'Crisis of locaties: croxhapox.org www.dapostrof.be De Clercq Opening MAART Masculinity' Buiten verblijf 25/01–∞ Kunstroute gallery 29/03, 19:00–23:00 Leon Adriaans & Tichelrei 82 0474 57 12 91 Steve Van den Bosch: https://www.facebook.com/ Kathleen Huys vr–zo 14:00–18:00 en op afspraak ‘Unreliable sources’ KIOSK maartkunstroutewaregem/ 17/03–07/04 www.kristofdeclercq.com 25/01–∞ Louis Pasteurlaan 2 09 243 36 44 ma–vr 14:00–18:00 za–zo 11:00–18:00 Performance and project Frank Depoorter & www.kiosk.art Comforting Stash Olivier Goethals ­ 'Spatial Stijn Van Dorpe Francis Bekaert Johan De Wit interventions' Sophie Nys Uitgesteld 12/05–02/06 Vernissage: 17/03, 15:00–18:00 01/09–∞ Opening: 26/04, 20:00 17/03–21/04 27/04–14/06 KUNSTHALLE São Paulo: Drawing Now Art Fair, Paris Daniel de Paula Nocturnes Roberta Gigante, Agnes 17/05 en 23/05 platvvorm (curated by Marina Coelho) Tijdens deze nocturnes is KIOSK Neerleie 2 05/04–12/05 Maes, Jeff McMillan en open tot 22:00, met een rondleiding www.platvvorm.org Jürgen Partenheimer om 19:30 (gratis, zonder reservatie). 28/03–31/03 Ghent Art Book Fair Organised by 019 & RIOT Art Brussels 11/05–12/05 Solo show: Mario Zine Happening V De Brabandere Organised by Les VoiZines Galerie Kortrijk Groep presentatie: Johan 11/05–12/05 Jan Dhaese De Wit, Vicken Parsons, International Collection of Ajuinlei 15 B 0477 43 77 94 Alberto Scodro en Evi Small­Scale Printed Objects do–za 14:00–18:00 zo 11:00–14:00 BE PART Vingerling ÅBÄKE, Ines Cox, Ed Fella, www.jandhaese.be Broelkaai 6 en 25/04–28/04 Bubox, Korte Kapucijnenstraat GRAPUS, Karel Martens, The Calling, an international www.bepartlive.org Mevis & Van Deursen, group exhibition about New Works Tinus Vermeersch & Evi Vingerling Jonathan Monk, Karl avocation and calculation Vernissage: 12/05, 15:00–18:00 03/03–14/04 Santiago Borja Nawrot, Adrian Piper, 28/07–06/10 12/05–16/06 Mathias Schweizer, Vier5, Pavel Braila Yonatan Vinitsky and 28/04–16/06 many more Curated by Syndicat Barbé­ 11/05–16/06 HISK Urbain SAVE THE DATE Hoger Instituut voor Schone Kunsten / Penitentenstraat 29 09 391 39 13 New exhibitions open Higher Institute for Fine Arts do–zo 14:00–18:00 en op afspraak 24/05–26/05 Charles de Kerchovelaan 187A www.barbe­urbain.com 09 269 67 60 www.hisk.edu At Night You Dance Open call for applications Justin Orvis Steimer, Tamara for the HISK programme Van San, Adelheid De Witte t/m 17/03 2019 and 2020 20/03–20/06 Fools From The HISK Open Studios Same Kingdom 24/05–27/05 Manor Grunewald, do–ma: 14:00–20:00 Simon Laureyns 29/03–05/05 ZWRT Selection of postwar and contemporary artists with a focus on abstract black and white works on different media 17/05 De Witte Raaf – 198 / maart – april 2019 29 pen hoe ze zich verhoudt tot de traditie en het lokale, waar­ toe ook ‘de school’ of ‘het kerngezin’ behoren. In CIAP wordt dat gevoel van interioriteit versterkt door de manier waarop de schilderijen, zowel architecturaal als inhoude­ lijk, naadloos geïntegreerd zijn in de gesloten, op zichzelf teruggeplooide kamer, waar alle relaties met het buiten geweerd worden: de ramen zijn geblindeerd, het publieke leven en de maatschappij zijn slechts aanwezig in de histori­ sche beelden aan de wand. Uit Voets werken spreekt een fauvistische tendens om zich via kleur en abstractie los te wrikken van de zintuiglijk waarneembare werkelijkheid, haar werk lijkt uit te gaan van een psychologische diepgang in het platte vlak dat – ondanks en dankzij de tendens tot abstractie – opgeladen is met sentimenten uit de sfeer van het kleine, het huiselijke en het persoonlijke. Bovendien gaan haar schilderijen in het ruimtelijk universum van rechten en plichten een opmerkelijke dialoog aan met de allegorische voorstellingen van ‘Le devoir civique’ (de bur­ gerlijke plicht) die verwerkt zitten in de neomiddeleeuwse lambrisering. Het zijn zinnebeeldige portretten van acht figuren, die, net zoals Voets florale patronen streng omlijnd door gekleurde kaders, zweven tegen een blanco achter­ grond, en daardoor hoogmoedig weigeren een relatie aan te gaan met de buitenwereld waar ze symbool moeten staan voor algemeen geldende levenswaarden en overtuigingen. Het is opmerkelijk dat architect Paul Saintenoy in 1910 voor deze schilderijen beroep deed op Jos Damien, een jonge onervaren schilder uit Halen voor wie deze prestigieuze opdracht wordt gezien als het ‘officiële’ begin van zijn schil­ derscarrière. Voor de andere interieurelementen werkte Saintenoy voornamelijk met gevestigde kunstenaars samen. Mogelijk was hij op hoogstpersoonlijke wijze geraakt door het werk van de onbekende schilder, net zoals Voet onder de bekoring kwam van de anoniem gemaakte florale motieven. Je kan je afvragen wat dan nog de waarde is van erkenning, als het effect dat een werk op de toeschouwer heeft daar helemaal los van staat. En of het persoonlijke en het particu­ Pieter Hugo, Bheki Dube, 2012 liere – zelfs in universele of anonieme vorm – indrukken kan © Huis Marseille overbrengen die regels, ingesleten verwachtingen en machtsmechanismen overstijgen. Het zijn vragen die gaan over vertrouwen geven, over anders kijken, over het regel­ loos plezier van het schilderen, en die in Alda & Armand onmiskenbaar worden opgeroepen. Laura Herman p Leen Voet. Alda & Armand, was tot 17 februari te zien in CIAP, Lombaardstraat 23, 3500 Hasselt.

Recent Histories. Op de bovenste etage van het grachten­ pand waarin fotografiemuseum Huis Marseille is gevestigd, wordt fotografe Sabele Mlangeli geciteerd: ‘Johannesburg is meer dan mensen die zich door de straten bewegen.’ In Recent Histories zijn opvallend veel beelden van de gebouw­ de omgeving en het landschap te zien. Zo maken fotografen terloopse registraties van de stad, zonder daarbij de bebou­ wing te willen monumentaliseren. Mede door de afwezig­ heid van markante skylines of andere landmarks, zijn de stadsbeelden niet of nauwelijks te lokaliseren. Hoewel de ondertitel Contemporary African Photography luidt, heeft deze tentoonstelling niet tot doel het continent Afrika in beeld te brengen. Het uitgangspunt is niet om een algemeen beeld te scheppen van ‘Afrikaanse kunst’, wel om te laten zien hoe kunstenaars zich tot de term ‘Afrikaans’ verhou­ den. Dat eerste zou ook onmogelijk zijn, omdat in de ten­ toonstelling hoofdzakelijk werk te zien is van kunstenaars uit Zuid-Afrika. Voor de tentoonstelling is geput uit de collecties van Huis Marseille en Han Nefkens H+F, en uit The Walther Collection (New York/Neu-Ulm). Het merendeel van de kunstenaars toont series of meerdere werken. In de begelei­ dende teksten ligt de nadruk vooral op de scholen waartoe (sommige) van de fotografen kunnen worden gerekend of waar ze hun opleiding hebben gevolgd. De belangrijkste is Mame-Diarra Niang, Le peuple du mur #1, At the Wall, 2014 ongetwijfeld The Market Photo Workshop in Johannesburg © The Walther Collection, Stevenson, Kaapstad en Johannesburg, en Mame-Diarra Niang die werd opgericht door de recent overleden fotograaf David Goldblatt. Toch blijft het gissen naar de onderlinge verbanden tussen de kunstenaars, tussen leerling en leer­ meester. Goldblatt heeft een uitgesproken persoonlijke beeldtaal, en maakt. Oranje woestijnzand omringt de onaffe huizen, onrechtstreeks thematiseert hij in zijn oeuvre vaak de gevol­ waardoor het toch geen ode aan de huiselijkheid kan zijn. gen van apartheid. Er is onder meer een close-up te zien van Het formalisme dat in deze tentoonstelling vaak terugkeert een zweetdruppel die parelt over de nek van een witte, zon­ leidt allerminst tot het negeren van de sociale realiteit. Er nebadende vrouw (Woman sunbathing, Fellside, Johannesburg, wordt juist gespeeld met betekenis, door de status van de 1975). De jongere generatie lijkt juist te willen breken met onaffe gebouwen – zijn ze in verval of in opbouw – in het het documenteren van onrecht en ellende in haar land. ongewisse te laten. Schrijver en curator Okwui Enwezor omschrijft deze ten­ De drie foto’s van Pieter Hugo tonen de alledaagse realiteit dens in zijn boek Snap Judgments (2006) als een afrekening van de mensen die hij fotografeert en horen tot de beste van met het ‘afro-pessimisme’ dat alleen maar het heersende de tentoonstelling. Een jongeman ligt op een kleine tweezits­ clichébeeld zou bevestigen dat westerse media van Afrika bank, zijn linkerbeen is opgetrokken; zijn rechterbeen en schetsen. De fotografie moet daar geen optimistisch beeld hand bungelen boven de tegelvloer in een verder lege ruim­ tegenover plaatsen, aldus Enwezor, wél een genuanceerde te. Zijn blik verraadt geen berouw over zijn landerigheid, en kijk bevrijd van vooroordelen en stereotypen. in die vastberaden onbestemdheid schuilt de kracht van het Dat zien we bijvoorbeeld in de manier waarop architec­ beeld. Op de foto ernaast is een man in het bos ten voeten uit tuur in beeld wordt gebracht – met aandacht voor de forme­ vastgelegd; zijn rechterhand omklemt een kapmes; om zijn le kwaliteiten van gebouwen, zoals bij Mlangeni wanneer ze linkerarm heeft hij een plastic emmer gehaakt. De functie het lijnenspel op de façade van een flat vastlegt. Ook Michael van de bladeren om zijn hoofd lijkt onbestemd, terwijl zijn Tsegaye belijdt een vorm van realisme die weet te verrassen: zelfverzekerde houding ervoor zorgt dat je zoekt naar hou­ op zijn zwart-witluchtopname van Addis Abeba contras­ vast in het beeld. De bladertooi om zijn hoofd dient als teert een lappendeken aan golfplaten met betonnen flats die bescherming tegen bijensteken, want hij is honingzoeker, zo tussen de clandestiene bouw verrijzen. Nog formalistischer blijkt uit de wandtekst. De derde foto toont een betonnen is de afdruk gemaakt door Mame-Diarra Niang van een vloer met een geïmproviseerde slaapplaats in karton – een witte muur met vierkante groene deurlijsten en een stenen omgeving die getuigt van een moeilijk bestaan. Hugo’s stijl vierkant precies in het midden van de gepleisterde wand. past in een documentaire traditie die vooral een behendige Haar serie Sahel Gris is een geslaagde registratie van beton­ omgang met de schaars beschikbare middelen toont. David Goldblatt, Child Minder, Joubert Park, Johannesburg, 1975 nen woningen die is afgedrukt in waterige kleuren op grof­ Wat uit Recent Histories duidelijk blijkt is dat een nieuwe © Huis Marseille korrelig aquarelpapier, wat de uitvoering schilderachtig generatie kunstenaars het medium fotografie naar haar De Witte Raaf – 198 / maart – april 2019 30 Amédée COR TIER Léon WUI DAR VANDENHOVE Centrum voor Architectuur en Kunst – UGent Rozier 1, 9000 Gent – open op DO, VR en ZA : 14u – 18u 01.03.2019 23.03.2019

VANDENHOVE is een interfacultair studiecentrum waarin de vakgroep Architectuur & Stedenbouw en de vakgroep Kunst-, Muziek- en Theaterwetenschappen samenwerken voor onderwijs en onderzoek op het gebied van de architectuur en de kunst. Meer info: www.ugent.be/vandenhove © Heimo Zobernig & MOREpublishers

PASCALE MARTHINE TAYOU TORNADO 6.4— 1.9.2019

muzee.be

Pascale Marthine Tayou, Me as my Mama, fotoprint, 2019.© Pascale Marthine Tayou. By Courtesy of the Galleria Continua flamey ©kaat

ADV-EXPO_TAYOU-witteraaf-184x255.indd 1 27/02/19 11:41 De Witte Raaf – 198 / maart – april 2019 31 hand zet. Em’kal Eyongakpa bijvoorbeeld, alumnus van de Museum bovendien buiten beeld laat, is dat De Jong in de Rijksakademie, laat op zijn foto’s, die als installatie zijn jaren tachtig scherp afgaf op feminisme en feministische gepresenteerd, door middel van een lange sluitertijd de kunst. Dat vond ze, in die tijd althans, ongelofelijke onzin. schimmen van sjamanistisch dansen zien zonder dat het De Jong lijkt eigenlijk vooral one of the guys, ook in haar ritueel zelf verschijnt. Het is een beeld dat alleen betekenis schilderijen. Dat is niet erg: ze is net zo goed als ‘de jongens’ heeft als ritueel en niet als spektakel. Of Lebohang Kganye, en ze neemt terecht haar plaats in met deze expositie. Maar die zichzelf in de foto’s van haar overleden moeder mon­ het emancipatorische kader waarmee het Stedelijk Museum teerde, en daarmee een rouwproces zichtbaar maakt. het oeuvre van De Jong wil ontsluiten, dat behoort toe aan Beiden geven door te zoeken naar persoonlijke of culturele het Stedelijk zelf, niet aan De Jong. Bram Ieven traditie een hoogstpersoonlijke invulling aan de term ‘Afrikaans’. Jorne Vriens p Pinball Wizard. The Work and Life of Jacqueline de Jong, tot 18 augustus in Stedelijk Museum, Museumplein 10, 1071 p Recent Histories, liep tot 10 maart in Huis Marseille, DJ Amsterdam. Keizersgracht 401, 1016 EK Amsterdam.

Éric Van Hove. Fenduq. Het werk van Éric Van Hove, en Pinball Wizard. The Work and Life of Jacqueline de ook zijn overzichtstentoonstelling in het Fries Museum, Jong. In de openingstoespraak voor de tentoonstelling over begint met een eenvoudige metafoor, die als volgt beknopt het werk en leven van Jacqueline de Jong deed curator kan worden geformuleerd: het sieraad van een motorblok. Margriet Schavemaker een ontluisterende bekentenis: Zo’n motorblok, een door een industrieel ontwerper samen­ slechts 4% van de volledige collectie van het Stedelijk gebracht geheel van cilinders, zuigers, kleppen en ventilato­ Museum is van vrouwelijke makers. Dat zou voor ieder ren, bezit een zekere schoonheid, die doorgaans verborgen museum een laag percentage zijn, maar voor een museum zit onder de goed gesloten motorkap. Maar wanneer die kap voor moderne en hedendaagse kunst is het ronduit schok­ dan opengaat, is er vaak een technisch mankement op te kend. Het Stedelijk is zich daarvan bewust en probeert dui­ lossen, en ontbreekt de tijd of de wil van die schoonheid te delijk verandering te brengen door middel van zijn tentoon­ genieten. Er moet iets gerepareerd worden, en alleen al de stellingsbeleid (hoe het met het collectiebeleid zit is wat aanblik van dat complexe mechaniek kan de gemiddelde onduidelijk, al zijn er inmiddels wel enkele werken van De autobezitter wanhopig stemmen. Jong aangekocht). De retrospectieve van Lily van der In Leeuwarden gaat de tentoonstelling van start met Stokker is nog maar net afgelopen. De expositie van Raquel (onderdelen van) Van Hoves V12 Laraki (2012), waarmee van Haver loopt. En nu is er de ambitieuze overzichtsten­ de kunstenaar internationaal bekendheid verwierf. De toonstelling van Jacqueline de Jong (°1939): veertien goed­ naam komt van de gelijknamige sportwagen, de eerste auto gevulde zalen met werk van eind jaren vijftig tot 2018. die in Marokko werd ontworpen én gefabriceerd. Alleen de De expositie is chronologisch opgebouwd, met een opmer­ motor van de eerste Laraki was nog van Duitse makelij, een kelijk lange aanloop langs drie zalen met verwante en Mercedes 6.0L V12 om precies te zijn. Van Hove liet juist dit bevriende kunstenaars, briefwisselingen met Guy Debord Jacqueline de Jong, Playboy no. 1, 1964 geïmporteerde motorblok door lokale ambachtslieden (zo’n (die haar eind jaren vijftig aanstelde als de Hollandse verte­ © Cobra Museum of Modern Art twintig procent van de Marokkaanse beroepsbevolking genwoordiger van de situationisten) en Asger Jorn (een tijd­ oefent een ambacht uit) reproduceren, met behulp van je haar partner), de kunstcollectie van haar ouders (goede lokaal voorhanden of gevonden materiaal, onder meer vrienden van Willem Sandberg), en zo verder. De werken koper, koeienhoorn, zandsteen en katoen. Van Hove oogstte van De Jong worden in hun context geplaatst door andere met zijn motorsieraad veel bijval op de biënnale van werken uit de collectie van het Stedelijk mede te exposeren, Marrakech in 2014, waar na de officiële openingstijden de het museum waar ze zelf ook een tijdje werkzaam was als bezoekers toestroomden om dit wonder van techniek, maar assistent van Sandberg, en dat haar toegang gaf tot het net­ vooral van kunst en ambacht te bewonderen. werk van Cobra en het situationisme, dat aan het begin van Volgend op de vitrine met een blinkende ‘dynamo’ en een haar carrière zo belangrijk was. Soms resulteert dat in ori­ ‘luchtfilter’ van V12 Laraki staat een levensgrote Mercedes ginele dwarsverbanden die echt iets toevoegen aan een met opengeklapte deuren in de museumzaal. Het is een uit begrip van De Jongs werk, zoals de opstelling van Chaïm diverse onderdelen nagebouwde Mercedes 240D, tot voor Soutines Le Bœuf (1925) naast De Jongs Night Animals kort in Marokko zeer geliefd als taxi. De Marokkaanse over­ (1961), die duidelijk maakt waar het kleurgebruik van De heid wilde liever af van deze vervuilende wagen, en spoorde Jong vandaan komt. Andere keuzes zijn wat obligaat of eigenaren aan tot inruil of sloop. Van Hove verzamelde afge­ gemakzuchtig (Robert Rauschenberg en Wim T. Schippers dankte en gesloopte onderdelen, zette met zijn team een rij­ hangen met werken die over de ruimte gaan naast waardige auto in elkaar, en noemde die Dorigin. Vervolgens Tournevicieux cosmonautique van De Jong uit 1966, maar de reed hij in de samengestelde Mercedes terug naar Duitsland, connectie is niet heel dwingend of origineel). het land van herkomst. In de zaal klinkt uit de boxen van de Pinball Wizard strookt vanuit museaal en curatorieel per­ tentoongestelde auto de stem van Van Hove, die aan de hand spectief met een feministisch programma. Dat het werk van Jacqueline de Jong, Tournevicieux cosmonautique (les âmes les plus con­ van steekwoorden historische en politieke impressies deelt, De Jong nu en dan een feministische inslag heeft, wordt dui­ fuses se retrouvent un matin conditionés par un peu de pésanteur) (private terwijl er beelden van voorbijtrekkende steden en land­ life of cosmonauts), 1966 delijk in de vormentaal die ze hanteert. Vooral het vroege © Privécollectie en de kunstenaar schappen op de wand worden geprojecteerd. Bezoekers werk, uit de jaren zestig, past in dit interpretatiekader. De mogen plaatsnemen in de bestuurdersstoel, zich even eige­ Jong heeft in deze periode een diepgaande interesse voor het naar wanen van een Duitse bijna-oldtimer. irrationele, het duistere, het vermeend hysterische dat ze in Van Hove heeft V12 Laraki nog een aantal maal herhaald, kritische dialoog met mannelijke voorgangers zoals Goya, doet. Pas in de tweede helft van de jaren zeventig, wanneer steeds met andere motorblokken. Bijvoorbeeld met het Picasso en Soutine al schilderend of etsend wil ontworste­ De Jong zich toelegt op een serie schilderijen over biljarten, motorblok van een Caterpillar bulldozer van het type D9, len aan de logica van een mannelijke ratio. Ze maakt een lukt haar dat. De Jong maakt in deze schilderijen optimaal waarmee menig terrein bouwrijp is gemaakt. Maar de bull­ boek met veertig etsen, La folie endormie (1962), een thema­ gebruik van onwaarschijnlijke perspectieven. In combina­ dozer werd eveneens ingezet om huizen plat te walsen, of tisch weerwoord op Goya’s El sueño de la razón produce mon- tie met de bizarre lichaamshoudingen van de spelers leidt zelfs om betogingen de kop in te drukken. De D9T (Rachel’s struos uit de reeks Los Caprichos (1767). De Jongs obsessie dit tot een subtiele maar toch groteske portrettering van Tribute) van het Fries Museum is een sierlijke sculptuur, met het monsterlijke lichaam is hier al aanwezig, al maakt lichamelijkheid: een hand die zich helemaal plooit rond de gemaakt door een ploeg van zo’n veertig ambachtslieden, de tijdgebonden expressieve abstractie het moeilijk om dat keu, een lichaam dat krampachtig over de tafel ligt om van­ onder meer met diverse hout- en marmersoorten. Het werk echt te vatten. Dat verandert tegen het midden van de jaren uit de juiste hoek te kunnen stoten. De grote lappen groen is opgedragen aan Rachel Corrie, een Amerikaanse activis­ zestig, wanneer De Jong figuratief begint te schilderen. De doek van de biljarttafel pompen eindelijk lucht in De Jongs te die in Gaza tijdens vredesprotesten door een bulldozer monsters komen nu echt naar voren: verwrongen wezens composities. Pas dan ontwikkelt ze haar eigen stijl en wordt van het Israëlische leger werd platgewalst. met opgezwollen ledematen die verkeerd op elkaar lijken het werk echt interessant. Van Hove kiest nooit zomaar een motorblok ter reproduc­ aangesloten. Wezens ook die aan elkaars scrotum of penis Niet alleen compositorisch beheerst De Jong haar tie uit; het gaat er hem ook altijd om een historische dimen­ aan het knabbelen zijn, vingers die penissen worden, zoals ambacht dan tot in de puntjes; ook de dialoog met haar sie zichtbaar te maken. Zijn oefeningen in ambacht zijn ook in Playboy no.1 (1964). Lichamen met de kleur van zure voorgangers in de schilderkunst wordt evenwichtiger, klas­ pogingen om op een andere manier naar de wereld te kij­ melk, pisgeel, afgewisseld met vuiloranje en zalmroze. Er zit sieker zelfs. Centraal staan nu Francis Bacon en Pablo ken. En daardoor dichotomieën als die van centrum versus nu meer licht in het werk van De Jong, maar het is wel giftig. Picasso en de wijze waarop zij het lichaam in hun schilder­ periferie, origineel versus reproductie, schoonheid versus Thematisch wordt het werk van De Jong gekenmerkt kunst hebben vervormd. Inmiddels zijn we tien zalen verder banaliteit te doorbreken. Het gaat bij Van Hove – de zoon door een fascinatie voor het lichaam en wat het ondergaat en begint er wel iets op te vallen: De Jong verhoudt zich uit­ van Belgische ingenieurs-ontwikkelingswerkers – uiteinde­ bij begeestering en vervoering. Vanaf de jaren zeventig sluitend tot mannelijke kunstenaars. Met terugwerkende lijk om de machtsvraag: wie heeft de macht om iets te onderzoekt De Jong dat thema via spel. In het spel zien we kracht wordt duidelijk hoe ver die exclusiviteit gaat. Op de maken, om werk tentoon te stellen, om dominantie te clai­ het lichaam in uiterste concentratie; een mentale concen­ foto’s van de vierde en vijfde Situationistische Internationale men? Hij richt dubbelzinnige monumenten op voor de ver­ tratie die vervormt en verwringt, maar waarin lichaam en (respectievelijk in Londen en Göteborg) is ze de enige vrouw. brandingsmotor, die rijkdom heeft opgeleverd, maar ook, geest ook volledig in elkaar opgaan. Het duurt echter vrij Haar kunsthistorische gesprekspartners: Goya, Soutine, achteraf gezien, de vernietiging van de planeet dichterbij lang vooraleer ze een stijl vindt die haar thema recht aan Picasso, Bacon. Wat het interpretatiekader van het Stedelijk heeft gebracht.

Mapi Rivera (Barcelona) “Fotowerken” SINGEL 100 9 maart - 31 maart 2019

Singel 100, 1015 AD Amsterdam vrijdag, zaterdag en zondag van 14:00 - 17:00 uur en op afspraak Colette Curfs (Amsterdam) e-mail [email protected] 6 april - 28 april 2019 www.artxs.nl De Witte Raaf – 198 / maart – april 2019 32

53. INTERNATIONALER KUNSTMARKT 11. — 14. APRIL 2019

+

125x184_ART19_Witte Raaf_BE_NL.indd 1 13.02.19 08:37 galerie TRANSIT Art GAllery Antwerpen de wael 15

Stefan Annerel

vernissage 24.03 > 14.00 Exhibition 24.03 > 21.04.2019

Greet Billet

vernissage 28.04 > 14.00 Exhibition 28.04 > 26.05.2019

Yumiko Yoneda Romy Smuijers

vernissage 02.06 > 14.00 Exhibition De Dilettant | Allart Lakke 02.06 > 23.06.2019 10.03 - 14.04.2019

Art gallery De Wael 15 instagram dewael15_art Zandpoortvest 10 - BE 2800 Mechelen Leopold De Waelstraat 15 facebook dewael15 T +32 15 336 336 M +32 478 811 441 2000 Antwerpen www.dewael15.art [email protected] - www.transit.be open: vrijdag, zaterdag en zondag van 14 tot 18 uur of na afspraak De Witte Raaf – 198 / maart – april 2019 33

Geen enkele fotograaf was er vanaf het begin bij betrokken, pas op het laatste moment werd een beroep gedaan op László Moholy-Nagy, fotograaf maar ook grafisch ontwer­ per, beeldend kunstenaar en filmmaker en docent aan het Bauhaus. Hij kreeg de opdracht om de eerste, programma­ torische zaal te ontwerpen. De expo in Düsseldorf is geen doorwrochte studie van de historische Fifo-expo. Ze wordt slechts op twee plekken in de tentoonstellingsruimte gethematiseerd. In een kleine zaal achteraan de eerste grote tentoonstellingszaal kan men met een VR-bril een virtuele reconstructie van de eerste, door Moholy-Nagy ontworpen tentoonstellingszaal bezoeken. Het gaat om de zaal zoals die in Stuttgart gestalte kreeg. Het is een prikkelende, maar ook erg frustrerende ervaring: de virtuele ruimte voelt onwennig aan en de virtuele bezoeker staat vaak te ver of te dichtbij, waardoor het gevoel van Éric Van Hove, ‘Fenduq’, foto Ruben van Vliet immersie telkens ‘mislukt’. Bovendien laat de technologie de bezoeker nauwelijks toe om de gereconstrueerde ruimte kritisch te bestuderen. Dat is gelukkig anders in de tweede tentoonstellingszaal waar in een hoek van de zaal een Tijdens het komend jaar dat hij in Friesland tentoonstelt, zal (beperkte) materiële reconstructie te zien is van twee wan­ er opnieuw een motorblok worden nagemaakt, namelijk de den uit de versie van de Fifo-expo die in Berlijn werd gepre­ V8-motor van de Claas Jaguar veldhakselaar, het soort all­ senteerd. De relatief kleine zwart-witbeelden hingen dicht round landbouwmachine dat maïs- en grasland maait. Hij bijeen, in drie horizontale banden boven elkaar. Deze sceno­ wordt naar verluidt in Friesland de ‘Fryske motor’ genoemd. grafie had als voornaamste doel een dynamische lectuur op Vaklieden in Friesland, Zweden, Marokko en Indonesië zijn gang te brengen waarbij de toeschouwer vooral geatten­ ingeschakeld, en het Fries Museum hoopt het motorsieraad deerd werd op het spel van formele gelijkenissen en verschil­ na een jaar aan te kunnen kopen. Hoewel het werk nog niet len tussen de verschillende foto’s. Er werd geen onderscheid af is, lijkt de inzet in dit geval een stuk minder politiek bela­ gemaakt tussen amateur- en professionele fotografie of tus­ den. Voorlopig wordt gewag gemaakt van het belang van de sen artistieke beelden en wetenschappelijke opnames: alle landbouw, en de kracht van het Friese ambacht, als in een werden ze als gelijkwaardige uitingen van het fotografisch wervingsreclame van de plaatselijke VVV. Zal Van Hoves kijken beschouwd. Wezenlijker dan wie de foto’s gemaakt ‘Fryske motor’ zich ook lenen tot het plaatsen van kritische had of waarvoor ze dienden, was dat ze het vernieuwende László Moholy-Nagy, Funkturm Berlin, 1925 kanttekeningen? Bijvoorbeeld met een verwijzing naar de machtige melk(poeder)industrie die zo duidelijk zichtbaar is voor wie over de A7 Heerenveen passeert? Die trouwe Claas Jaguar veldhakselaar mag de graswoestijnen onderhouden die nodig zijn om de wereldmarkt van calcium en eiwitten te voorzien. Van Hove heeft in zijn loopbaan al een volgende stap gezet. Met projecten als die in Friesland financiert hij de werkplaats Fenduq in Marrakech, waar hij tien ambachts­ lieden in vaste dienst heeft. Hij is bezig een elektrische scoo­ ter in productie te nemen, die met uitzondering van de accu en de elektromotor in Marokko wordt gemaakt. In de ten­ toonstellingsruimte speelt een didactische video waarop het sympathieke project wordt uitgelegd. Niet gesproken wordt over het feit dat Marokko inmiddels onderdak biedt aan een deel van de (Franse) auto-industrie. Ook de automultinatio­ nals weten de technische kennis van de Marokkaanse beroepsbevolking te waarderen. Daniël Rovers p Éric Van Hove. Fenduq, tot 5 januari 2020 in het Fries Museum, Wilhelminaplein 92, 8911 BS Leeuwarden.

Bauhaus und die Fotografie. De tentoonstelling in het NRW-Forum Düsseldorf confronteert twaalf hedendaagse fotografen en filmmakers met een (bescheiden) reconstruc­ tie van de legendarische Film und Foto-expo die precies een eeuw geleden in Stuttgart werd georganiseerd en daarna nog zou rondreizen in Europa en Japan. Samen met twee andere tentoonstellingen die ongeveer op hetzelfde moment liepen – Fotografie der Gegenwart in Hannover en Das Deutsche Lichtbild in Essen – zou de Fifo-expo een grote invloed uitoefenen op de ontwikkeling van de fotografie in de volgende decennia. De organisatoren van die historische expo waren de kunsthistoricus Hans Hildebrandt en de gra­ Dominique Teufen, Blitzlicht-Skulptur #5, 2013 fische vormgevers Bernhard Pankok en Jan Tschichold. © Dominique Teufen, courtesy Christophe Guye Galerie, Zürich

UNEXISTANT ALEC DE BUSSCHÈRE EXHIBITION 29.03  08.06

31 BD DE WATERLOO 1000 BRUXELLES

FREE ENTRY With the help of The Wallonia-Brussels Federation, The French Community Commission and Wallonia-Brussels International De Witte Raaf – 198 / maart – april 2019 34

Nel Aerts Haus der Wanderer 9 March–12 May 2019 Westfälischer Kunstverein Rothenburg 30, 48143 Münster Tue–Sun 11 am–7 pm www.westfaelischer-kunstverein.de

Nel Aerts Der Schlangenbeschwörer 10 March–12 May 2019 Kunsthalle Lingen Kaiserstraße 10a, 49809 Lingen (Ems) Tue–Fri 10 am–5 pm, Sat, Sun 11 am–5 pm www.kunsthallelingen.de

DUTCHOpening van de S HollandsePRING zalen Portretten van Frans Hals: een familiereünie Kabinet der heerlijkste tekenwerken

Thanks to In Partnership with 01.02 > 19.05 2019 #dutchspring @FineArtsBelgium fine-arts-museum.be

De Witte Raaf – 198 / maart – april 2019 35

Ook elders in de tentoonstelling – in de digitale fotogram­ vertoont affiniteiten met de toenmalige conceptuele praktijk men van Thomas Ruff, in de fotochemische experimenten in de beeldende kunsten. Wanneer de institutionele kunst­ van Daniel T. Braun, of in de extreme precisie van Kris wereld in de jaren tachtig het conceptuele de wacht aanzegt Scholz’ opnames van muren en vloeren van kunstscholen en met la transavanguardia italiana en die Neuen Wilden volop in Europa en China – worden fotografische technieken aan­ de kaart trekt van neo-expressionistische gestes, helt Ghirri’s gewend om de (im)materialiteit van het fotografische beeld fotografie over naar het document. Hij levert een belangrijke aan de orde te stellen. De meest opvallende bijdrage in dit bijdrage aan de vernieuwing van de landschapsfotografie, verband is die van Wolfgang Tillmans. In een vitrine ligt een en richt zich voorts op de architectuur (onder andere een editie gemaakt naar aanleiding van het in 2016 geopende samenwerking met architect Aldo Rossi) en het stilleven Switch House in het Londense Tate Modern. De opnames (Giorgio Morandi’s atelier). van de nog lege expozalen werden gereproduceerd met Luigi Ghirri. Cartes et territoires in het Jeu de Paume (eer­ behulp van een kopieermachine. Op sommige plekken zijn dere locaties waren Folkwang Essen en Reina Sofia Madrid) er kleurverschuivingen opgetreden, veroorzaakt door het concentreert zich op de periode 1970-1979. Curator James beperkte kleurspectrum van de machine. Die haperingen Lingwood herneemt Ghirri’s veertiendelige monografische verstoren de transparantie van het beeld, zodat niet de tentoonstelling Vera Fotografia die in 1979 plaatsvond in het inhoud maar het materiële substraat zelf alle aandacht Parmezaanse Palazzo della Pilotta, en vult die aan met een begint op te eisen. Maar, belangrijker nog, het apparaat beknopte selectie uit Ghirri’s eerste album Kodachrome ageert hier zelf: in deze storingen toont het zich geen neu­ (1978). Om de coherentie – of noem het eenheid in diversi­ trale geleider, maar een agent die het ontvangen licht eigen­ teit – van het werk uit de jaren zeventig te tonen, lag de zinnig naar zijn hand zet. Fotografie is geen passieve ont­ reprise voor de hand. De expo in Parma kwam destijds tot vanger, maar een actieve vormgever van de zichtbare stand op basis van Ghirri’s aanwijzingen en bovendien werd wereld. Steven Humblet elke serie ingeleid door een essay van zijn hand – steevast boeiende bespiegelingen over fotografie. Een dankbare kap­ p Bauhaus und die Fotografie, was tot 10 maart te zien in stok dus om terug te blikken op het decennium. Ook de bij NRW-Forum Düsseldorf, Ehrenhof 2, 40479 Düsseldorf, en MACK uitgegeven begeleidende catalogus hanteert deze loopt van 11 april tot 25 augustus in het Museum für structuur. (De voorbije jaren publiceerde de uitgever al een Fotografie, Jebenstrasse 2, 10632 Berlin. facsimile van Kodachrome en Ghirri’s verzamelde essays.) In de jaren zeventig realiseerde Ghirri zijn opnames met behulp van een Canon kleinbeeldcamera en Kodachrome, Luigi Ghirri. Cartes et territoires. Luigi Ghirri, die in een wijdverbreide 35mm-diapositieffilm gekarakteriseerd Doug Fogelson: Forms And Records no. 11, © Doug Fogelson, 2014 1992 op negenenveertigjarige leeftijd overleed, liet een apart door zijn levendige en natuurlijke kleuren. Jan en alleman fotografisch oeuvre na. Het onvermogen om het wezen van gebruikte destijds het formaat voor familie- en vakantie­ de realiteit te raken, maakt de kern ervan uit. Tot hij zich op kiekjes. Net zoals de leek liet de fotograaf zijn beelden trou­ aspect van het fotografische dispositief illustreerden. Een zijn dertigste volledig richtte op de fotografie was hij landme­ wens jarenlang industrieel ontwikkelen en afdrukken. revolutionaire nieuwheid die, zo stelde Moholy-Nagy, voor­ ter in Modena, een stadje in het hart van de Noord-Italiaanse Ghirri werkt in kleur omdat – zoals hij stelt – ‘de wereld in al te maken had met de unieke technologische kwaliteiten regio Emilia-Romagna. Het vanaf een afstand beschouwen kleur is’, maar hij is geen colorist. Aan de kleuren zelf ont­ van het fotoapparaat. Met andere woorden: wat fotografie van de structuur van de dingen, een van zijn waarmerken, leent hij geen retoriek. Het curieuze, bevruchtende samen­ zo prikkelend interessant maakte, was dat het beelden pro­ ontleende hij ongetwijfeld aan dat metier. Zijn werk, dat gaan van een amateurgevoeligheid, een fascinatie voor de duceerde die wezenlijk anders zijn, omdat ze de wereld van­ twintig jaar overspant, deelt zich op in twee decennia: de wereld via kleur, een minimalistische bezonnenheid en een uit een strikt technologisch oogpunt vatten. En dat is waar jaren zeventig en tachtig. Tussen beide tijdruimtes loopt een conceptueel denkraam maken zijn werk singulier. Komt de historische reconstructie(s) van de Fifo-expo en de scheidslijn, maar die vormt geen harde breuk. Het meer ico­ daarbij nog Ghirri’s aandacht voor doodgewone, schijnbaar hedendaagse beelden elkaar raken: beide thematiseren de nografische, formeel vindingrijke werk van de jaren zeventig banale onderwerpen waar de meeste professionele fotogra­ wijze waarop de fotografische techniek kan ingezet worden voor de creatie van verrassende, ongeziene beelden. Uit het werk van de twaalf verzamelde fotografen en beel­ dende kunstenaars blijkt alvast dat ze gedreven worden door een gelijkaardige experimentele attitude als die van Moholy-Nagy. Net als hij stellen ze de conventionele kijk op fotografie als een medium van descriptieve transparantie in vraag. Het resultaat is een expo die een (minstens tentatief) antwoord hoopt te geven op de vraag in welke richting foto­ grafie zich in de toekomst zal ontwikkelen. Ze doet dat door een select kransje van fotografen en beeldende kunstenaars naar voren te schuiven die zich toeleggen op enkele essenti­ ële facetten van de fotografische beeldproductie: optica, chemie en (im)materialiteit. De beelden van Dominique Teufen en van het fotografenduo Taiyo Onorato & Nico Krebs zijn een mooi voorbeeld van werk waar alle drie aspecten samenkomen. Voor de creatie van hun Color Spins maakten deze laatsten gebruik van een ronddraaiend appa­ raat dat licht produceert (enigszins te vergelijken met de Licht-Raum-Modulator van Moholy-Nagy). Door de combi­ natie van een lange sluitertijd met een zwarte achtergrond creëren ze zo een kleurrijke (maar ook illusoire want imma­ teriële) sculptuur van licht. De Flashlight Sculptures van Dominique Teufen zijn ondanks hun constructivistische helderheid erg verwarrende beelden. In haar studio stapelt ze glazen kubussen, panelen en piramides op een witte tafel of een donkere pedestal. Wanneer de flits afgaat weerkaatst het licht op de muren van de studio. Het samenspel van de reflecterende oppervlakken en het gereflecteerde licht resul­ teert in een adembenemende, maar extreem vluchtige lichtconstructie die slechts een fractie van een seconde zichtbaar was (te kort voor het menselijk oog) en in de foto­ grafische opname wordt vastgelegd. In beide gevallen cap­ teert de camera iets wat in werkelijkheid nooit (Onorato & Krebs) of slechts voor een ultrakort moment (Teufen) Luigi Ghirri, Pescara, 1972 bestaan heeft. © Succession Luigi Ghirri De Witte Raaf – 198 / maart – april 2019 36

ANDRIESSE EYCK GALERIE VAN GELDER t/m 12/04 GALERIE THE SQUARE, THE BEAR AND THE EMPHASIS 16/03–27/04 Nicolas Chardon Opening: 16/03, 17:00–19:00 Leliegracht 47 30/03–04/04 Planciusstraat 9 A ARTISANAL COMPLEX +31(0)20.623.62.37 Suzanne U. 020.627.74.19 Joe Scanlan wo–vr: 11:00–18:00 di–za: 13:00–17:30 Ansuya Blom www.galerievangelder.com 04/05–15/06 za: 13:00–18:00 (en op afspraak) Koos Breukel www.andriesse-eyck.com GALERIE RON MANDOS 30/03–11/05 GALERIE ONRUST BEYOND MATTER t/m 30/04 Levi van Veluw Ričardas Vaitiekūnas en Robert Zandvliet Planciusstraat 7 25/04–28/04 13/04–11/05 020.420.22.19 ART BRUSSELS Prinsengracht 282 Maximiliam Arnold, Jugoslav Mitevski, do–za: 12:00–18:00 Daniel Arsham, Hans Op de Beeck, +31(0)20.320.70.36 (en op afspraak) woe–zat, 12:00–18:00 Han Schuil, Toon Verhoef www.galerieonrust.nl Mohau Modisakeng, Troika www.ronmandos.nl GALERIE FONS WELTERS THE MERCHANT HOUSE t/m 20/04 01/02–21/04 PUSH ANGLE TMH Talk 24/03, 15:00-17:00 Deel II Coda 14/04, 15:00-17:00 Kasper Bosmans, Mariana Castillo Deball, Bloemstraat 140 Jennifer Tee 020.423.30.46 ANDRÉ DE JONG. OPENBARINGEN 26/04–15/06 di–za: 13:00–18:00 André de Jong GROUP SHOW [email protected] 10/05–31/08 Herengracht 254 www.fonswelters.nl Opening 18/05, 19:00-21:00 020.845.59.55 SCHILDERKUNST EN PERFORMANCE vr: 12:00–19:30 Pino Pinelli, Mary Sue, Elsa Tomkowiak (en op afspraak) WILLEM BAARS www.merchanthouse.nl PROJECTS 09/03–06/04 Hoogte Kadijk 17 REUTENGALERIE 23/03–28/04 AMERICAN DREAM 020.423.06.07 wo–za: 12–18u SHATTERED REALITY Emo Verkerk www.baarsprojects.com Eric Martijn, Federico Murgia, Lon Robbé en Paksha van Slooten (mixed media) Prinsengracht 510 04/05–08/06 020.620.75.37 INNERGLOW 065.582.87.05 SLEWE GALLERY woe–zat: 13:00–18:00 t/m 30/03 Henriëtte van’t Hoog and Guests www.reutengalerie.com APOSTROPHE Dan Walsh 06/04–11/05 WATER COLOR Joris Geurts 11/04–14/04 ART COLOGNE 18/05–22/06 Kerkstraat 105 A NEW WORKS 020.625.72.14 woe–za: 13:00–18:00 Alan Charlton www.slewe.nl De Witte Raaf – 198 / maart – april 2019 37

Berlijnse fotografie. Dat het samengaan van private sponsoring en publiek initiatief een serieuze spagaat kan opleveren, wordt nu al een tijdje treffend geïllustreerd in het neoklassieke gebouw aan de Jebensstrasse 2 in het centrum van Berlijn. Ooit was het een casino voor officieren, nu her­ bergt het zowel de Helmut Newton Foundation als het Museum für Fotografie. Op de benedenverdieping huist een vaste tentoonstelling, Helmut Newton’s Private Property, die op een tegelijk anekdotische en zelfverheerlijkende manier de loopbaan van Newton documenteert. De eerste verdie­ ping is voorbehouden aan roterende exposities die zijn geënt op het oeuvre van diezelfde Newton. Gewoonlijk wordt dat laatste selectief getoond in combinatie met werk van enkele andere fotografische grootheden: de verdenking van een gedurige poging tot artistieke canonisering ligt voor de hand. Het Museum für Fotografie zit op de derde verdieping, en organiseert in de immense Keizerszaal wisse­ lende exposities die putten uit de omvangrijke fotografiecol­ lectie van de Kunstbibliothek. De langlopende tentoonstelling Nudes toont op de eerste verdieping naaktfoto’s van Newton, Saul Leiter en David Lynch. De kleine zwart-witfoto’s van Leiter zijn het interes­ sants, omdat ze niet voor een publiek waren bedoeld en nog getuigen van een zekere pudeur. Leiter fotografeerde in zijn studio vanaf eind de jaren veertig vriendinnen en geliefden met weinig of geen kleren aan. Hij deed dat op een tegelijk terughoudende en intieme manier. Agressieve, quasiporno­ grafische naaktfotografie was in die tijd artistiek not done, en vooral wilde Leiter met zijn camera duidelijk recht doen aan zijn verhouding tot de gefotografeerde vrouwen. Hij respecteerde hun lichamen en wou ze niet profaneren: de nadruk ligt op hun gezichten; en hij wilde ze niet enkel in beeld brengen, maar als het ware aanraken – alsof de lens Luigi Ghirri, Bologna, 1973 voor hem een hand was die kon strelen. Heel verschillend – © Succession Luigi Ghirri, CSAC, Università di Parma qua teneur volstrekt tegengesteld aan Leitners werken – zijn de werken van Lynch. Anders dan zijn films komen zijn opgeblazen foto’s van vrouwelijke lichaamsdelen, meestal in zwart-wit en soms in kleur, niet meteen unheimlich over. Eerder getuigen ze van fetisjisme. Het lichaam wordt ver­ knipt tot makkelijk herkenbare fragmenten die, mede door de afstandelijkheid van de camerapose, een primair visuele lust willen oproepen. De foto’s van gezichten bevestigen de indruk: het is Lynch vooral om de zwaar aangezette mond te doen. Bij de grote zwart-witfoto’s van Newton zijn de modellen inwisselbaar, generisch haast. Newtons formule is overbe­ kend: stiletto’s, zodat de lange benen van de gefotografeerde vrouwen nog meer uitkomen, een gestifte mond, een onmis­ kenbare suggestie van zonnebankbruin, en vooral een uit­ gerekt lichaam. Als glamourfotograaf heeft Newton een leven lang ‘erectiele’ lichamen gefotografeerd. Vanuit een vreemd soort narcisme lijkt hij de hele tijd zijn eigen geslachtsdeel in de geliefde positie op de in beeld gebrachte vrouwen te hebben geprojecteerd. Je kan er een lange freu­ diaanse bespiegeling aan wijden, maar je hebt hoe dan ook te maken met een visuele fixatie: Newtons naaktfoto’s objectiveren een welbepaald soort vrouwenlichaam op altijd weer dezelfde manier. Het bij elkaar brengen van de fotografische naakten van Newton met die van Leiter en Lynch zorgt niet meteen voor een meerwaarde. De drie oeuvres staan inhoudelijk naast elkaar, wat door de opstelling wordt bevestigd: de oeuvres worden afzonderlijk getoond. Ze getuigen van een verschil­ lende blik op het vrouwelijk lichaam, die varieert van intiem en affectief (Leiter) over afstandelijk-fetisjistisch (Lynch) tot radicaal objectiverend (Newton). Mits de nodige contextuali­ sering zou deze constellatie vanuit feministisch-theoretisch

Luigi Ghirri, Rimini, 1977 © Succession Luigi Ghirri

fen geen oog voor hadden. Daarmee plaatste hij zich bewust niet langer beschouwd te worden als afbeeldingen, maar als buiten de mainstreamtraditie van de kunstfotografie van een verzameling fragmenten of tekensplinters uit de ‘waar­ zijn tijd, die zweerde bij zwart-wit, het beslissende moment genomen’ wereld. Innerlijke en uiterlijke werelden krijgen en in de regel een humanistische inspiratie. dezelfde rang. Ghirri’s beelden situeren zich op het kantel­ De reële wereld beschouwt Ghirri als ‘een grote fotomon­ punt van de fysieke ruimte van de fotografische registratie tage’, waarmee hij aansluit bij het semiotisch getekende (heterogeen, analytisch, leesbaar) en de mentale ruimte intellectuele tijdsklimaat van de jaren zeventig. Zijn over­ van de kunstenaar (verholen, interpretatief, suggestief), die wegend in Emilia-Romagna gesprokkelde beelden verken­ als een preset fungeert. In het gebaar van het kijken ligt nen hoe de directe ervaring door een invasieve tekenreali­ onveranderlijk een grote interioriteit vervat. teit gecorrumpeerd wordt; hoe werkelijkheid zelf al tot De retrospectieve toont Ghirri’s beelden voor het eerst beeld geworden is. Motieven voor zijn reeksen vormen sinds zijn overlijden buiten Italië. Het herontdekken van dit onder meer pretparken (Il paese dei balocchi), miniatuurre­ coherente werk (tevens rijk in zijn verscheidenheid), zorgt plica’s van landschappen en steden (In scala), macrosco­ voor een uitzonderlijke ervaring. De scenografie staat de pisch uitvergrote atlasdetails (Atlante), ironische wenken idee voor van het vrij bewegen in een veld van nevenge­ naar de moderniteit in de stedelijke periferie (Italia ailati), schikte rechthoekige presentatie-eilanden: vijftien, even­ het beeld in het beeld (Paesaggi di cartone, Still Life), de toeris­ veel als er series zijn. De pastelachtige grondkleuren van de tische beleving (Diaframma 11, 1/125, luce naturale) en muren, ontleend aan het straatbeeld in Emilia-Romagna, reclamefotografie (Km. 0,250 of de serie Kodachrome). helpen bij het afgrenzen. Enerzijds hebben de delen een In Topography-Iconography, een bijdrage van 1982 voor autonomie, anderzijds corresponderen ze onderling. In de Camera Austria, bekent Ghirri: ‘de betrachting om alles te ruime, vrij landschappelijke museumarchitectuur van zien wat reeds gezien werd, en het waar te nemen alsof ik er David Chipperfield in Folkwang Essen werkte dat wonder­ voor het eerst naar keek […] interesseert mij het meest.’ wel. In het Jeu de Paume hypothekeert de gedrongenheid Vormelijk kiest hij daarbij voor de frontale opname, en het van het gebouw en de beperkte ruimte dat opzet. Dat het Jeu benadrukken van de structuur van de oppervlakte. Het is de Paume zweert bij dubbeltentoonstellingen (Florence een ongekunstelde, bedachtzame, stille – lees: niet-zelfex­ Lazar wordt parallel getoond) heeft onvermijdelijk ook con­ pressieve – fotografie. Gewagen van stijl is een heikel punt. sequenties: in Essen waren er 250 werken te zien, in Parijs Ghirri haatte de term. Stijl was voor hem gecodeerd lezen blijft de teller steken op 150. Een minpunt in een hoe dan en de fotografie een bij uitstek niet-gecodeerde taal. ook belangwekkend overzicht. Paul Willemsen Fotografie kwalificeert zich zo als een open vorm die appel­ leert aan het kijken: een reis in een tweede (beeldmatige, p Luigi Ghirri. Cartes et territoires, tot 2 juni in het Jeu de Saul Leiter, Untitled, c. 1950 pre-existerende) realiteitslaag, zo je wil. Foto’s dienen dan Paume, 1 Place de la Concorde, 75008 Parijs. © Saul Leiter Foundation en Howard Greenberg Gallery De Witte Raaf – 198 / maart – april 2019 38

Sensory Primer Kate Cooper

7 februari — 7 april 2019

A T ale of a T ub Justus van Effenstraat 44, www.a-tub.org Rotterdam

marres.org

The Floor is Lava Sander Breure & 17 maart — Witte van Hulzen 4 augustus 2019 De Witte Raaf – 198 / maart – april 2019 39

In Farewell to an Idea uit 1999 definieerde Clark modernisti­ sche kunst als een weergave van de overtuiging dat het mogelijk is mensen zowel te bevrijden als te verenigen. Dat boek werd geschreven ‘na de val van de Muur’, op een moment dat ‘duidelijk iets van het socialisme en het moder­ nisme gestorven’ was. Ook in Heaven on Earth staan schilde­ rijen centraal die de wereld nog steeds iets te ‘vertellen’ heb­ ben, hoewel ze behoren tot voorbije tijdperken. Clark schrijft in dit boek voornamelijk over kunst uit de late middeleeu­ wen en de vroege renaissance – periodes die door godsdienst gedomineerd werden. ‘Wij leven in een tijd van heropleven­ de of geïntensiveerde religie,’ zo schrijft hij in de inleiding, ‘en van oorlogen waarin de wil van God nogmaals met dodelijke gevolgen wordt aangeroepen.’ Die gevreesde dominantie van godsdienst, enkele jaren geleden nog ‘bran­ dend actueel’, klinkt ondertussen wat overtrokken. Clark verwijst vooral naar het islamitisch en christelijk funda­ mentalisme, en geeft aan hoe ‘eigentijds’ ze zijn – hoe ook deze extreme religies niet ontsnappen aan de onmogelijk­ heid om voor iedereen de hemel op aarde te verbeelden, laat staan te beloven. Dat het ooit anders geweest is, beschrijft Clark aan de hand van schilderkunst, en hij doet dat nauwkeurig, twijfe­ lend of stellig – weinig essayisten schakelen zo behendig tussen zakelijk vertellen en in de ik-persoon poneren – door meeslepend te becommentariëren en fascinerend te inter­ preteren. Nooit wijst hij een schilder moralistisch af door zich te beroepen op de kennisvoorsprong die bij de illu­ sieloosheid en de scherpslijperij van de eenentwintigste eeuw lijkt te horen; altijd probeert hij te begrijpen wat er op het spel stond, voor de kunstenaar en voor de afgebeelde figuren, dankzij de menslievende aspiraties die in het beeld aanwezig zijn. Begin veertiende eeuw, bijvoorbeeld, schil­ derde Giotto in de Cappella degli Scrovegni in Padua een Willy Römer, Kampfplatz Alexanderplatz mit den heruntergeschossenen Oberleitungen der Straßenbahn, 8.3.1919 reeks fresco’s over het leven van Jezus en Maria. Eén muur­ © Staatliche Museen zu Berlin, Kunstbibliothek – Photothek Willy Römer en Willy Römer schildering toont een apocrief Bijbelverhaal: Joachim is van huis weg, omdat hij en zijn vrouw al twintig jaar lang tever­ geefs kinderen proberen te krijgen. In een droom kan een engel hem overtuigen terug te keren naar Jeruzalem. Daar seert. De foto’s in Berlin in der Revolution 1918/19 tonen wacht zijn vrouw: ze is zwanger. Hun dochter zal Maria geen stad in revolutie, maar straten waar de schermutse­ heten, en ze zal de moeder van Jezus worden. Deze schilde­ ling ofwel al is gebeurd, ofwel zich nog moet voltrekken. ring van Giotto toont niets minder dan de oorsprong van De opstanden tussen november 1918 en maart 1919 het christendom, een al bij al goedbedoelde en zeker groot­ vonden enkel in bepaalde wijken van Berlijn plaats. schalige poging om de mensheid als geheel op een positieve Daarentegen heerste in andere delen van de stad volop manier te organiseren. Clark beschrijft hoe het werk van publiek plezier en vertier in de maanden onmiddellijk vol­ Giotto die belofte uitstraalt – via het blauw van de hemel, de gend op het einde van WOI. Ook die realiteit komt echter plooien in het zachtroze kleed van Jozef, de zwarte abstrac­ amper direct in beeld. Foto’s van lege cinema-, gelag- of tie van het interieur van de herdershut vlak achter hem, of cabaretzalen domineren, wat opnieuw de vraag doet rijzen het vervagende lichaam van de engel, dat een condens­ naar het waarom van de afwezigheid van de gethematiseer­ spoor lijkt achter te laten. de historische realiteit. Bondig tekstmateriaal probeert deze Ook de lezing van Bruegel die Clark aanbiedt is haast lacune te vullen, wat het bewustzijn ervan enkel vergroot. polemisch positief. Zoals hij aangaf in een gesprek met Zo vertelt in haar geciteerde memoires een van de bekend­ Daniël Rovers in De Witte Raaf (nr. 180, 2016), wordt ste bijna-naaktdanseressen uit die tijd dat ze gewoonlijk Bruegel vandaag gezien als een aristocraat die neerkeek op optrad voor een publiek dat voor een groot deel bestond uit zijn onderwerp, de boerenstand. Clark betoogt dat ook een ex-soldaten die lichaamsdelen misten. Het applaus op het schilderij als Luilekkerland uit 1567 de mogelijkheid van einde van een voorstelling kon daarom mede afkomstig zijn geluk ernstig neemt, en niet zomaar satirisch toont, zoals van twee mensen met elk slechts één arm en hand, die ze George Orwell het omschreef, hoe ‘leeg die hele notie van samen gebruikten om hun enthousiasme uit te drukken. eeuwigdurend plezier’ is. In het schilderij uit 1648 waarop De foto’s in Berlin in der Revolution 1918/19: Fotografie, Nicolas Poussin het sacrament van het huwelijk weergaf – Film, Unterhaltungskultur zijn geschiedkundig zonder het geschieden waarop ze zinspelen ook echt te documenteren. Als zodanig kunnen ze geen historiografisch statuut clai­ men, terwijl de expositie suggereert dat ze dat wél bezitten. Dat de tentoonstellingsmakers niet verder stilstaan bij de kloof tussen beeld en historische realiteit, de tot een snapshot gecondenseerde zichtbare geschiedenis en de daarvan verschillende complexe werkelijkheid, is een gemiste kans. Die afstand speelt immers altijd, alleen wordt de spagaat in deze expositie zo groot dat enkele meer alge­ mene beschouwingen voor de hand hadden gelegen. En ja, er gaapt ook een afgrond tussen wat er op de derde verdie­ Willy Römer, Nach der Beschießung durch Artillerie stehen Marineposten ping en de twee andere etages van het statige gebouw aan vor dem zerschossenen Schlosseingang, 24.12.1918 de Jebensstrasse 2 valt te bekijken. Door de verschillende © Staatliche Museen zu Berlin, Kunstbibliothek – Photothek Willy Römer inzet van de Helmut Newton Foundation en het Museum en Willy Römer für Fotografie is die er altijd. Misschien mikt deze privaat-pu­ blieke samenwerking op het aanbieden van twee heel uit­ eenlopende kijkervaringen tegen de prijs van één entree­ Nicolas Poussin, De zeven sacramenten: het huwelijk, 1647-1648 oogpunt een interessante expositie hebben kunnen opleve­ ticket? Rudi Laermans Scottish National Galery, Edinburgh ren, maar dat soort oefening annex denkkader is de Helmut Newton Foundation volkomen vreemd. Op de website wordt p Berlin in der Revolution 1918/19: Fotografie, Film, Nudes geduid vanuit de premisse dat vrouwelijke naaktfoto­ Unterhaltungskultur, liep tot 3 maart in Museum für grafie een op zichzelf staand artistiek genre is: quod non. Fotografie; Nudes loopt tot 19 mei in Helmut-Newton- In de Keizerszaal op de bovenste verdieping loopt een heel Stiftung, Jebensstrasse 2, 10623 Berlijn. ander soort fototentoonstelling, Berlin in der Revolution 1918/19: Fotografie, Film, Unterhaltungskultur. Aan de hand van meestal kleine foto’s probeert deze expositie de woelige periode na november 1918 te documenteren. Een Boekbesprekingen groot deel van de beelden komt van de persfotograaf Willy Römer. Zijn foto’s van de herhaaldelijke schermutselingen T.J. Clark. Heaven on Earth. Painting and the Life to in de straten van Berlijn hebben iets surreëels. Je krijgt nau­ Come. ‘En ik zag een nieuwe hemel en een nieuwe aarde. welijks echte gevechten of gewonden en lijken te zien, laat Want de eerste hemel en de eerste aarde zijn voorbij, en de staan dat er veel bloed stroomt of ouderwetse kruitdampen zee is er niet meer.’ ‘Er zal geen dood meer zijn, geen rouw, de foto’s bewasemen. Op veel opnames poseren muitende geen jammerklacht, geen pijn, want wat er eerst was is soldaten samen met mannen in burgerkledij, incluis das en voorbij.’ Deze zinnen uit de Openbaring van Johannes vor­ hoed (!), met het geweer losjes in de aanslag achter een bar­ men het motto van het recentste boek van T.J. Clark. Het ricade. Het gaat ook echt om ensceneringen voor de came­ onderwerp is de manier waarop schilders de hoop op een ra, vaak opgezet in de pauze tussen twee gevechten door. betere wereld tot uitdrukking hebben gebracht. Het is een Bestaan er dan geen ‘realistischere’ foto’s van bijvoorbeeld thema dat Clarks oeuvre beheerst, en dat, begrijpelijkerwij­ de Spartacusopstand in januari 1919? Zijn meer documen­ ze, niet zelden met melancholie gepaard gaat. Heel soms taire beelden niet voorhanden of zijn ze hier niet opgeno­ flirt hij daarom met de al te comfortabele ‘linkse melancho­ men omdat uitsluitend wordt gewerkt met de collectie van lie’ zoals Walter Benjamin die bekritiseerde, maar meestal de Kunstbibliothek? Het is merkwaardig dat de tentoonstel­ bevat wat hij beschrijft voldoende (met de woorden van ling de visuele afwezigheid van zeg maar het revolutionaire Benjamin) ‘natuur en liefde, enthousiasme en menselijk­ Giotto, De droom van Joachim, 1303-1305, Cappella degli Scrovegni, moment in de aanwezige foto’s nergens hardop themati­ heid’ om die valkuil te vermijden. Padua De Witte Raaf – 198 / maart – april 2019 40 en niet zomaar een trouwpartij, maar die tussen Jozef en goedlijst van de UNESCO. Na wat verbouwingen van winkels Maria – merkt Clark aan de linkerkant, half verborgen ach­ en woonruimtes was het Rietvelds eerste grote opdracht en ter een zuil, een anonieme toeschouwer op. Hij besluit deze het werd toen en wordt nog steeds internationaal erkend als buitenstaander te zien als een ongelovige, en als een spiegel­ een meesterwerk van de architectuur van De Stijl, het ruim­ beeld van zichzelf: een atheïst die niet anders kan dan ont­ telijke equivalent van Mondriaans iconische schilderijen. zag voelen voor de geniale ordening die door de zeven sacra­ Truus Schröder was niet alleen als Rietvelds bouwheer menten in het menselijk leven werd aangebracht. In het (zo heet dat nu eenmaal) betrokken bij het ontstaan van werk van Paolo Veronese, en vooral in diens Allegorieën van haar huis, ze participeerde daarna ook in zijn architecten­ de liefde uit de late zestiende eeuw, staat volgens Clark iets bureau dat een tijdlang hun beider naam droeg. Naast deze anders centraal: een modern mensbeeld, gedefinieerd door professionele verbintenis, die openbaar was, hadden ze een nietzscheaans waardepatroon, voorbij goed en kwaad, bovendien gedurende decennia een liefdesrelatie die zich waarin plaats is voor zowel absurditeit en zonde, als voor meer in het verborgene afspeelde, want zij was weduwe ter­ heldendom. wijl hij thuis een vrouw en zes kinderen had. Genoeg stof Heaven on Earth eindigt met een dubbel slotakkoord. In voor een boeiend levensverhaal, dacht cultuurhistoricus en een essay over Picasso’s De val van Icarus uit 1958 (vertaald journalist Jessica van Geel terecht. in 2016 in nr. 182 van De Witte Raaf) wordt deze muurschil­ Er schuilt altijd iets dubbelzinnigs in dit soort biografieën. dering geïnterpreteerd als een kritiek op het holle universa­ Enerzijds wil de auteur het subject uit de schaduw halen Gerrit Rietveld, Rietveld Schröderhuis, Utrecht, 1923-1924 lisme van Unesco, van de Verenigde Naties, en van Europa. van de beroemde partner en neerzetten als een persoonlijk­ De allerlaatste tekst, ‘For a Left With No Future’, gaat niet heid met een eigen karakter en eigen verdiensten. Anderzijds rechtstreeks over schilderkunst, hoewel de boodschap in de is nauwelijks te voorkomen dat die beroemde partner op lijn ligt van het post-utopisch denken van de andere essays. elke bladzijde nadrukkelijk aanwezig is en de biografie mede Vooral voor de vooroorlogse periode is er überhaupt weinig Clark houdt een pleidooi voor een linkse politiek die ‘het legitimeert. Dat is ook hier het geval, tot in de titel toe. (betrouwbaar) bronnenmateriaal beschikbaar. De eerste vraagstuk van het kapitalisme tussen haakjes zet’ en ‘aan­ Gedrukt over de omslagfoto van een jonge Truus Schröder helft van het boek is dan ook voornamelijk gebaseerd te zijn dacht schenkt aan wat mogelijk is’. Misschien wordt zo ligt het voor de hand de titel als een uitspraak van haar te op een handvol interviews dat Schröder in de laatste decen­ impliciet de onbuigzaamheid van de Labourpartij van interpreteren, gericht aan haar minnaar. Uit het boek blijkt nia van haar leven werd afgenomen. Rietveld was toen al Jeremy Corbyn geviseerd; in elk geval probeert Clark de link­ echter dat Rietveld die paar Engelse woorden soms gebruik­ dood, hij stierf in 1964. In 1974 sprak zij in een interview se melancholie definitief van zich af te schudden, samen te als afsluiting van een brief aan haar. Alleen signeerde hij in het weekblad De Tijd voor het eerst openhartig over hun met een radicaal geloof in het ideaal van een betere wereld. dan met R en niet voluit Rietveld. Maar ja, daar heb je geen liefdesrelatie. In andere, vaak persoonlijke gesprekken voeg­ Het resultaat klinkt verrassend pragmatisch, en het is maar pakkende boektitel mee. de ze later nog details toe: bijvoorbeeld dat ze Rietveld al in de vraag of het socialisme zonder hooggestemde idealen Het boek stelt de verhouding van Schröder tot Rietveld 1911 voor het eerst zou hebben ontmoet toen hij met zijn kan. Het is een probleem dat ook door T.J. Clark niet kan wor­ centraal en spitst zich toe op twee vragen: wat was precies vader een bureau kwam afleveren bij het kersvers getrouw­ den opgelost, noch door de vele schilderijen die hij in dit boek haar aandeel in zijn creatieve praktijk en hoe zat het nu de paar Schröder-Schräder. Van Geel beschrijft de scène bespreekt. Maar ze kunnen wel, samen met zijn tekst, kijk- eigenlijk met die lang verborgen gehouden liefdesrelatie? alsof ze er zelf bij was, met die jonge deftige echtgenote van en leesplezier creëren waarin heden en verleden zowel con­ (Hoe konden zij die inpassen in hun werkrelatie, in hun soci­ een advocaat tegenover de jonge handwerksman, ‘op een trasteren als bij momenten samenvallen, en waarin de ale omgang met anderen en in hun privéleven, ieder met aantrekkelijke manier grofgebouwd’, die haar een blik van wereld begrijpelijk en betekenisvol wordt, en zelfs – dan hun eigen gezin?) De eerste vraag, architectuurhistorisch verstandhouding gaf ‘die ze nooit zou vergeten’. Helemaal toch, opnieuw – beloftevol. Christophe Van Gerrewey van belang, is in de Rietveldliteratuur al vaker gesteld en Bouquetreeks 1183. In de biografie wordt gesuggereerd dat provisorisch of speculatief beantwoord; de tweede vraag, hun verhouding kort daarna al begon, maar daar bestaat p T.J. Clark, Heaven on Earth. Painting and the Life to Come van particuliere aard, heeft veel minder aandacht gekregen. bij mijn weten geen hard bewijs voor. In 1921 ontwierp verscheen in 2018 bij Thames & Hudson Ltd, ISBN Helaas verschaft de auteur op beide fronten niet veel dui­ Rietveld een kamer voor Truus Schröder, een aanleiding 9780500021385. delijkheid. Dat ligt gedeeltelijk aan de onhandige manier voor intensief contact dat werd voortgezet nadat haar man waarop zij haar gegevens presenteert. ‘Ter bevordering van in 1923 was gestorven. de leesbaarheid’ heeft ze afgezien van voetnoten of eindno­ Schröders aandeel in Rietvelds werk kwam in bijna elk Jessica van Geel. I love you, Rietveld. I love you, Rietveld ten. In de praktijk betekent het dat de lezer geen idee heeft interview ter sprake, en dan vooral in de creatie van het klinkt een beetje als deel 1183 van de Bouquetreeks, maar waarop ze haar weergave van gebeurtenissen en opvattin­ Rietveld Schröderhuis uit 1924. De informatie die ze ver­ het is de titel van een biografie, gewijd aan de vrouw die een gen van de personages heeft gebaseerd. Evenmin wordt dui­ schafte was afwisselend vaag en gedetailleerd; ze was soms belangrijke rol heeft gespeeld in leven en werk van architect delijk hoe betrouwbaar haar bronnen zijn, terwijl dat best ook nogal tegenstrijdig en haar claims namen met de jaren en meubelontwerper Gerrit Rietveld: Truus Schröder- met enkele woorden in de lopende tekst aangeduid had toe. Uit een aantekenboekje, waarschijnlijk uit die late peri­ Schräder. Haar naam is voor eeuwig verbonden aan het kunnen worden: een directe bron zoals een brief of een ode, citeert Van Geel een notitie waarin Schröder op een rij wonderbaarlijke huis dat zij in 1924 in Utrecht liet bou­ ander document, of mondelinge overlevering via derden, zet wat Rietveld had ontworpen en wat zij had bijgedragen wen – het staat als Rietveld Schröderhuis op de werelderf­ dat maakt nogal verschil. (onder andere het ‘gebruik van plattegrond’), hetgeen ze

PHILIPPE VAN SNICK . HUISLIMITED EDITION . .NEL AERTS posture editions 20:30

.

THURSDAY 28 MARCH 2019 28 MARCH THURSDAY BOOK LAUNCH AT S.M.A.K. GHENT

Japadvposture_DWR198.indd Sam Books Independent 1 publisher of books on art, architecture, visual culture, design, philosophy11/03/19 10:31 and theory. www.japsambooks.nl

The New Craft School Susanne Pietsch, Eireen Schreurs, Sereh Mandias, Dolf Broekhuizen | Éric Van Hove - Fenduq Eelco van der Lingen (ed.) René Tosari. Diversity is Power Rob Perrée, Priscilla Tosari (eds) | The university is now on air, broadcasting modern architecture CCA Montréal

ABONNEER OP DE WITTE RAAF www.dewitteraaf.be © Rodney Graham & MOREpublishers De Witte Raaf – 198 / maart – april 2019 41

Gerrit Rietveld en Truus Schröder in 1963

‘Ze sprak bescheiden, tegelijkertijd bezat ze geen talent voor onzichtbaarheid.’ Kijk, dat was nu eens een uitgangspunt geweest voor een biografie. Carel Blotkamp

p Jessica van Geel, I love you, Rietveld, verscheen in 2018 bij Lebowski Publishers, ISBN 9789048817038. Gerrit Rietveld, interieur voor Truus Schröder-Schräder, Biltstraat 135, Utrecht, 1921 samenvatte in de woorden ‘Feitelijk de hele opzet van het De auteur neemt in de hoofdtekst van haar biografie Nieuws huis’. Persoonlijk geloof ik graag dat ze voor Rietveld een Schröders herinneringen en nog ander kwestieuze bronnen heel goede sparringpartner is geweest, maar dat ze in som­ at face value: ze worden ingezet om de vrouw naast Rietveld West Den Haag verhuisd naar voormalige Amerikaanse mige vroege en vooral in latere literatuur medeontwerper eerherstel te gunnen, zoals wel vaker is gedaan in de afgelo­ ambassade. De presentatie-instelling West Den Haag heeft van het huis wordt genoemd, gaat mij te ver. Begin jaren pen jaren, al dan niet op de golven van feministisch senti­ in februari haar nieuwe ruimte geopend in de voormalige twintig had zij nog niets vertoond van enige kennis of ment. Onwillekeurig doet het me denken aan de opwaarde­ Amerikaanse ambassade. Dat in de stad nog steeds omstre­ kunde op ontwerpgebied, terwijl Rietvelds genie al duidelijk ring van Maria tot Medeverlosser in de katholieke dogmatiek. den gebouw dateert van 1959 en is van de hand van naar voren was gekomen in een serie revolutionaire meube­ Het merkwaardige is dat Van Geel aan het slot van haar Bauhausarchitect Marcel Breuer – een van de eerste grote len en enkele inventieve verbouwingen. De vermelding van boek, met name in het hoofdstuk ‘Opmerkingen’, beduidend gebouwen die hij voltooide. In afwachting van de uitwer­ haar naam naast de zijne lijkt me vooral een geste van een kritischer is. Dan spreekt ze haar twijfel uit over bepaalde king van de definitieve bestemming heeft de eigenaar, de verliefde Rietveld; net zo goed als de benaming van hun zaken die in de hoofdtekst als feiten worden gepresenteerd. gemeente Den Haag, de opdracht voor tussentijds beheer en kortstondige gezamenlijke architectenbureau als Schräder Zo vermeldt ze Schröders nogal rigoureuze opschoning van programmering van dit Rijksmonument aan ANNA Vast­ en Rietveld Architecten. Let op de naamvolgorde, die noch haar archief en heel voorzichtig begint ze aan een psycholo­ goed & Cultuur en presentatie-instelling West Den Haag alfabetisch is, noch conform hun deskundigheid. gische tekening van haar hoofdpersoon, over wie ze schrijft: gegeven. Voor het eerst is het gebouw daarmee publiek toe­

GALERIE MAURITS PARTS PROJECT GALERIE Toussaintkade 49 VAN DE LAAR +31 (0)70/449.29.61 RAMAKERS Herderstraat 6 +31 (0)62/890.06.91 Toussaintkade 51 +31 (0)70/364.01.51 do–za 12:00–17:00 +31(0)70/363.43.08 wo–za 12:00–18:00 zo 13:00–17:00 wo–za 12:00–17.00 laatste zo/maand 13:00–17:00 www.partsproject.nl zo 13:00–17:00 www.mauritsvandelaar.nl www.galerieramakers.nl Anthropocosmos galerie gesloten Tomb of the Ordinary Man Solo presentatie Paul Neagu 21/03–28/03 Nare Eloyan, Jakup Ferri, (1938–2004) MAGUS Christie van der Haak, Curator: Maria Rus Bojan Marjolijn van der Meij, VERLENGD t/m 31/03 Ossip (Solotentoonstelling, Zeger Reyers, Elmar Trenkwalder een keuze uit het atelier) (tekeningen, sculpturen, Your truth, interpretation t/m 17/03 and nostalgia textielwerk, werk op papier) La fuite de l’ame A duo show Saša Tkacˇenko t/m 17/03 Pat Andrea (Recente schilderijen en Vladimir Miladinovic´ HOOGTIJ #56 Curator: Silvia Bakker en tekeningen) Opening: 07/04, 15:00 15/03, 19:00–23:00 05/05–07/07 www.hoogtij.net 07/04–12/05 Drawing Now Paris Process section, stand Pr3: STROOM Karin van Dam, Susanna Inglada DEN HAAG 28/03–31/03 Hogewal 1–9 +31 (0)70/365.89.85 25 jarig jubileum wo–zo 12:00–17:00 Marcel van Eeden www.stroom.nl Marcel van Eeden (tekeningen) Fragments of a Conversation bij de tentoonstelling verschijnt een publicatie with a Counterfeiter 13/04–12/05 Diego Tonus & Anonymous t/m 24/05 Hybrid Peace Visual Culture Research Center, Kiev, Oekraïne 25/03–12/05 De Witte Raaf – 198 / maart – april 2019 42 gankelijk. West zal naast haar lopende programma ook spe­ in deze tijden hoofdzakelijk voortkomt van onafhankelijke cifiek aandacht besteden aan de cultuurhistorische beteke­ organisaties die op het niveau van de lokale gemeenschap nis van de locatie. Enerzijds is het rijksmonument een icoon actief zijn en dat het daarom logisch is dat dit soort van col­ van de wederopbouw na de Tweede Wereldoorlog en een lectieve aanpak op documenta een platform krijgt. ruang­ symbool voor de Pax Americana, en later de Koude Oorlog rupa zelf stelt dat het een globaal georiënteerd, coöperatief, en de terreurdreiging. Anderzijds biedt het monument voor interdisciplinair kunst- en cultuurplatform wil creëren. Het West de aanleiding om de moeilijk te overschatten invloed wil zich daarbij richten op actuele ‘kwetsuren’ die veroor­ te belichten van het Bauhaus als culturele stroming. Naast zaakt zijn door kolonialisme, kapitalisme of patriarchale haar eigen programma zal West in samenwerking met structuren, om ze te contrasteren met samenwerkingsmo­ ANNA Vastgoed & Cultuur ook wekelijkse rondleidingen dellen die mensen een andere kijk bieden op de wereld. Het met een inhoudelijk toegespitst gesprek organiseren. (west collectief heeft deelgenomen aan vele tentoonstellingspro­ denhaag.nl) jecten, waaronder de Gwangju Biënnale (2002 en 2018), de Istanboel Biënnale (2005), de Asia Pacific Triënniale Performatik 19. Tot 23 maart organiseert Kaaitheater in voor Hedendaagse Kunst (Brisbane, 2012), de Singapore samenwerking met elf Brusselse partners de zesde editie Biënnale (2011), de São Paulo Biënnale (2014), de Aichi van de Brusselse biënnale van de performance art. Triënnale (Nagoya, 2016) en Cosmopolis in Centre Performance wordt door de organisatoren begrepen als een Pompidou (Parijs, 2017). In 2016 was ruangrupa verant­ artistieke praktijk ‘in een schemerzone waarin duchtig aan woordelijk voor TRANSaction: Sonsbeek 2016 in Arnhem. In de codes van de podiumkunsten én de beeldende kunsten 2018 stichtten de leden het educatief netwerkproject voor wordt gemorreld’. De biënnale zet enkele inhoudelijke lij­ kunstenaars Gudskul. Op documenta 14 nam ruangrupa nen uit: de Bauhausbeweging, die honderd jaar geleden met een onlineradiostation deel aan het project Every Time ontstond, moet een historische achtergrond bieden, en met a Ear di Soun. (documenta.de) de herinnering aan de Brusselse aanslagen van 2016 wor­ den ook dood, verlies en performativiteit als thema’s naar Bonaventure Soh Bejeng Ndikung benoemd als artis- voren geschoven. Er is werk te zien van onder meer Laure tiek directeur van sonsbeek 2020. Bonaventure Soh Prouvost, Alexis Blake, Jimmy Robert, Nora Turato, Noé Bejeng Ndikung (1977, Kameroen) is benoemd als artistiek Soulier, Ivo Dimchev, Gluklya, Radouan Mriziga, Last Yearz directeur van de twaalfde editie van sonsbeek die plaatsvindt Interesting Negro, Jocelyn Cottencin, Mette Ingvartsen & in en rond Arnhem van 5 juni tot en met 13 september Will Guthrie, Lotte van den Berg en Dan Graham. Meer info 2020. Ndikung werd aangesteld op de unanieme aanbeve­ kaaitheater.be. ling van een internationale selectiecommissie. Hij is curator, kunstcriticus, auteur en biotechnoloog, en de oprichter en Kunstbeurzen: Art Paris – Art Cologne – Art Brussels – artistiek directeur van SAVVY Contemporary (Berlijn). Poppositions. Art Paris vindt van 4 tot 7 april plaats in het Daarnaast was hij curator-at-large van documenta 14. Hij Grand Palais met 150 galeries uit twintig landen. Naast het was gastcurator van de Dak’Art Biënnale 2018 in Senegal. hoofdprogramma voorziet de beurs ook in een kritisch, sub­ Samen met het Miracle Workers Collective zal hij het Finland jectief overzicht van vrouwelijke kunstenaars in Frankrijk, Paviljoen cureren tijdens de Biënnale van Venetië in 2019. samengesteld door AWARE (Archives of Women Artists, Momenteel is Ndikung ook gastdocent curatorial studies and Research and Exhibitions). Voorts focust het programma op sound aan de Städelschule in Frankfurt. (sonsbeek.org) Zuid-Amerikaanse kunst, onder leiding van curator Valentina Locatelli. Art Cologne presenteert van 11 tot 14 april 176 galeries uit een twintigtal landen. De Neumarkt met jonge en opko­ Lezingen mende galeries wordt op één verdieping geïntegreerd in de hedendaagse afdeling van de Galleries met gevestigde JAP-lezingen in Bozar. Za 16 maart om 10u30 spreekt namen. Op de verdieping eronder is de sectie met moderne kunsthistoricus Catherine Mayeur over Bruce Nauman. Wo en naoorlogse kunst te vinden. Het onderdeel Collaborations, 3 april om 20u spreekt Benoît Buquet over kunst en gra­ dat focust op artistieke samenwerkingen, is aanwezig op fisch ontwerp in de VS tijdens de jaren zestig en zeventig beide verdiepingen. Met dit nieuwe concept wil Art Cologne aan de hand van werk van George Maciunas, Ed Ruscha en een overzichtelijker geheel aanbieden aan de bezoeker. Sheila Levrant de Bretteville, en van drukwerk verbonden Van 25 tot 28 april loopt Art Brussels in Tour & Taxis. De Marcel Breuer, Amerikaanse ambassade in Den Haag, 1957-1959 aan fluxus, popart en feministische stromingen. Bozar, beurs is opgedeeld in drie secties: het werk van jonge, min­ Ravensteinstraat 23, Brussel (jap.be). der bekende kunstenaars is te zien in Discovery, dat van gevestigde moderne en hedendaagse kunstenaars in Prime, Auditorium in STUK Leuven. Di 19 maart is het Deense en ondergewaardeerd of vergeten werk van twintig­ 2022. Dat werd unaniem beslist door de internationaal architectenbureau Johansen Skovsted Arkitekter te gast dat ste-eeuwse kunstenaars is ondergebracht in Rediscovery. samengestelde Findungskommission van Documenta, fundamentele architecturale waarden wil combineren met Gelijktijdig met Art Brussels loopt de achtste editie van bestaande uit Ute Meta Bauer (Indonesië), Charles Esche hedendaagse bouwprocessen en materialen. Do 4 april Poppositions, dat zich profileert als een kritische kunstbeurs (Nederland), Amar Kanwar (India), Frances Morris (Groot- spreekt Wim Goes over zijn ‘architectuur op mensenmaat’. en dat opkomend talent een platform wil bieden. Dit jaar Brittannië), Gabi Ngcobo (Zuid-Afrika), Elvira Dyangani Do 2 mei komt het Franse Bureau Architectures Sans Titre heeft het initiatief onderdak gevonden in de beschermde Ose, Philippe Pirotte (België) en Jochen Volz (Brazilië). Het aan bod dat elke vorm van auteurschap wil vermijden ten loodtoren aan de Sluichthuisstraat. (artparis.com, artco­ kunstenaarscollectief ruangrupa werd in 2000 opgericht faveure van een doortastende onderzoekshouding. Telkens logne.com, artbrussels.com, poppositions.com) in Jakarta, waar het een kunstruimte beheert en tentoon­ om 20u in STUK Auditorium, Naamsestraat 96, Leuven stellingen en festivals organiseert, maar ook publicaties uit­ (stuk.be). geeft en radio-uitzendingen verzorgt. Volgens de Findungs­ kommission weet het collectief zeer uiteenlopende groepen A-Z nights. Di 19 maart over wandelen als artistieke acti­ Wissels aan te spreken, ook groepen buiten het kunstpubliek, en viteit, met Andy Vandevyvere, David Helbich en Serkan slaagt het erin om lokale participatie te genereren. Het Taycan. Di 23 april over de impact van vrouwen op de ruangrupa benoemd tot artistieke directie van docu- baseert zijn curatoriële aanpak op een internationaal net­ mode- en designindustrie, met Libby Sellers, Pinar Demirdag menta 15. Het Indonesische collectief ruangrupa is aan­ werk van kunstorganisaties die in de lokale gemeenschap en Flora Miranda. Telkens om 19u30 in De Nieuwe Zaal, gesteld als artistieke directie van de vijftiende documenta in verankerd zijn. De Findungskommission meent dat innovatie Maastrichterstraat 96, Hasselt (a-znights.be).

SANNE DE WOLF ELKE LUTGERINK De Witte Raaf – 198 / maart – april 2019 43

Wiels – An evening with Ellen Gallagher. Wo 20 maart om 20u met de schrijvers Dalilla Hermans en Melat Nigussie die een persoonlijk perspectief bieden op het werk van Ellen Gallagher om daarna met de kunstenaar in gesprek te gaan, gemodereerd door Aimée-Fidèle Mukunde. Wiels, Van Volxemlaan 354, Brussel (wiels.org).

KASK-lezingen. Do 21 maart spreekt de Curaçaose beeld­ houwer, schilder, tekenaar en installatiekunstenaar David Bade. Do 28 maart Sirah Foighel Brutmann en Eitan Efrat van het kunstenaarscollectief Messidor over hun werk en de performatieve aspecten van bewegend beeld. Do 25 april de Amerikaanse schrijver, kunstenaar, uitgever Angie Keefer. Telkens om 20u, Campus Bijloke – Cirque, Louis Pasteurlaan 2, Gent (schoolofartsgent).

Archipellezingen. Do 21 maart Lionel Devlieger van het Brussels architectencollectief Rotor over eigen werk, Balenmagazijn, Uco-site, Maïsstraat 142, Gent. Do 25 april om 20u Jörn Bihain en Thierry Decuypere van V+ / Vers plus de bien-être over eigen werk, Folkloremuseum, Brouwersstraat 3, Moeskroen. (archipelvzw.be)

CIVA – symposium. Do 21 maart om 19u30 de rondetafel Towards Future Designed Landscapes met negen landschapsarchitecten en gemodereerd door Serge Kempeneers (Leefmilieu Brussel) en Thierry Kandjee (Architectuurfaculteit La Cambre Horta, ULB). Kanal-Centre Pompidou / HOUSE 3, Akenkaai, Brussel (civa.brussels).

De Pont – lezingen. Tijdens de maandelijkse avondschool behandelt Marie-José Eijkemans steeds één kunstenaar uit de collectie. Do 21 maart Wolfgang Laib, do 18 april Marien Schouten. Do 11 april spreekt Rebecca Nelemans over het seriële in beeldende kunst en fotografie naar aanleiding van de tentoonstelling van John Riddy. Telkens om 18u45, De Pont, Wilhelminapark 1, Tilburg (depont.nl).

Het Nieuwe Instituut – lezingen. Vr 22 maart om 17u in de reeks Studio Visits over hedendaagse architectuur­ praktijk Team Paul de Vroom + Sputnik. Do 4 april om 19u30 debat over kunstmatige intelligentie in kunst & cul­ Georges Vantongerloo, Formation de la matière, 1951 tuur. Het Nieuwe Instituut, Museumpark 25, Rotterdam (hetnieuweinstituut.nl). landschap. In de hedendaagse tijd zijn residenties voor kun­ ge ontmanteling van het genre bij Bacon, Lüpertz, Schütte, Witte de With – lezingen. Vr 22 maart om 18u spreekt stenaars en wetenschappers daarentegen vooral gericht op of de verlamming door het zelfverlies bij Ruff of Borremans. Wouter Davidts naar aanleiding van de tentoonstelling An sociale interactie, met geestesgenoten en met de lokale L’iselp, Boulevard de Waterloo 31, Brussel (iselp.be). exhibition with an audio script by Sarah Demeuse and Wendy gemeenschap. Hoe beïnvloedt dat de wijze waarop kunste­ Tronrud, as well as a soundtrack by Mario García Torres in col- naars en wetenschappers werken en leven? Na de vertoning laboration with Sol Oosel over de redenen waarom van de film Die Hütte van Sophie Nys volgen lezingen door kunstenaars afhaken voor deelname aan tentoonstellingen. John Tresch (Warburg Institute) en Pascale Hurtado (IMéRA Aanwinsten Do 28 maart om 15u45 het symposium A New Aesthetics of Foundation), en een discussie met Jan Ritsema (PAF), Amy the Real met een keynotelezing van Pascal Gielen Porteous (Bothy Project) en Haseeb Ahmed (kunstenaar), Mu.ZEE verwerft werk van Georges Vantongerloo. over ‹commonism› en sociale en collectieve praktijken in en gemodereerd door Alan Quireyns (AIR Antwerpen). Mu.ZEE heeft de ambitie om elk jaar een ‘topstuk’ te verwer­ als kunst. Witte de With Center for Contemporary Art, Cinema RITCS - Antoine Dansaertstraat 70, 1000 Brussel ven. De afgelopen jaren werden werken van Jules Witte de Withstraat 50, Rotterdam (wdw.nl). (crosstalk.net). Schmalzigaug, James Ensor, Léon Spilliaert en Jean Brusselmans aan de collectie toegevoegd. Dit jaar heeft het Architectuurlezingen in Bozar. Di 26 maart om 20u de Herbert Foundation: Lezing over Buren op ‘Chambres museum Formation de la matière (1951) van Georges Zwitserse architect Peter Märkli, do 4 april om 19u d’Amis’. Zo 7 april om 14u Angela Bartholomew Vantongerloo aangekocht. Vantongerloo besloot in 1917 Alexander Dierendonck van het Gentse bureau (VU Amsterdam) over de bijdrage van Daniel Buren aan om zuiver geometrische werken te maken, onderschreef in Dierendonckblancke­ naar aanleiding van de tentoonstel­ Chambres d’Amis, de tentoonstelling van Jan Hoet uit 1986. 1918 het manifest van De Stijl, maar vervreemdde van het ling Praxis, di 7 mei om 20u het Italiaanse bureau Baukuh, Herbert Foundation, Raas van Gaverestraat 108, Gent puristische idioom onder meer omdat hij mengkleuren wo 8 mei om 19u architectuurfilosoof Sébastien Marot. (herbertfoundation.org). gebruikte, en verliet in 1921 de groep. Vanaf de late jaren Bozar, Ravensteinstraat 23, Brussel (bozar.be). veertig werkte hij met meer intuïtieve, organische vormen L’iselp – Vie et mort du visage. Do 9 mei om 18u spreekt die sterrenstelsels en kosmische oneindigheid moesten ver­ Crosstalks – Hinterland Hub. Op wo 3 april om 19u30 kunsthistoricus Laurent Courtens over de verschijning van beelden. Daarvan is het verworven werk een duidelijk voor­ organiseert VUB een avond over ‘residenties’. In de negen­ het individu sinds de vijftiende eeuw in de kunst en welke beeld, met de beweeglijke concentrische cirkels in groene, tiende eeuw verlieten kunstenaars en wetenschappers de evoluties de verbeelding ervan heeft ondergaan, met de gele, oranjerode en paarsblauwe verftoetsen op een witte stad om in afzondering inspiratie te zoeken in het utopische twijfel die in de portretten van Manet ontstaat tot de volledi­ ondergrond. (muzee.be)

ROMA PUBLICATIONS ROMA PUBLICATIONS ROMA PUBLICATIONS ROMA PUBLICATIONS ROMA PUBLICATIONS ROMA PUBLICATIONS ROMA PUBLICATIONS ROMA PUBLICATIONS ROMA PUBLICATIONS ROMA 352 Marc Nagtzaam Regular Features (Vol. I-X, 1992-2019) 272 p + 23 inserts 21,1 x 27,9 cm € 45,00 ISBN 9789492811448 2019 351 Irene Kopelman Cardinal Points 84 p 21 x 28 cm € 22.65 ISBN 9789492811462 2019 350 Mark Manders Floor with Notional Newspapers box with 10 newspapers 24 x 35 cm € 50,00 - 2019 349 Shirin Sabahi Pocket Folklore 196 p 14,5 x 21,5 cm € 25,00 ISBN 9789492811455 2019 348 Martin Germann, Tanja Boon (Ed.) Signal or Noise. The Photographic II 64 p 20 x 27 cm € 10,00 ISBN 9789492811424 2019 347 Batia Suter Cloud Service 104 p 19.5 x 28.5 cm € 15,00 ISBN 9789492811431 2019 346 Julie Peeters (Ed.) Bill 2 184 p 23 x 31 cm € 22.65 ISBN 9789492811417 2019 345 Michiel De Cleene Reference Guide 176 p 24,5 x 32 cm € 35,00 ISBN 9789492811400 2019 344 Louis Lüthi A Die with Twenty-Six Faces 104 p 13 x 20 cm € 1 7,5 0 ISBN 9789492811394 2018 343 Jeff Weber An Attempt at a Personal Epistemology 524 p 11 x 18.5 cm € 25,00 ISBN 9789492811394 2018 342 Dominic van den Boogerd Great Temptations. The Seduction of Painting 392 p 17 x 23 cm € 29,50 ISBN 9789492811363 2018 341 Shannon Ebner STRAY: A GRAPHIC TONE audio record 31 x 31 cm € 18,15 - 2019

PHILIPPE VAN SNICK . HUISLIMITED EDITION . 2019_02 advertentie Witte Raaf.indd 1 25/02/2019 13:40 .NEL AERTS posture Leyla Aydoslu, Marcel Broodthaers, Nina Canell, Jacques Charlier, Hugo Debaere, Luc Deleu-T.O.P. office, f.o.t.a., Jean Glibert, editions Minja Gu, Chlanda Marek, Thom Merrick, Anton Parys, Guy Rombouts, Jura Shust, Michael E. Smith, Lawrence weiner 22.03 - 22.05.2019 20:30

. OPENING 22.03.2019 - 20u De Wand Studio S Meryem Bayram & Guy Rombouts Birde Vanheerswynghels Landscape Studio-Lab Fourfold Autonomous Scenography 22.03 - 15.10.2019 Open Studio 21u Koninklijke Academie In de Wind 5, [email protected] voor Schone Kunsten Brussel € Hana Miletić i.s.m. Workspace Brussels & Performatik 22.03 - 07.06.2019 22.03 - 15.10.2019 Duo Periculoso Peter Jacquemyn & Gunda Gottschalk Cultuurcentrum Strombeek gratis, 22u Gemeenteplein 1, 1853 Strombeek-Bever ma-za 10-22u, zo 10-18u i.s.m. el NEGOCITO Records www.ccstrombeek.be

THURSDAY 28 MARCH 2019 28 MARCH THURSDAY BOOK LAUNCH AT S.M.A.K. GHENT

advposture_DWR198.indd 2 11/03/19 10:31 De Witte Raaf – 198 / maart – april 2019 44 Tentoonstellingsagenda

GRAV (Groupe de recherche en arts Gaasbeek Kemzeke Turnhout Adverteerders van De Witte Raaf worden gratis in de agenda opgeno- visuels), Carl Andre, Sol Lewitt, Larry men. Opname van andere initiatieven gebeurt via een steunabonne- Kasteel van Gaasbeek Verbeke Foundation De Warande Bell, Jeppe Hein, Haegue Yang… [tot ❑ ‘Feast of Fools. Bruegel herontdekt’ ❑ ‘Time within time’ – Annie Debie, ❑ ‘DE MUUR: Cleon Peterson’ [tot ment (€ 60) voor zes vermeldingen of een abonnement (€ 30) voor ❑ 30/6] ‘Phantom Offices – design objects – James Ensor, Valerius De Saedeleer, Dries Verhoeven, Mels van Zutphen, Ivan 24/3] ❑ ‘The Gulf Between – over zwart, een eenmalige vermelding. from the collections of MNAM-CCI, Otto Dix, Marcel Broodthaers, Jan Van Henriquez, Esther Kokmeijer, Johan wit en alles daartussen’ – Stijn Cole, Kijk voor meer info en een wekelijks geactualiseerde agenda op Centre Pompidou and ADAM – Brussels Imschoot, Pascale Marthine Tayou, Opstaele… [tot 7/4] ❑ ‘Collage Museum. Katja Mater, Hiroshi Sugimoto, Batia ❑ www.dewitteraaf.be. Design Museum’ [tot 30/6] ‘As Seen Emmanuelle Quertain… [7/4 tot 28/7] SBK visits Verbeke Foundation – Suter, Dirk Zoete… [tot 21/4] – Architectuurfoto’s’ [tot 30/6] Collages and assemblages from the ❑ ‘La Salle des Pas Perdus’ – Sofie Van België Borgloon Koninklijke Musea voor Schone Gent collection of SBK Amsterdam’ [tot 7/4] der Linden [23/3 tot 28/4] Kunsten van België AP’ART Gert Robijns’ RESETHOME ❑ ‘Bruegel. Unseen Masterpieces. When Knokke Veurne Aalst ❑ Rezi van Lankveld [7/4 tot 5/5] ❑ Gilbert Decock en Dieter Lannoo art meets technology’ [tot 16/3/2020] [30/3 tot 5/5] Galerie Ronny Van de Velde Emergent Netwerk Aalst ❑ ‘Het vlot van de Medusa’ – Serge ❑ ❑ ‘de la tranquillité/van het verpozen’ – Brugge BARBÉ-URBAIN ‘A selection of works by Jean ❑ ‘Dialogues with people’ – Imogen Vandercam & Hugo Claus [tot 31/3] Alice De Mont, Sarah Westphal, Marc ❑ ‘At Night You Dance’ – Justin Orvis Brusselmans (1884-1953)’ [tot 17/3] Stidworthy [6/4 tot 23/6] Arentshuis ❑ Maurice Wyckaert (1923-1996) [tot ❑ Angeli, Alexia Creusen, Herman Steimer, Tamara Van San, Adelheid De ‘HORS COMMERCE IS OOK ❑ ‘De sleutel tot alle kunsten. 24/3] ❑ ‘Portretten van Frans Hals. Een Asselberghs… [tot 19/5] Witte [tot 17/3] ❑ ‘Fools From The COMMERCE’ – Leo Dohmen, George Antwerpen Meestertekeningen uit het Brugse familiereünie’ [tot 19/5] Grosz, Marcel Broodthaers, Keith Haring, prentenkabinet’ [tot 18/8] ❑ ‘Dutch Spring. Kabinet der heerlijkste Same Kingdom’ – Manor Grunewald, Art gallery De Wael 15 Michel François, Panamarenko, Walter Waregem Tekenwerken. Selectie achttiende- Simon Laureyns [29/3 tot 5/5] ❑ Stefan Annarel [24/3 tot 21/4] Brugotta Hal Biekorf Swennen… [23/3 tot 26/5] eeuwse Nederlandse tekeningen uit de BE-PART Platform voor actuele kunst ❑ Greet Billet [28/4 tot 26/5] ❑ ‘Obstruct’ – Matthieu Lobelle [tot 5/4] Design Museum Gent ❑ KMSKB-collectie’ [tot 19/5] ❑ ‘Paradise Prototypes & Other ‘Fibre-Fixed. Composites in Design’ Leuven Deconstructions’ – Stief DeSmet [tot 2/6] Artelli Gallery Sint-Janshospitaal ❑ Wim Delvoye [22/3 tot 21/7] [tot 21/4] ❑ ‘Diffusion. Essence de ❑ ‘De Mena, Murillo en Zurbaran. ❑ ‘Streets and Stones’ – Liesbet Bussche ❑ ‘Behind the Curtain’ – Thomas Lerooy Rabot’ [tot 14/4] M van Museum Leuven BruthausGallery [12/5 tot 29/6] Meesters van de Spaanse Barok’ [tot 6/10] [23/4 tot 18/8] ❑ ‘4 MY’s +’ – Agnès ❑ ❑ ‘M-collectie. De kracht van beelden’ ❑ ‘SIC TRANSIT GLORIA MUNDI – in ‘Hybrid Heads, een project van ❑ Axel Vervoordt Gallery – Kanaal Guillaume [23/4 tot 28/7] Daniela Dossi en Manoeuvre’ [5/4 tot [tot 19/4/2020] ‘M-collectie. Alles colaboration with SMAK’ – Hugo Brussel voor de vorm’ [tot 30/5/2021] ❑ ‘Unfinished Paintings. Charles La Loge 10/6] Debaere (1958-1994) [29/3 tot 5/5] ADAM – Brussels Design Museum ❑ ‘M-collectie. Verzamelen is een kunst’ Rosenthal. Curated by Jill Silverman van ❑ ‘Multiverse’ – Michel Blazy [tot 30/3] Galerie Jan Dhaese ❑ ‘Nightfever. Designing Club Culture [tot 19/4/2020] ❑ ‘M-collectie Watou Coenegrachts’ – Ilya & Emilia Kabakov ❑ ‘Despina’ – Zoë Paul [25/4 tot 29/6] ❑ ‘The Calling. An international group ❑ 1960 – Today’ [tot 5/5] ❑ ‘Designing the Kalenderwijzerplaat’ [tot 30/5] [16/3 tot 31/8] ‘The Crime of Mr show about avocation and calculation’ Kasteelstraat1 – Pavilion Night’ [tot 29/9] La Verrière ❑ Vasco Araújo [tot 17/3] Adolf Loos. A group exhibition curated by ❑ [tot 14/4] ❑ Pavel Braila [28/4 tot 16/6] ❑ Contemporary Art Watou Alistair Hicks’ [16/3 tot 25/5] ‘Poésie balistique’ – Jacqueline ‘Waanzin – Students at M’ [15/3 tot ❑ ARGOS centrum voor audiovisuele Mesmaeker [tot 30/3] 24/1/2020] ‘Iconoclash #01’ – Roel Goussey, kunsten Galerie S & H De Buck Sabine Oosterlynck, Bernard Sercu [7/4 B scene ❑ ‘Matters of Concern’ – Lois ❑ ‘Schilderijen en tekeningen’ – ❑ Pieter Vermeersch [15/3 tot 11/8] ❑ ‘TRANSPORTABLE’ – Luc Deleu – ❑ ‘Look at Me’ – Shelly Silver, Jacques tot 5/5] Weinberger, Jos de Gruyter & Harald Wladimir Moszowski [tot 6/4] Stuk – Huis voor dans, beeld en geluid T.O.P. office [21/3 tot 9/6] Lennep, Ria Pacquée, Valérie Mannaerts, Thys, Jean-Luc Moulène, Shoshanah Dirk Braeckman… [tot 28/4] ❑ ‘Poetas Herbert Foundation ❑ ‘Tussen de dingen’ – Kaïn Walgrave Welle deSingel Internationale Kunstcampus Dubiner, Mamadou Michel N’Diaye… sin alfabeto’ – Vincent Dunoyer & Jan ❑ ‘The Konrad Fischer Years / [27/3 tot 19/5] ❑ ‘BWMSTR Label / Casco -1: [27/4 tot 6/7] Galerie EL Vromman [tot 28/4] ❑ ‘Pitón Contrario’ 1964-1978’ [tot 2/6] stadsparkings herbestemd’ [tot 31/3] ❑ Luc Claus – Simon Benson [24/3 tot – Luc Gobyn [tot 28/4] MANIERA ❑ ‘Time Extended / 1964-1978. Part Lovenjoel ❑ ‘The House of the Explorer’ – 20/4] ❑ Jan Denys – Marcel Berlanger ❑ Office Kersten Geers David Van III. Works and Documents from the Bovenbouw Architectuur [tot 16/6] Beursschouwburg The White House Gallery [12/5 tot 16/6] Severen & Pieter Vermeersch i.c.w. Herbert Foundation’ – Marcel ❑ ‘Rooms’ – Dogma [tot 16/6] ❑ ‘Diffusion Line’ – Nora Turato [tot ❑ ‘Mystery repeats’ – Isabel Fredeus, Granstudio [tot 4/5] Broodthaers, Daniel Buren, Luciano ❑ ‘De verdwenen stad’ – Malgorzata 23/3] ❑ ‘Mural: Bert Huyghe’ [tot 1/6] Wiebke Kapitzky, Stefan Serneels [tot Wetteren Meessen De Clercq Fabro, Dan Flavin, Gilbert & George, Sol 14/4] Maria Olchowska [tot 16/6] ❑ ‘Handle / Poignée’ – Liz Magic Laser Loods 12 ❑ ‘Chinese Whispers #5’ – Jason Dodge LeWitt, Lawrence Weiner… [tot 2/6] [tot 16/3] ❑ ‘Up to Lexington, 125’ – Thomas Eva Steynen.Deviation(s) [tot 30/3] ❑ ‘Half Earth’ – Maarten Marchin Kiosk Dhanens, Christophe Lezaire, Liliane ❑ ‘Shining Ground – Group Show’ – Botanique Vanden Eynde [tot 30/3] ❑ ❑ Julien Creuzet [tot 14/4] Centre Culturel Marchin Vertessen, Jan Wiels [tot 24/3] Francis Denys, Benoît Félix, Johanna Van ‘Other Things Visible’ – Michel ❑ ‘Chinese Whispers #6’ – Gabriel Kuri ❑ ❑ Sophie Nys [27/4 tot 14/6] ❑ ‘de la tranquillité / van het verpozen’ ❑ ‘Freeze-frame, a vanitas of light’ – Katja Overmeir, Jan Verbruggen, Alexandra Mazzoni [tot 14/4] ‘Woman as parts’ [5/4 tot 11/5] ❑ ‘Limits, Edges and – Alice De Mont, Sarah Westphal, Marc Mater, Alexandra Navratil, Robert Beavers Kennedy… [22/3 tot 5/5] – Julie Scheurweghs [tot 31/3] Frontiers’ – Leon Vranken, Tauba Kristof De Clercq Gallery Angeli, Alexia Creusen, Herman [21/4 tot 19/5] ❑ ‘Mail of Europe’ – BOZAR Auerbach, Hreinn Fridfinnsson, Callum ❑ ‘Comforting Stash’ – Johan De Wit FotoMuseum (FoMu) ❑ Asselberghs… [tot 7/4] Emma van der Put [21/4 tot 19/5] ❑ ‘Enghelab Street, A Revolution through ❑ ‘Henry van de Velde Awards 2018’ [tot Innes… [5/4 tot 11/5] [17/3 tot 21/4] Evi Vingerling [12/5 Books. Iran 1979-1983’ – Hannah Darabi 24/3] ❑ ‘Bernard van Orley. Brussel en tot 16/6] ❑ Mendes Wood DM Mechelen [tot 9/6] ❑ Sébastien Reuzé [tot 9/6] de Renaissance’ [tot 26/5] ‘Helga ❑ ‘He was, first of all, water’ – Naufus Kunsthal Gent Humming’ – Anouk De Clercq / Vessel, Cultuurcentrum Mechelen ❑ ‘Restricted Images. Made with the Ramirez-Figueroa [tot 13/4] ❑ ‘Spatial Intervention KHG#01’ – Helga Davis [tot 26/5] ❑ ‘Troubled ❑ ‘Pictures to Listen too’ – Metroland / Warlpiri of Central Australia’ – Patrick ❑ Francesco João [15/3 tot 13/4] Olivier Goethals [tot 31/5] ❑ ‘Endless Waters!’ – Marie-Jo Lafontaine [tot F-8 fotografisch coöperatief [tot 24/3] Duitsland Waterhouse [tot 9/6] ❑ ‘Photobook Belge ❑ Paulo Nazareth [24/4 tot 1/6] Exhibition’ – Prem Krishnamurthy [tot 26/5] ❑ ‘Wie verdient te sterven?’ – ❑ ‘Studio Borgerstein: [Ogen] Blik’ [4/5 – de ontwikkeling van het Belgische 31/5] ❑ ‘Crisis of Masculinity’ – Egon Van Aachen fotoboek, van het midden van de 19e Sofía Moro [tot 7/4] ❑ ‘Prenten in de Schönfeld Gallery Herreweghe & Thomas Min [tot 31/5] tot 16/6] ❑ eeuw tot vandaag’ [tot 6/10] eeuw van Bruegel’ [tot 23/6] ‘You’ve changed’ – Tina Berning [12/5 ❑ ‘Unreliable sources’ – Steve Van den De Garage, ruimte voor actuele kunst Kunsthaus NRW Kornelimünster ❑ ‘Its walls, floors, ceiling and windows’ tot 6/7] ❑ ‘Büro komplex – die Kunst der Galerie Annette De Keyser Bosch [tot 31/5] ❑ ‘Kunsthalle São Paulo ❑ Hadassah Emmerich [23/3 tot 26/5] – Richard Venlet [tot 19/5] (curated by Marina Coelho)’ – Daniel de Artothek im politischen Raum’ [tot 28/4] ❑ ‘25 Years For A Better World (part II)’ WIELS Centrum voor Hedendaagse Galerie Transit ❑ ‘Phantom Exhibition’ – Steve Paxton Kunst Paula [5/4 tot 12/5] ❑ ‘Ghent Art Book Ludwig Forum für Internationale Kunst – Robert Cash, Marc Claes, Nassermann, ❑ ‘De Dilettant’ – Allart Lakke [tot 14/4] [23/3 tot 31/3] ❑ ‘Praxis’ – ❑ ‘One Inch Off’ – Benoît Platéus [tot Fair (organised by 019 & RIOT) / Zine ❑ ‘Videoarchiv 04 . Die Belgier. Les Oliviero Rainaldi, Francesco Russo, Dierendonckblancke [5/4 tot 23/6] ManfreDu Schu, Mariëlle Soons, Lore 28/4] ❑ Ellen Gallagher [tot 28/4] Happening V (organised by Les VoiZines) Museum Hof van Busleyden images immatérielles’ – Leo Copers, ❑ ‘De Ronde van Frankrijk 1969 van ❑ ❑ ‘It almost seemed a lily’ – Berlinde De Vanelslande, Lotte Vanhamel [23/3 tot Xavier Hufkens / ‘ [11/5 tot 12/5] ‘International Pierre Courtois, Hugo Duchateau, Eddy Merckx’ – Jef Geys [10/5 tot 1/9] Bruyckere [tot 12/5] 22/6] ❑ ‘Garfield on Scotch Tape’ – Katherine Collection of Small-Scale Printed Objects Jacques Lennep, Jacques-Louis Nyst, CENTRALE for contemporary art Bernhardt [tot 6/4] (curated by Syndicat)’ – Adrian Piper, Hubert Van Es [tot 24/3] Galerie Annie Gentils ❑ Sophie Whettnall – Etel Adnan [4/4 Mevis & Van Deursen, Jonathan Monk, Merksem ❑ ‘Thrill of Deception. From Ancient Art ❑ ❑ ‘Un Coeur Pur’ – Walter Swennen [tot ‘Appearances and Faint Revelations’ tot 4/8] ❑ Jérôme Tellier [4/4 tot 2/6] ÅBÄKE, GRAPUS… [11/5 tot 16/6] to Virtual Reality’ [tot 30/6] – Thom Puckey [tot 28/4] 13/4] ❑ Paul McCarthy [25/4 tot 25/5] cc Merksem ❑ Pascale Valcke [4/4 tot 2/6] Museum voor Schone Kunsten Gent ❑ ‘kunstINgang #13’ – Kelly Schacht Neuer Aachener Kunstverein – NAK Keteleer Gallery CIVA Stichting Charleroi ❑ ‘Restauratie Lam Gods’ [tot 31/12] [4/4 tot 28/6] ❑ Egan Frantz [17/3 tot 5/5] ❑ ‘Jaren 80 – Schilderijen’ – Philippe ❑ ❑ ‘Kinderstad’ [tot 31/12/2021] BPS 22 ‘Written Room’ – Parastou Forouhar Vandenberg, Jiří Georg Dokoupil, ❑ ❑ Mettet Augsburg ‘Designed Landscapes: Brussels ❑ ‘Black Horizon’ – Erik Bulatov / [tot 31/12] ‘Van Bosch tot Tuymans: een Antonius Höckelmann, Filip Francis, 1775-2020’ [tot 31/3] vitaal verhaal. Herinrichting van de vaste Walter Dahn… [16/3 tot 12/5] Andrei Molodkin [tot 19/5] Château de Thozée Glaspalast collectie’ [tot 31/12] ❑ ‘De Pantoloog ❑ ❑ ‘Recurring Themes’ – Valgerður Contretype ❑ ‘Extra View – Variations sur les ‘Félicien Rops en son château – le ❑ ‘Uproar in Augsburg. German Paintings ❑ ‘Pavillons et totems’ – Maxime Brygo mêmes thèmes’ – Stijn Cole – Marthe (danke Schön)’ – Patrick Van Caeckenbergh musée Félicien Rops, fermé pour travaux, of the 1960s to 1980s’ [tot 31/12] Sigurðardóttir [16/3 tot 5/5] ❑ [tot 17/3] ❑ ‘Visages agricoles’ – Marie- Wéry [tot 19/5] [tot 21/10/2022] ‘Verticals’ – Ria présente une évocation du parcours Kunsthal Extra City ❑ Verhaeghe [tot 21/10/2022] ❑ ‘MSK en artistique et personnel de Félicien Rops’ Baden-Baden Noëlle Boutin [tot 17/3] ‘Koungo Musée de la Photographie ❑ ‘Deadly Affairs’ – Don´t Follow the Fitini – Problèmes mineurs’ – Arnold S.M.A.K. Heen & Terug – n.a.v. 20 jaar [tot 12/4] Wind, Jessika Khazrik, Adrien Tirtiaux, ❑ ‘Songs of the Walés’ – Patrick Willocq S.M.A.K. ‘Wirtschaftswerte’ (1980) / Museum Frieder Burda Grojean (lauréat des ‘Propositions [tot 12/5] ❑ ‘Dans mon jardin les fleurs ❑ ‘Die Brücke’ [tot 24/3] ❑ ‘Ensemble. Natascha Sadr Haghighian & Ashkan ‘Le Décor et son Double’ (1986 & 2011) Mons d’artistes 2018) [27/3 tot 26/5] dansent’ – Olivier Cornil [tot 12/5] Centre Pompidou – Frieder Burda’ [6/4 Sepahvand… [23/3 tot 30/6] ❑ ‘Le bout du monde’ – Lynn / ‘The Aeromodeller’ (1969-1971)’ – ❑ ‘l’expérience photographique ‘ – Joseph Beuys, Daniël Buren, Musée des Beaux-Arts – BAM tot 29/9] LLS Paleis Vanwonterghem [27/3 tot 26/5] Jacques Meuris [tot 12/5] ❑ ‘Giorgio de Chirico. Aux origines du ❑ ‘tempérer l’espace – espacer le temps’ Panamarenko [16/3 tot 29/9] Staatliche Kunsthalle Baden-Baden Etablissement d’en face projects ❑ ‘Galerie du Soir ‘ – Erika Paquay [tot surréalisme belge: Magritte, Delvaux, ❑ – Lise Duclaux [tot 21/4] ❑ ‘Affiniteiten#2’ SMAK ‘Psyche als Schauplatz des Politischen’ ❑ ‘Logogrifo, Palm Tree, Cactus, 12/5] ❑ ‘Boîte noire: L’invitation au Graverol’ [tot 2/6] – Jorinde Voigt, Liz Magic Laser, Omer – Carla Arocha – Luc Tuymans / Lucia De Chirico, Dinau, Pinocchio & voyage et Light displacement’ – Meggy ❑ ‘De Collectie (1). Highlights for a Bru – Angel Vergara [5/5 tot 23/6] Future’ [16/3 tot 29/9] Fast, Jim Shaw, Ludwig Berthold, Minna Publishing’ – Ezio Gribaudo [tot 5/5] Rustamova [tot 12/5] Oostende Köchler… [16/3 tot 16/6] M HKA Fondation A Stichting VANDENHOVE Centrum voor Kunstmuseum aan zee – Mu.Zee ❑ ‘De Collectie’ [tot 5/4/2020] ❑ ‘Salon ❑ Nicholas Nixon [tot 31/3] Deinze Architectuur en Kunst / UGent ❑ ‘Ik ben Gentenaar’ – Pascale Berlin de Peinture, een initiatief n.a.v. Art’s ❑ ‘Cette maison n’est pas à vendre’ – Galerie D’APOSTROF ❑ Amédée Cortier / Léon Wuidar [tot Marthine Tayou [tot 6/4] ❑ ‘James Birthday’ [tot 31/3] ❑ ‘hhheiligggkkkarrr- 23/3] ❑ ‘Baroque Brutalities: Imagining Akademie der Künste – Hanseatenweg Georges Senga [28/4 tot 30/6] ❑ ‘buiten verblijf’ – Leon Adriaans & Ensor – Dromen van parelmoer’ [tot ❑ ‘REPERTOIRE’ – Arnold Dreyblatt ousellldddommm’ – Charlemagne Palestine Kathleen Huys [17/3 tot 7/4] Violence in Art’ [27/3 tot 30/3] 16/6] ❑ ‘Raoul Servais Museumvleugel’ [tot 5/5] ❑ ‘Harmonische reeksen’ – Alfons Galerie Greta Meert ❑ [tot 30/6] ❑ ❑ Frank Depoorter & Francis Bekaert ‘Albrecht Dürer: de prentencollectie [tot 30/6/2021] ❑ ‘Transform the local, Hoppenbrouwers (1930-2001) [tot 5/5] Robert Mangold [tot 6/4] van de UGent’ [9/5 tot 22/6] Akademie der Künste – Pariser Platz ❑ Pieter Vermeersch [24/4 tot 6/7] [12/5 tot 2/6] poetry must be made by all – Over de ❑ ‘AIGUA I AIGUA . Hugo Roelandt & de internationale uitstraling van een ❑ ‘Picture Cellar. Murals’ – Manfred ❑ Michael Venezia [24/4 tot 6/7] Museum van Deinze en de Leiestreek jaren ’80’ [tot 5/5] ❑ ‘Melancholia: The Hasselt collectie Belgische kunst’ [tot 19/5] Böttcher, Harald Metzkes, Ernst (Mudel) Diamond’ – Lars von Trier [tot 5/5] Galerie Jan Mot ❑ ‘Enter #9: Trapped in the Dream of Schroeder, Horst Zickelbein [tot 28/4] ❑ ‘Deo Gratias – de congregatie van de Cultuurcentrum Hasselt ❑ ‘AM-BIG-YOU-US LEGSICON’ – Laure ❑ On Kawara, David Lamelas [tot 20/4] the Other’ – Revital Cohen & Tuur Van ❑ ‘Käthe Kollwitz Prize 2019’ – Hito Zusters Maricolen’ [tot 28/4] ❑ ‘Nacht ❑ ‘Festival van de Controle. Concept: Prouvost [tot 19/5] ❑ Rineke Dijkstra [25/4 tot 1/6] Balen [tot 24/3] ❑ ‘DUO – de collectie Steyerl [tot 14/4] ❑ ‘E.1027 Master van de Geschiedenis: tentoonstelling Sarah Van Marcke – Curator: Thierry Marion de Cannière door de ogen van… Kunstacademie aan Bedroom’ – Eileen Gray [12/4 tot 10/6] Hopstreet Vlaams Meesterschap, selectie uit Vandendriessche’ – Chaim van Luit, Roman ❑ ‘Between a line and a circle’ – Maika ❑ Zee’ [tot 30/6] ❑ ‘TORNADO’ – Pascale ‘Ma’ – Julie Cockburn [17/3 tot 4/5] privécollectie Nokere’ [19/3 tot 21/4] Signer, Guy Cassiers, Amalia Pica, Fischli Berlinische Galerie Garnica [17/3 tot 27/4] ❑ ‘Window #18: Dries Segers invited by & Weiss, Francis Alÿs… [24/3 tot 16/6] Marthine Tayou [6/4 tot 1/9] ❑ ‘As We Used to Float’ – Julian Annelies Nagels’ [17/3 tot 4/5] Charrière [tot 8/4] ❑ ‘Underground Middelheimmuseum Deurle KRIEG ❑ ‘My Niece’s Pierced Knees’ – Dennis Otegem Architecture. Berlin Metro Stations ISELP – Institut Supérieur pour MDD (Museum Dhondt-Dhaenens) ❑ ‘Special interests’ – J. Parker Tyfus [tot 17/3] Deweer Gallery 1953–1994 in the permanent exhibition’ l’Etude du Langage Plastique ❑ ‘Fringe’ – William N. Copley, Saskia Valentine [tot 2/4] ❑ ❑ Antonius Höckelmann [tot 12/5] – Chris M. Forsyth, Bruno Grimmek, Rossaert ‘Unexistant’ – Alec De Busschère Pintelon, Jenny Watson [tot 26/5] Z33 ❑ ‘Shits and Giggles’ – Melissa Gordon Rainer G. Rümmler, Ralf Schüler, ❑ ‘Cabinet de curiosités du Rossaert’ – [29/3 tot 8/6] ❑ ‘Vijf kunstenaars uit het archief en de ❑ ‘Shoot the Women First’ – Navine G. [27/3 tot 12/5] ❑ ‘Skin for Either One’ Ursulina Schüler-Witte [tot 20/5] Camiel Van Breedam [tot 12/5] Joods Museum van België collectie van Jan Hoet’ – Marina Khan-Dossos [tot 26/5] ❑ ‘Dissidence ❑ ‘Face to Face’ – Lotte Laserstein [5/4 ❑ – Gabriele Beveridge [27/3 tot 12/5] Ruimte Morguen ‘Worldview: Photographing the World Abramović, Michael Buthe, Mario Merz, – Quilting Against’ – Pinar & Viola, Raf ❑ tot 12/8] ❑ ‘Fazit’ – realities:united Disorder’ – Leonard Freed [tot 12/5] Panamarenko, Royden Rabinowitch [tot ‘Second Run Romance’ – Andy ❑ ‘From here to there’ – Louis Wuytack [tot Simons, Charlotte Maëva Perret, Shayli Wauman [27/3 tot 12/5] [27/4 tot 19/8] 17/3] ❑ ‘The hour between dog and wolf: KANAL – Centre Pompidou 26/5] Harrison, Aya Kawabata… [tot 26/5] ❑ Bettina Pousttchi [1/5 tot 12/8] Galerie 10a L’heure entre chien et loup’ – Frederick Bell ❑ ‘Ieder zijn huis. De woning in DAAD Galerie Drogenbos ❑ ‘Naevus’ – Lode Laperre [tot 31/3] and Steven Scott [21/3 tot 19/5] Belgisch-Congo: 1945-1960’ [tot 10/6] Hornu ❑ ‘Water Timimg S. – Time’s Spiral’ – Shoobil galerie ❑ ‘Le lion, sa cage et ses ailes FeliXart Museum Centre d’ Innovation et de Design – CID Liping Ting [24/3 tot 31/3] (1975-1976)’ – Armand Gatti [tot 30/6] ❑ ‘Felix De Boeck. Historische Sint-Amands ❑ ‘Morning Call’ – Sanne De Wolf [tot ❑ ‘Hors Pistes Nuuk’ [tot 19/5] Gemäldegalerie ❑ ‘ As found. Prospective heritage’ [tot tentoonstellingen’ [tot 1/9] Emile Verhaerenmuseum 31/3] ❑ ‘Only Time Will Tell’ – ❑ ‘Bellini plus. Research and restoration’ 30/6] ❑ ‘Public area’ – Pascale Marthine ❑ ‘Kabinetten Felix De Boeck – De MAC’s – Grand-Hornu ❑ ‘Emile Verhaeren : een profiel’ [tot Schellekens [tot 31/3] ❑ ‘what’s left is ❑ [tot 21/7] ❑ ‘Mantegna and Goethe. The Tayou – Jean Tinguely [tot 10/6] vroege tekeningen’ [tot 1/9] ‘L’Archive des ombres’ – Fiona Tan 12/5] right’ – Elke Lutgerink [7/4 tot 12/5] Triumphs of Caesar as seen from Weimar’ ❑ ‘Station to Station’ – Jean Prouvé, ❑ ‘Maskers’ – Felix De Boeck & Nadia [7/4 tot 1/9] [tot 30/6] ❑ ‘Mantegna and Bellini. Tim Van Laere Gallery Toyo Ito, Ross Lovegrove, Martial Naveau [tot 1/9] Stavelot ❑ ‘KUNST KUNST KUNST’ – Adrian Raysse… [tot 30/6] ❑ ‘House 3. By Ittre Masters of the Renaissance’ [tot 30/6] Galerie Triangle Bleu Ghenie, Jonathan Meese, Rinus Van de ALICE, laboratoire d’architecture suisse’ Hamburger Bahnhof – Museum für Eupen Musée Marthe Donas ❑ ‘gm project’ – Bernard Tullen [tot Velde [20/4 tot 19/5] [tot 30/6] ❑ ‘Commissions’ – Raffaella ❑ Gegenwart ikob – Museum für Zeitgenössische ‘Marthe Donas, un parcours….’ [tot 10/6] Crispino, Simona Denicolai & Ivo ❑ ❑ ‘Whim or Sentiment or Chance ‘ – Tommy Simoens Kunst 24/3] ‘Peindre (dans) le Brabant wallon’ Provoost, Suchan Kinoshita, Emmanuel Sam Pulitzer [tot 14/4] ❑ ‘Elephant in ❑ ‘Family Portrait 2015-2018’ – Aneta ❑ ‘Deep Jaw Relaxation’ – Andrea Eva – Anto-Carte, Frans Depooter, Andrée Strombeek-Bever Van der Auwera… [tot 30/6] the room. Sculptures of the Marx Bartos [21/3 tot 28/4] ❑ ‘give and give’ Gy ri [tot 24/3] Bosquet, Marthe Donas [30/3 tot 2/6] ❑ ‘The home movie factory. A project ő Cultuurcentrum Strombeek Collection and the Collection of the – Gert Robijns, Yutaka Sone, Rirkrit ❑ ‘And then we take it from here’ – Tiravanija [10/5 tot 30/6] curated by Michel Gondry’ [tot 30/6] Jabbeke ❑ ‘De Wand: Birde Vanheerswynghels’ Nationalgalerie’ [tot 8/9] ❑ ‘How to talk ❑ ‘RE-BUILDING CASS. The little city Chloé Op de Beeck [10/4 tot 16/6] [22/3 tot 15/10] ❑ ‘In de Wind: Hana with birds, trees, fish, shells, snakes, bulls Zeno X Gallery Permekemuseum Mileti ’ [22/3 tot 15/10] ❑ ‘Studio S. inside the building’ [tot 30/6] ❑ ć and lions – An exhibition by Antje ❑ ‘Hotel Empathy’ – Mircea Suciu [20/3 ❑ Flémalle ‘Het verhaal van de visser in beelden Landscape Studio-Lab – Open Studio ❑ ❑ ‘Children’s Games’ – Francis Alÿs [tot Majewski’ [tot 12/5] ‘Local Histories. tot 27/4] ‘From Now On’ – Jan De 19/5] ❑ ‘Red and white ‘ [tot 30/6] La Châtaignerie – Centre Wallon d’Art – Taferelen uit de Mu.ZEE-collectie’ – Koninklijke Academie voor Schone Works from the Friedrich Christian Flick Maesschalck [20/3 tot 27/4] ❑ ‘De gevel van het Hotel Aubecq’ [tot Contemporain Constant Permeke, Constantin Meunier, Kunsten Brussel’ [22/3 tot 7/6] Collection at Hamburger Bahnhof, the 30/6] ❑ ‘one, two, many’ – Manon de ❑ ‘Anywhere but here – in collaboration Oscar Jespers… [tot 16/6] ❑ ‘EEN VERTALING VAN DE ENE Nationalgalerie Collection and loans’ [tot Asse Boer [tot 19/5] ❑ ‘Miscellaneous Folies’ with La Cambre, ESALV and the TAAL NAAR DE ANDERE’ – Nina 29/9] ❑ ‘Jack Whitten (1939–2018): Galerie De Ziener [tot 29/4] ❑ ‘The Super-8 Trilogy’ – National Museum and the Academy of Kasterlee Canell, Hugo Debaere, Michael E. Smith, Jack’s Jacks’ [29/3 tot 1/9] ❑ ‘Flying ❑ Niek Hendrix – Tamara Van San [31/3 Ericka Beckman [tot 19/5] ❑ ‘Mere Fine Arts of Szczecin (Poland)’ [23/3 tot Frans Masereel Centrum Jura Shust, Guy Rombouts, Marcel Pictures. Flying Steps & OSGEMEOS tot 12/5] Constructions’ – Stenberg brothers, 5/5] ❑ Jean Gilbert [tot 5/5] Broodthaers, Minja Gu… [22/3 tot 22/5] interpret Mussorgsky’s ‘Pictures at an De Witte Raaf – 198 / maart – april 2019 45 exhibition’’ [5/4 tot 2/6] ❑ ‘A German NRW-Forum Düsseldorf Köln Münster Musée du Luxembourg ❑ ‘The Anatomy Professor. Doctors, ❑ ❑ Legend. Emil Nolde and the Nazi ‘Two Rivers’ – Joachim Brohm / Alec Kölnischer Kunstverein Kunsthaus Kannen ‘Les Nabis et le décor’ [tot 30/6] Death and Dining at the RA’ [tot 17/3] Regime’ [12/4 tot 15/9] ❑ ‘Mischpoche’ Soth [29/3 tot 7/7] ❑ ‘Power of Print. The Life and Work of ❑ ‘Anke Becker – ANONYME Palais de Tokyo ❑ ‘Life Death Rebirth’ – Bill Viola / – Andreas Mühe [26/4 tot 11/8] Bea Feitler’ [tot 31/3] ZEICHNER ARCHIV zu Gast im ❑ ‘Amalgam’ – Theaster Gates [tot Michelangelo [tot 31/3] ❑ Haus der Kulturen der Welt Essen ❑ ‘The Auratic Narrative’ – Jay Chung & Kunsthaus Kannen’ [tot 19/5] 12/5] ❑ Julien Creuzet [tot 12/5] ‘Invisible Landscapes – Act III: ❑ Imagination’ [tot 1/4] ❑ ‘cul-de-sac’ ❑ ‘bauhaus imaginista’ – Anni Albers, Museum Folkwang Q Takeki Maeda [12/4 tot 23/6] Westfälischer Kunstverein ‘Quand faire c’est dire’ – Angelica Walter Gropius, László Moholy-Nagy, ❑ ‘Bauhaus at Folkwang’ – Lyonel Mesiti [tot 12/5] ❑ ‘Die Mimik der – Phyllida Barlow [tot 23/6] Museum Ludwig ❑ ‘Haus der Wanderer’ – Nel Aerts [tot 12/5] ❑ ‘The Renaissance Nude’ [tot 2/6] Wendelien van Oldenborgh, Hélio Feininger [tot 14/4] ❑ ‘William Forsythe ❑ Téthys’ – Julius von Bismarck [tot 12/5] ‘Hockney/Hamil­ ton:­ Expand­ ed­ ❑ ❑ ‘Mali Morris RA: On Paper’ [28/3 tot Oiticica, The Otolith Group, Luca Frei… at Museum Folkwang ‘ [tot 31/12] Graph­ics, with two Films by James Scott’ Neuss ‘More is Less’ – Franck Scurti [tot ❑ 12/5] ❑ ‘Au bord de la route de 4/8] [15/3 tot 10/6] ‘Diamonds Against Stones’ – Marge [tot 14/4] Monko [tot 5/5] ❑ ‘Plakat – Bühne – Langen Foundation – Raketenstation Wakaliga’ – Louis-Cyprien Rials, avec KINDL – Zentrum für zeitgenössische ❑ ‘Ex­ile Is A Hard Job’ – Nil Yalter­ [tot Tate Britain Objekt’ – Emil Pirchan [tot 5/5] Hombroich Ramon film productions [tot 12/5] ❑ ❑ Kunst 2/6] Don McCullin [tot 6/5] ‘All our false ❑ ‘Ich weiss leider nicht, wie ich all das ❑ ‘How To See [What Isn`t There]. A ❑ ‘Gigamaku’ – Antwan Horfee [tot ❑ ‘Plateau und Halbfigur – Site-specific ❑ ‘2019 Wolfgang­ Hahn Prize’ – Jac devices’ – Joanna Piotrowska [tot 9/6] erklären soll’ – Tobias Spichtig [tot 14/4] Group Show of Works From the Burger 12/5] ❑ ‘7 alchimies en réalité virtuelle’ ❑ work’ – Thomas Scheibitz [tot 12/5] Leirn­er [10/4 tot 21/7] ‘Van Gogh and Britain’ [27/3 tot 11/8] Collection Hong Kong’ – Fiona Banner, – Julio Le Parc [tot 12/5] ❑ ‘Unstable Fakers of Change in Self’ ❑ ‘GAAF’ – Fiona­ Tan [4/5 tot 11/8] Urs Fischer, Marguerite Humeau, Tate Modern Esslingen Petit Palais – Musée des Beaux-Arts ❑ – Sofia Hultén [tot 31/3]❑ ‘Exhibit SK Stiftung Kultur Pamela Rosenkranz… [tot 17/3] ❑ ‘A ‘Artist rooms: Jenny Holzer’ [tot 7/7] de la Ville de Paris ❑ Model Four – plus invited guests’ – Galerie der Stadt Esslingen – Villa ❑ ‘Poetry of Plants. Photographs’ – Karl Sublime World. Japanese Art from the ‘Magic Realism: Art in Weimar ❑ ‘Fernand Khnopff (1858-1921). Le Jonathan Monk [tot 21/7] ❑ ‘Behind the Merkel/Bahnwärterhaus Blossfeldt / Jim Dine [tot 21/7] collection of Viktor und Marianne Germany 1919-33 ‘ [tot 14/7] ❑ maître de l’énigme’ [tot 17/3] ❑ ‘Jean ❑ Screen’ – Constant Dullaart, Jonas Lund, ‘Frau A. S. trifft Volker Böhringer aus ❑ ‘Géographies des limites humaines’ Langen’ [7/4 tot 25/8] ❑ ‘Japan Room’ ‘The Colour of Memory’ – Pierre Jacques Lequeu (1757-1826). Bâtisseur ❑ !Mediengruppe Bitnik, Gonzalo Reyes der Graphischen Sammlung der Stadt zu – Roselyne Titaud [tot 21/7] – Anne Pöhlmann [7/4 tot 25/8] Bonnard [tot 6/5] Franz West [tot Araos, Tristan Schulze, Addie Wagenknecht, Gast: Fabian Treiber’ [17/3 tot 5/5] ❑ de fantasmes’ [tot 31/3] 2/6] ❑ Dorothea Tanning [tot 9/6] ‘Tanzmuseum des Deutschen Thomas Schütte Foundation ❑ Julia Weißenberg [tot 21/7] Tanzarchivs Köln: Tanz! Kritik! Von ‘Sex’ – Anne Imhof [22/3 tot 31/3] Frankfurt am Main ❑ Matt Mullican [5/4 tot 11/8] Villeneuve d’Ascq KW Berlin Kritikern, Päpsten und Liebenden’ [23/3 Whitechapel Art Gallery ❑ ‘Photography & Film 1978–1992’ – Deutsches Architektur-Museum – DAM tot 26/1/2020] Nürnberg LaM – Lille Métropole Musée d’art ❑ ‘Staging Jackson Pollock’ [tot 24/3] ❑ moderne, d’art contemporain et d’art ❑ ‘Sweet Feast’ – Ulla von Brandenburg David Wojnarowicz [tot 5/5] ❑ Reza ‘DAM PREIS 2019 – The 25 best Wallraf-Richartz-Museum Kunsthalle Nürnberg brut [tot 31/3] ❑ ‘BCE’ – Sophia Al-Maria Abdoh [tot 5/5] ❑ ‘Ties, Tales and Traces. buildings in\from Germany’ [tot 22/4] ❑ ‘The Sunday of Life. Lifestyle in the ❑ ❑ ‘A Minibar in a Large Scale Room’ ❑ ‘Alberto Giacometti – Une aventure [tot 28/4] ❑ ‘”la Caixa” Collection of Dedicated to Frank Wagner, Independent ‘Homes For All – The New Frankfurt Baroque’ [tot 30/6] ❑ – Fabian Treiber [tot 7/4] moderne’ [tot 11/6] Contemporary Art. Selected by Enrique Curator (1958–2016)’ [tot 5/5] 2019’ [tot 23/6] ‘New Human, New ❑ ‘Once Upon a Time in America. Three Housing: Architecture of the New Vila-Matas’ [tot 28/4] Martin-Gropius-Bau Centuries of US-American Art’ [tot 24/3] Neues Museum Nürnberg Frankfurt 1925-1933’ [23/3 tot 18/8] ❑ ❑ ‘Is This Tomorrow?’ – APPARATA, ❑ ‘And Berlin Will Always Need You. ❑ ‘Der Wolf. Zwischen Mythos und ‘BAU [SPIEL] HAUS’ – Johannes ❑ ‘Joyful Architecture – European Cécile B. Evans, Simon Fujiwara, Amalia Kunst, Handwerk und Konzept Made in Märchen’ [tot 28/4] Itten, Oskar Schlemmer, Anni Albers, Architectural Photography Prize 2019’ Laurie Simmons, Olaf Nicolai, Goshka Pica, Zineb Sedira… [tot 12/5] Berlin’ – Nevin Aladağ, Olaf Holzapfel, [5/5 tot 1/9] Macuga… [22/3 tot 16/6] Groot-Brittannië ❑ ‘Queer Spaces: London, 1980s – Willem de Rooij, Haegue Yang… [22/3 Krefeld Today’ [2/4 tot 25/8] tot 16/6] ❑ ‘Museum in My Head. Artist Frankfurter Kunstverein ❑ Haus Esters/Museum Haus Lange Siegen Cornwall Books – Walther König Bookshop’ [22/3 ‘Site-specific installation: Die Große ❑ ‘Alternatives for Living. Blueprints for Illusion’ – Winter/Hörbelt [tot 17/3] Tate St Ives tot 16/6] ❑ ‘The Black Image Haus Lange Haus Esters’ [17/3 tot Museum für Gegenwartskunst Siegen ❑ ‘And This is Us: Junge Kunst aus ❑ ‘In Focus: Sigmar Polke in the ❑ ‘Provenance’ – Amie Siegel [tot 6/5] Corporation – conceived by Theaster 26/1/2020] Gates’ [25/4 tot 28/7] Frankfurt’ [tot 22/4] Lambrecht-Collection’ [tot 31/3] ❑ ‘Der ❑ Anna Boghiguian [tot 6/5] Kaiser Wilhelm Museum Luxemburg Museum für Moderne Kunst MMK Traum der Bibliothek’ – Rodney Graham, Museum Berggruen ❑ ‘Volker Döhne: Seeker And Finder’ Liverpool ❑ Cady Noland [tot 31/3] ❑ ‘Because I Candida Höfer, Michel Sauer, Mika ❑ ‘The Lives of Images. Provenances at [tot 5/5] ❑ ‘Collection Satellite #2: Luxembourg live here’ – Henrike Naumann, Harun Taanila, Jacques André… [31/3 tot 30/9] Tate Liverpool Museum Berggruen: Picasso – Klee – Mom, what is nature really?’ – Bik van Casino Luxembourg Forum d’Art Farocki, Forensic Architecture, Želimir ❑ ‘Everybody Razzle Dazzle: take a ride Braque – Matisse’ [tot 19/5] der Pol [tot 5/5] ❑ ‘Collection Satellite Contemporain Žilnik… [tot 31/3] ❑ ‘Pectus Stuttgart on the Dazzle Ferry by Peter Blake ‘ [tot Museum für Fotografie #3: The Werkbund. Haus der F.’ – Ola ❑ ‘VRBox — À vos manettes, prêts, Excavatum’ – Bunny Rogers [tot 28/4] Kunstmuseum Stuttgart 6/4] ❑ ‘Op Art in Focus’ [tot 5/7/2020] ❑ ‘Nudes’ – Saul Leiter, David Lynch, Vasiljeva [29/3 tot 15/9] ❑ ❑ ‘Display: Ideas Depot’ – Layla Curtis, dessinez!’ [tot 29/4] ❑ Portikus Benjamin Bronni [tot 29/9] ❑ Helmut Newton [tot 19/5] ‘Bauhaus ❑ ‘Kubus. Sparda Art Prize 2019’ – Salvador Dalí, Chris Ofili [tot 21/7] ‘Buveurs de quintessences’ – Kitty ❑ ‘Oven Light’ – Tala Madani [tot 7/4] Leverkusen and Photography. New Vision in Sinje Dillenkofer, Peter Granser, Annette ❑ ‘Liverpool Mountain’ – Ugo Kraus, Claude Closky, Adriana Disman, ❑ ‘ The Wolf and The Head on Fire’ – Contemporary Art’ – László Moholy- Museum Morsbroich Kelm, Armin Linke [23/3 tot 23/6] Rondinone [tot 23/10] ❑ ‘News From Kelly Mark, Steve Bates… [tot 7/4] Dawn Kasper [4/5 tot 30/6] ❑ Nagy, Wolfgang Tillmans, Taiyo Onorato ❑ ‘Linolschnitte’ – Markus Oehlen [tot Nowhere’ – Moon Kyungwon and Jeon ‘Livre d’heures’ – Suzan Noesen Staatsgalerie Stuttgart & Nico Krebs, Dominique Teufen, Schirn Kunsthalle Frankfurt 28/4] ❑ ‘Peripheriewanderung Joonho [tot 17/3] ❑ ‘New Times, New [20/3 tot 29/4] ❑ ‘The Collection Klewan’ – Maria Stefanie Seufert… [12/4 tot 25/8] ❑ ‘Prototypes of a new species’ – Bruno Pleasures’ – Fernand Léger (1881– ❑ ‘Caméra silex patates germées Leverkusen’ – Peter Piller [tot 28/4] Lassnig [tot 28/7] ❑ ‘Baselitz – Richter Giron­coli [tot 12/5] ❑ Nathalie Djurberg ❑ 1955) [tot 17/3] ❑ ‘Love Is The (Haute École des arts du Rhin (HEAR), Neuer Berliner Kunstverein ‘Die nächste Generation. Junge – Polke – Kiefer. The Early Years of the ❑ ‘Fassade: Ceal Floyer’ [tot 31/8] and Hans Berg [tot 26/5] Fotografie made im Rheinland’ [tot 5/5] Message, The Message Is Death’ [28/3 Strasbourg)’ [20/4 tot 20/5] Old Masters’ [12/4 tot 11/8] tot 12/5] ❑ ‘Illuminating the ❑ ‘There Is Fiction in the Space Städel Museum Mudam Luxembourg Württembergischer Kunstverein Wilderness’ [4/4 tot 28/4] Between / Recipients of the Senate ❑ Lotte Laserstein (1898–1993) [tot Lingen ❑ ‘Peintures des années 1980 et 1990’ ❑ ‘Requiem für die Norm’ – Lorenza Department for Culture and Europe’s 17/3] ❑ ‘Titian and the Renaissance in – Michel Majerus, Albert Oehlen, Kunsthalle Lingen Böttner [tot 5/5] London work stipends in the visual arts’ [tot Venice’ [tot 26/5] ❑ ‘Picasso. Print- ❑ ‘Der Schlangenbeschwörer’ – Nel Günther Förg, General Idea, Jonathan 28/4] ❑ ‘The Resting State’ – Arnold making as Experiment’ [3/4 tot 30/6] ❑ Barbican Art Gallery Lasker… [tot 31/3] ❑ ‘Collection: art & Aerts [tot 12/5] ‘Progress vs. Sunsets’ Wolfsburg Dreyblatt [tot 28/4] – Melanie Bonajo [tot 12/5] ❑ ‘Tonight the World’ – Daria Martin craft’ – Wim Delvoye, Vincent Ganivet, Gaylen Gerber, Grayson Perry, Elmar Sammlung Scharf-Gerstenberg Freiburg Kunstmuseum Wolfsburg [tot 7/4] Trenkwalder [tot 17/3] ❑ ‘Max Ernst, Sign Thief’ [tot 28/4] Mannheim ❑ ‘Now is the time. 25 years collection Kunstverein Freiburg National Gallery ❑ ‘Privileged Points’ – Nairy Kunstmuseum Wolfsburg’ [24/3 tot 29/9] ❑ Schinkel Pavillon ❑ ‘keine zeit für anderes – Eine Kunsthalle Mannheim ‘Boilly: Scenes of Parisian Life’ [tot Baghramian [tot 22/9] ❑ ‘The Act of Seeing With One’s Own Sammlung präsentiert von Eva Barto und ❑ ‘(Re)discovery – The Kunsthalle Kunstverein Wolfsburg 19/5] ❑ ‘Sorolla: Spanish Master of Light’ ❑ ❑ ❑ ‘Figures sensibles. Photographies de Eyes’ – Stan Brakhage & David Kamp, Sophie Bonnet-Pourpet’ [22/3 tot 5/5] Mannheim from 1933 to 1945 and the ‘Spirituell / Digital’ – Jörg Brinkmann, [18/3 tot 7/7] ‘Sea Star: Sean Scully at la collection Mudam’ – Wolfgang curated by Ed Atkins [tot 24/3] Consequences’ [tot 1/1/2020] Philipp Geist, Polina Lapkovskaja, the National Gallery’ [13/4 tot 11/8] Tillmans, Sophie Calle, Shirin Neshat, Hamburg ❑ Muhannad Shono, Rui Zhang [tot 5/5] Tchoban Foundation Museum für ‘Remembering: From the History of an Royal Academy of Arts Nan Goldin, Valérie Belin… [tot 29/9] Bucerius Kunst Forum Institution’ [tot 1/1/2020] ❑ ‘Invisible Landscapes’ [tot 24/9] ❑ ‘Tour de Madame’ – Jutta Koether Architekturzeichnung ❑ ❑ ‘Álvaro Siza: Unseen & Unknown’ [tot ❑ ‘Neues Sehen – Neue Sachlichkeit. ‘Mannheim is growing. Pictures of an ❑ ‘An Allegory of Painting’ – Sarah [tot 12/5] ❑ Bert Theis [30/3 tot 25/8] 26/5] Kunst der 20er Jahre’ [tot 19/5] Industrial City’ [tot 3/10] Pickstone [tot 18/8] ❑ LaToya Ruby Frazier [27/4 tot 29/9] ❑ ‘Daughters of the Waves’ – Henri Deichtorhallen Frankrijk Bielefeld Laurens [tot 16/6] ❑ ‘Hyper! A Journey into Art and Music’ ❑ Mwangi Hutter [tot 5/5] Bielefelder Kunstverein – Peter Saville, Christoph Schlingensief, Metz ❑ ‘Architecture: Bayernwaldprojects’ Alexander Kluge, Albert Oehlen, Mark Mönchengladbach Centre Pompidou Metz TOPEE ONOMA – Peter Haimerl with beierle.goerlich Leckey, Rosemarie Trockel… [tot 4/8] ❑ ‘L’Aventure de la couleur. Œuvres ❑ Museum Abteiberg [tot 7/7] ‘Generation Wealth’ – Lauren phares du Centre Pompidou’ [tot 22/7] Greenfield [30/3 tot 23/6] ❑ ‘Fuzzy ❑ ‘A Body of Work 1987’ – Laurie Kunsthalle Bielefeld ❑ ‘Environnement chromatique, Carlos Dark Spot. Videokunst from Hamburg’ Parsons [tot 2/9] ❑ ‘The cabinet of MARCH 7 ❑ ‘Künstler sein’ – Anna Oppermann Cruz-Diez’ [tot 16/9] ❑ ‘Untitled (the [13/4 tot 3/11] Ramon Haze’ [tot 28/4] ❑ ‘Die Zukunft [23/3 tot 28/7] der Zeichnung: Konzept. Das Neue in der great night)’ – Harold Ancart [tot 15/4] Hamburger Kunsthalle Sammlung Etzold. Folge 3 ‘ [tot 1/9] ❑ ‘Peindre la nuit’ [tot 15/4] ❑ ‘Habiter Bonn ❑ ‘Again and against. From the le temps’ – Lee Ufan [tot 30/9] - MAY 5, Collection of Contemporary Art’ [tot ❑ ‘Relatum de Lee Ufan’ [tot 27/5] Bonner Kunstverein München 8/12] ❑ ‘Honey, I Rearranged The ❑ ‘Products Farming’ – Guan Xiao [tot Collection #3. Bouncing in the Corner. Alte Pinakothek Paris 20/4] ❑ ❑ ‘Utrecht, Caravaggio and Europe’ 2019 Surveying Space’ [tot 7/4] ‘Familiar [17/4 tot 21/7] Centre Pompidou Bundeskunsthalle Bonn Yet Unknown. Friedrich Einhoff in the ❑ ‘Histoire de l’Atelier Brancusi’ [tot ❑ ‘Modernist Cinema. Film in the Weimar Hamburger Kunsthalle Collection’ [tot Haus der Kunst 30/12] ❑ ‘Histoire(s) d’une collection’ Republic’ [tot 24/3] ❑ ‘Michael Jackson. 26/5] ❑ ‘KP Brehmer (1938–1997): ❑ ‘Archive Gallery 2018/19: Archives in [tot 15/4] ❑ ‘Vasarely – Le partage des On the Wall’ [tot 14/7] ❑ ‘Power Play’ Correction of the National Colours’ [29/3 Residence – AAP Archive Artist formes’ [tot 6/5] ❑ ‘Recréer le vivant. – Anna Uddenberg [5/4 tot 15/9] tot 23/6] ❑ ‘Hamburg School. The 19th Publications’ [tot 9/6] Dans le cadre de Mutations / Créations 3’ ❑ ‘Goethes Gärten. Grüne Welten auf dem Century Rediscovered’ [12/4 tot 14/7] ❑ ‘Capsule 09: Raphaela Vogel ‘ [tot 30/6] [tot 15/4] ❑ Erika Verzutti [tot 15/4] Dach der Bundeskunsthalle’ [13/4 tot 15/9] ❑ ‘In the Light of the North. Danish ❑ ‘Capsule 10: Khvay Samnang’ [tot ❑ ‘ La Fabrique du vivant. Mutations / Kunstmuseum Bonn Painting from the Ordrupgaard 30/6] ❑ ‘Triumphant Scale’ – El Anatsui Créations 3’ [tot 15/4] ❑ ‘Ellsworth ❑ ‘Videonale – Festival für Video und Collection’ [10/5 tot 22/9] [tot 28/7] Kelly. Fenêtres ‘ [tot 27/5] ❑ Isidore Zeitbasierte Kunstformen’ [tot 14/4] Kunsthaus Hamburg Kunstbau München/Lenbachhaus Isou [tot 20/5] ❑ Stéphane Mandelbaum ❑ ‘STEREO_TYPEN. Werke aus der ❑ ‘Reptiles’ – Goutam Ghosh [23/3 tot ❑ ‘Picture Perfect – Views from the 19th [tot 20/5] ❑ ‘Shunk-Kender. L’art sous grafischen Sammlung des Kunstmuseum 19/5] Century’ [tot 30/9] l’objectif (1957-1983)’ – Harry Shunk Bonn’ [21/3 tot 2/6] ❑ ‘Nature as Art. The Landscape in (1924-2006) – János Kender Kunstverein Hamburg ❑ ❑ Monika Baer [30/4 tot 16/6] ❑ ❑ 19th-century Paintings and Photographs (1937-2009) [27/3 tot 8/7] ‘L’Atelier Hannah Perry [tot 28/4] ‘Ectasies’ sans fin – Atelier Brancusi’ [3/4 tot 1/7] – Marguerite Humeau [tot 28/4] form the Christoph Heilmann Foundation Onomatopee 168 Duisburg and the Münchner Stadtmuseum’ [19/3 ❑ ‘Préhistoire ‘ [8/5 tot 16/9] LehmbruckMuseum Hannover tot 18/8] Fondation Cartier ❑ ‘The City Studio’ [tot 22/4] ❑ ‘The ❑ ‘PREKÄROTOPIA. A Precarious ❑ ‘Metamorphosis. Art in Europe Now’ Kestner Gesellschaft Musical’ – Beate Engl, Leonie Felle and – Kasper Bosmans, Raphaela Vogel, Walk. No Retrospective’ – Jochen Gerz ❑ Walter Dahn [tot 28/4] [tot 5/5] ❑ ‘Beauty. Lehmbruck & Rodin Franka Kaßner [31/3 tot 22/4] Miryam Haddad, Formafantasma, Klára – Masters of Modernism’ [23/3 tot 18/8] Kunstverein Hannover Museum Brandhorst Hosnedlová… [4/4 tot 16/6] ❑ ‘GodboX’ – Manuel Graf [tot 14/4] ❑ Alex Katz [tot 22/4] Grand Palais Düsseldorf ❑ ‘Artistic Intelligence’ [27/4 tot 30/6] ❑ Pinakothek der Moderne / Neue ‘Red. Art and utopia in the land of DIAGRAMS K21, Kunstsammlung Nordrhein- Sprengel Museum Hannover Pinakothek Soviets’ [20/3 tot 1/7] ❑ ‘The Moon’ Westfalen ❑ ‘Remote control’ – Louisa Clement ❑ ‘Futuro. A Flying Saucer in Town’ [tot [3/4 tot 22/7] ❑ ❑ ‘Planet 58. Absolvent_innen der [tot 10/6] ‘UMBO. Fotograf’ [tot 22/2/2022] ❑ ‘The Michael & Eleonore Jeu de Paume ❑ Kunstakademie Düsseldorf 2018’ [tot 12/5] ‘Viermal Neues auf Papier II’ Stoffel Foundation acquires five works by ❑ ‘Cartes et territoires’ – Luigi Ghirri 31/3] – Christiane Baumgartner, Anke Anselm Kiefer’ [tot 29/12] (1943-1992) [tot 2/6] ❑ ‘Tu crois que la ❑ ‘Ye Olde Food’ – Ed Atkins [tot 16/6] Röhrscheid, Miron Schmückle, Emma ❑ ‘Uproar in Augsburg: German Terre est chose morte…’ – Florence Stibbon [tot 30/6] ❑ Peter Heber [tot Paintings of the 1960s to 1980’ [tot Lazar [tot 2/6] ❑ ‘Anna & the Jester KAI 10 Raum für Kunst ❑ OF POWER ❑ 19/5] Markus Huemer [27/3 tot 30/6] 31/12] ❑ ‘Königsklasse IV: Laib, Warhol, dans La Fenêtre d’Opportunité / Satellite ‘Body in Pieces’ – Monica Bonvicini, ❑ ‘Elementarteile. Grundbausteine des Leda Bourgogne, Mariechen Danz, Nadira Flavin, Rainer, Basquiat’ [tot 3/10] 12 : une programmation de Laura Sprengel Museum Hannover und seiner ❑ ‘Politics of Design, Design of Politics’ Herman’ – Julie Béna [tot 2/6] Husain, Jens Pecho, Lili Reynaud-Dewar, Kunst’ [13/4 tot 31/12] Ryan Trecartin [tot 12/5] – Friedrich von Borries [tot 29/9] Lafayette Anticipations ❑ ‘Reflex Bauhaus. 40 objects – 5 KIT – Kunst im Tunnel Karlsruhe ❑ ‘Fortune’ – Camille Blatrix [tot 28/4] ❑ conversations’ [tot 2/2/2020] ❑ ‘Passer-by’ – Atelier E.B [tot 28/4] ‘Von mir aus. New Photography from Badischer Kunstverein ❑ ‘Get in Touch – Prints by Kiki Smith’ Düsseldorf’ [23/3 tot 16/6] ❑ ‘MARABU’ [tot 24/3] [tot 16/5] ❑ ‘Two Sides of an Artist – Le Plateau – Frac Ile de France Art and design works Kunsthalle Düsseldorf ❑ Nilbar Güreş [12/4 tot 23/6] Franz Radziwill (1895-1983)’ [tot ❑ ‘La Rivière m’a dit’ – Melanie Bonajo, ❑ ‘MUR BRUT 13: Jonas Hohnke’ [tot 31/12] ❑ ‘Sound of Design’ [tot 31/12] Charlotte Cherici, Nashashibi/Skaer, Ben using data, diagrams, ❑ Zentrum für Kunst und ❑ Rivers, Ben Russell, Margaret Salmon 28/4] ‘D-poly­ top.­ Kunst aus Medientechnologie – ZKM ‘Re-visions. Ann and Jürgen Wilde Düssel­ dorf’­ – Michel­ Sauer,­ Andre­ as­ Foundation’ – Judith Joy Ross, Rineke [tot 14/4] ❑ ‘La Vitrine: Claire ❑ ‘ZKM_Gameplay. The next level’ [tot Trotignon’ [tot 31/3] maps and visualizations Fischer,­ Jörg Paul Janka,­ Ulrich­ Hen­sel, 31/12] ❑ ‘Open Codes. The World as a Dijkstra, Marie Jo Lafontaine, Heidi Bian­ ca­ Grüger…­ [tot 28/4] ❑ Specker… [tot 17/11] MAM – Musée d’Art moderne de la Field of Data’ [tot 7/4] ‘Digital ❑ as ways of challenging Kunstverein für die Rheinlande und Imaginaries – Africas in Production’ [tot ‘Die Neue Heimat (1950-1986). A Ville de Paris Westfalen 17/3] ❑ Dieter Jung [tot 2/6] Public Housing Corporation and Its ❑ ‘Almost Human’ – Thomas Houseago ❑ ‘Phantom Kino Ballett’ – Lena ❑ ‘Writing the History of the Future – Buildings’ [tot 19/5] [15/3 tot 14/7] ❑ ‘Rumeurs & Légendes. dominant narratives ❑ ‘Schmuckismus’ [16/3 tot 16/6] Un nouveau parcours dans les collections Willikens & Sarah Szczesny [15/3 tot The ZKM Collection’ [tot 28/3/2021] ❑ 5/5] ❑ ‘Negative Space. Trajectories of ‘Oeuvre’ – Raoul De Keyser [5/4 tot du musée’ [15/3 tot 14/7] and supporting 8/9] ❑ ‘Königsklasse IV. Contemporary Museum Kunst Palast Sculpture’ [6/4 tot 11/8] Musée d’Orsay art at Herrenchiemsee Palace. From Dan ❑ ‘Le “Talisman” de Sérusier, une prophétie ❑ ‘Zwischen Nähe und Distanz: Flavin to Wolfgang Laib’ [11/5 tot 3/10] the resilience Konstruktion von Wirklichkeiten. Von Kleve de la couleur’ [tot 2/6] ❑ ‘Le modèle noir Sammlung Goetz de Géricault à Matisse’ [26/3 tot 21/7] Goya bis Picasso’ [tot 2/6] Museum Kurhaus Kleef ❑ of marginalized ❑ ‘Zu schön um wahr zu sein – Das ❑ ‘Begegnungen mit der Kamera. Eine ‘Generations Part 3. Female Artists in Musée de l’Orangerie Junge Rheinland’ [tot 2/6] Werkschau’ – Evelyn Hofer (1922-2009) Dialogue ‘ [tot 6/4] ❑ ‘Contrepoint contemporain. Hot Pink ❑ ‘Fotografinnen an der Front.­ Von Lee [tot 23/6] ❑ ‘Werner Deutsch Preis für Villa Stuck Turquoise ‘ – Ann Veronica Janssens [tot communities. Miller bis­ Anja Niedringhaus’ [tot 10/6] Junge Kunst 2018’ – Talisa Lallai [29/3 ❑ ‘The One Woman Group Exhibition’ – 29/4] ❑ ‘Franz Marc / August Macke. ❑ ‘Fabelfakt’ – Pia Fries [28/3 tot 16/6] tot 24/6] Karen Pontoppidan [tot 5/5] L’aventure du Cavalier bleu’ [tot 17/6] De Witte Raaf – 198 / maart – april 2019 46

Framer Framed beeldhouwkunst uit de collectie van het Stroom Den Haag Bureau Europa – Platform for Wijlre Nederland ❑ ‘HERE/NOW: Current Visions from Stedelijk’ [23/3 tot 12/1/2020] ❑ ‘Where’s the Exhibition? Fluïde Architecture ❑ Buitenplaats Kasteel Wijlre Colombia’ [tot 30/6] ❑ ‘Ways of Being’ – Maria Lassnig programma met diverse activiteiten’ [tot ‘Stucco Storico: het verhaal achter ❑ ‘Kleur: Weelde en Veranderlijkheid’ ’s-Hertogenbosch ❑ Galerie Fons Welters (1919-2014) [6/4 tot 11/8] 31/12/2020] ‘Fragments of a een ambacht’ – Tomaso Vasalli, Joseph – P. Struycken [tot 10/11] Design Museum Den Bosch ❑ ‘Push Angle’ – Kasper Bosmans, The Merchant House Conversation with a Counterfeiter’ – Diego Moretti, Petrus Nicolaas Gagini [tot 24/3] ❑ ‘The Ghosts of Sunday Morning – Mariana Castillo Deball, Jennifer Tee [tot ❑ ‘Revelations’ – André de Jong [tot Tonus & Anonymous [tot 24/5] Jan van Eyck Academie Zwolle EKWC: Europees Keramisch Werk ❑ 20/4] ❑ ‘Group show’ [26/4 tot 15/6] 21/4] ❑ ‘Schilderkunst en Performance’ ‘Hybrid Peace / Visual Culture Research ❑ ‘Master Tools – Centrale Open Studios Centrum’ [tot 19/5] ❑ ‘Modern Museum de Fundatie – Paleis aan de – Pino Pinelli, Mary Sue, Elsa Center, Kiev, Oekraïne’ [25/3 tot 12/5] tentoonstelling’ [16/3 tot 12/4] Nederland 1963 – 1989’ – Bob Bonies, Galerie Onrust Blijmarkt Tomkowiak [10/5 tot 31/8] West Ad Dekkers, Wim Crouwel, Aldo van den ❑ ‘Painting on paper’ – Ričardas Marres – Huis voor Hedendaagse ❑ ‘Vrijheid – De vijftig Nederlandse ❑ ‘Roussel/Brisset/Duchamp – Engineers Nieuwelaar, Wim Quist, Andre Volten, Vaitiekunas̄ en Robert Zandvliet [tot 30/3] Van Gogh Museum Cultuur kernkunstwerken vanaf 1968. Curator: Of The Infra-Thin’ [tot 19/5] ❑ ‘Assemble. Carel Weeber [23/3 tot 18/8] ❑ Maximiliam Arnold, Jugoslav Mitevski, ❑ ‘Hockney – Van Gogh’ [tot 26/5] ❑ ‘The Floor is Lava’ – Sander Breure Hans den Hartog Jager’ [tot 12/5] Transnational Interstate Art Agency’ [tot Han Schuil, Toon Verhoef [13/4 tot 11/5] en Witte van Hulzen [17/3 tot 4/8] Willem Baars Projects 19/4] ❑ ‘Time — Life’ – Tehching Hsieh Amersfoort Galerie Ron Mandos ❑ Emo Verkerk [tot 6/4] [tot 16/2/2020] ❑ ‘Foreign Agents’ – Middelburg Kunsthal KAdE – Kunsthal in ❑ ‘Static Mythologies’ – Daniel Arsham Zone2source Candice Breitz [tot 12/5] Amersfoort [tot 16/3] ❑ ‘Beyond Matter’ – Levi van ❑ ‘Reading by Osmosis ‘ – Semâ Vleeshal Middelburg ❑ ‘A Fire Circle for a Public Hearing’ Zwitserland ❑ ‘Caspar van Wittel (1653-1736). Veluw [30/3 tot 11/5] Bekirović [tot 14/4] Diepenheim Hollandse meester van het Italiaanse ❑ – Paul Maheke [tot 17/3] Galerie Van Gelder ‘Waiting Room’ – Terike Haapoja & Drawing Centre Diepenheim ❑ Aarau stadsgezicht’ [tot 5/5] ❑ Laura Gustaffson [28/4 tot 23/6] Kaspar Müller [31/3 tot 16/6] ‘The Bear, the Square & the Emphasis’ ❑ ‘Sensing Traces’ – Alexandra Roozen Aargauer Kunsthaus Museum Flehite – Nicolas Chardon [tot 12/4] [tot 5/5] Otterlo ❑ ‘Collection de l’Art Brut. Art in ❑ ❑ ‘Naturalisation’ – Salim Bayri [tot Arnhem ‘Stadsbeelden. Acht hedendaagse Kunstvereniging Diepenheim Obscurity’ [tot 28/4] ❑ ‘Big Picture / vedutisten’ – Stefan Bleekrode, Uwe 23/3] ❑ ‘Suzanne U.’ – Ansuya Blom Kröller-Müller Museum DE GROEN Fine Art Collection ❑ ‘(Dis)connection’ – Frank ❑ Large Work’ – Vaclav Pozarek, Markus Poth, Hans Wilschut, Carlijn Kingma, [30/3 tot 4/4] ❑ ‘Setup 03. De Groen x Museum ‘Vestibulum: Song for three rooms’ – Mandersloot, Sybren de Boer, Maria Maria Barnas [tot 31/3] Raetz, Hannah Villiger, Maria Sala, Frank Halmans, Iwan Baan, Frank van Huis Marseille Arnhem’ – Hans Eijkelboom, Ad Pask & Frederique Bergholtz, Hannah Adrian Schiess… [tot 28/4] der Salm, Rob Voerman [tot 19/5] ❑ Barry Flanagan (1941-2009) [tot ❑ ‘Futures Past & Present’ – Helga Gerritsen, Theo Konijnenburg, Berndnaut Joka… [tot 5/5] ❑ ❑ Marie Matusz [tot 28/4] Smilde… [tot 30/6] ❑ ‘Well…Here’s 28/4] ‘Wende >80<’ – Hanne Paris, Céline van Balen, Esther Kroon & Darboven [tot 15/9] ❑ ‘With us in the Amstelveen Julie Greve [tot 2/6] another hot mess I’ve got myself into’ – Dordrecht Basel Arash Fakhim, Chantal van Lieshout, Ide nature’ – Gilbert & George / Giuseppe Cobra Museum voor Moderne Kunst Nieuw Dakota DordtYart Penone, David Nash, Nicholas Pope, Bill Fondation Beyeler ❑ ‘Cobra 70: een meerkoppige slang’ André, Willem de Haan [tot 24/3] ❑ ‘La Défense, The Venturing Gaze’ – ❑ ❑ ‘verschijnen / verdwijnen’ – Maria Blaisse Woodrow, Kazuo Kadonaga [tot 5/5] ❑ ‘Collection: Picasso panorama’ [tot [tot 13/10] ❑ ‘Kati Horna, compassie en ‘Transoxiana Dreams’ – Almagul ❑ ❑ Paulien Oltheten [tot 31/3] Menlibayeva [5/4 tot 16/6] & Bin Xu, Edwin van der Heide, Susanna ‘From the river’ – Richard Long [tot 5/5] ‘The young Picasso – Blue and engagement’ [tot 30/6] ❑ ‘Unsung’ 19/5] ❑ ‘And all the untilled air Rose Periods’ [tot 26/5] P/////AKT Inglada, J&B, Sarah van Sonsbeeck, – Anette Brolenius [tot 30/6] De Kerk – tijdelijke presentatieplek Puck Verkade… [20/4 tot 28/7] between’ – Lucas Lenglet [20/4 tot 22/9] ❑ ‘Dolle Mina’ – Eva Besnyö [tot 30/6] ❑ ‘Oomph part II’ – Pedro Barateiro Museum Arnhem Kunsthalle Basel ❑ ❑ ‘Mammalian Fantasies’ – Daniel ❑ ‘Hongaarse Vluchtelingen en Slaaf of [31/3 tot 12/5] Brigitte Louter [31/3 ❑ ‘Your Voice Matters’ – Alicia Framis, Pictura Rotterdam tot 12/5] ❑ ‘Ode aan de Synode’ – Tanja Smit, Dewar & Grégory Gicquel [tot 14/4] Dood ‘ – Ata Kandó [tot 30/6] Patricia Kaersenhout, Iris Kensmil… [tot ❑ 12/5] Niels Post, Gracia Khouw [30/3 tot 5/5] A Tale of a Tub ‘Golden Shower’ – Wong Ping [tot 5/5] PS ❑ ‘Sensory Primer’ – Kate Cooper [tot ❑ ‘Homemade RC Toy’ – Geumhyung Amsterdam ❑ Kirstin Arndt [tot 13/4] ❑ Ian Anüll kunstruimte NUN hedendaags Eindhoven 7/4] Jeong [3/5 tot 11/8] andriesse eyck galerie [14/4 tot 4/5] ❑ Helen Smith [11/5 tot ❑ ‘jong talent: foto’s’ – Kelvin Ramakers Kunstmuseum Basel ❑ ‘Artisanal Complex’ – Joe Scanlan [16/3 22/6] [22/3 tot 31/3] ❑ ‘jong talent: Onomatopee – bookshop and Garage Rotterdam ❑ ‘The House Where You Live Forever. ❑ ‘Fokus Andreas Gursky’ [tot 31/3] tot 27/4] ❑ Koos Breukel [4/5 tot 15/6] Reutengalerie Amsterdam schilderijen’ – Thuy Huyn [5/4 tot 14/4] exhibition space ❑ ❑ ‘Diagrams of Power. Art and design Curated by Marina Coelho’ – Daniel ❑ ‘Video / Film. Taking Stock’ [tot 15/4] Art Singel 100 ❑ ‘Shattered Reality’ – Eric Martijn, ‘jong talent: beelden, video’s, ❑ installaties’ – Nils Leibelink [19/4 tot works using data, diagrams, maps and Albuquerque, Vanessa Safavi, Robin ‘Carl Burckhardt. Classical Spirit— ❑ Mapi Rivera [tot 31/3] Federico Murgia, Lon Robbé, Paksha van Kolleman, Berlinde De Bruyckere… [tot Modern Form’ [tot 31/3] Slooten [23/3 tot 28/4] ❑ ‘Innerglow’ 28/4] visualizations as ways of challenging ❑ Colette Curfs [6/4 tot 28/4] dominant narratives and supporting the 14/4] ❑ ‘Writing & Image. Prints from the – Henriëtte van’t Hoog and Guests [4/5 15th through 17th centuries’ [tot 12/5] Beautiful Distress House tot 8/6] Bergen resilience of marginalized communities’ Joey Ramone ❑ ‘HERE/NOW: Current Visions from [tot 5/5] ❑ ❑ ‘Neu im Kupferstichkabinett’ [tot Museum Kranenburgh ‘Be Careful My Sister’ – Momu & No ❑ Colombia’ [tot 3/4] Rijksmuseum Es [tot 23/3] 23/6] ‘The Cubist Cosmos. From ❑ ❑ ‘Vlaamse Expressionisten’ [tot 10/6] Van Abbemuseum Picasso to Léger’ [30/3 tot 4/8] ‘Chintz: Global Textile’ [tot 21/7] ❑ ❑ ‘Every Future is a Crime Scene part De Appel ❑ ‘Alle Rembrandts’ [tot 10/6] ❑ ‘Tempus’ – Awoiska van der Molen [tot ‘Van wie is de straat? Visies op onze ❑ publieke ruimte’ [tot 31/3] ❑ ‘The III’ – Thijs Ebbe Fokkens [6/4 tot 18/5] Museum Tinguely ‘In Cameras Res’ – CAMP [16/3 tot ❑ ‘Leermeester & leerling. Topstukken 10/6] Making of Modern Art – Een verhaal ❑ Cyprien Gaillard [tot 5/5] ❑ ‘Debris 20/4] in de Eregalerij’ [tot 10/6] ❑ ‘Iedereen Kunsthal Rotterdam over moderne kunst ‘ [tot 3/1/2021] Field’ – Lois Weinberger [17/4 tot 1/9] De Brakke Grond fotografeert. Opkomst van de amateur- Breda ❑ ‘Trouble in Paradise. Collection Rattan ❑ ‘The Way Beyond Art’ [tot 3/1/2021] ❑ ‘Een dunne lijn tussen waarheid en fotografie in Nederland’ [tot 10/6] Club Solo Chadha’ [tot 26/5] ❑ ‘Museum als Parlement. Het ❑ Bern fictie’ – Camille Picquot [tot 12/5] ❑ ‘Solo 21’ – Stijn Ank [24/3 tot 28/4] ‘The Anarchist Citizenship. Ode to Scheepvaartmuseum Volksparlement van Rojava in het Van Youthful Daredevils’ [tot 16/6] Kunsthalle Bern De Oude Kerk ❑ ‘Sea of Tranquillity’ – Hans Op de Abbemuseum’ [tot 31/8] ❑ ‘Black Queer ❑ ❑ Delft ‘Picasso on Paper’ [tot 12/5] Isa Genzken [tot 28/4] ❑ ‘The Instrument of Troubled Dreams’ Beeck [tot 9/6] Diaspora in the Netherlands’ – Dustin ❑ ‘Favela Painting. Community Art for – Janet Cardiff & George Bures Miller Galerie De Zaal Kunstmuseum Bern Slewe Galerie Thierry en Wigbertson Julian Isenia [tot Social Change’ [tot 26/5] ❑ ‘Collection of Kunstmuseum Bern’ – [tot 29/4] ❑ ❑ ‘Terug in de tijd op papier’ – Leon 2/6] ❑ ‘The Tick’ – Josefin Arnell [tot ❑ ‘Sirenen’ – Joris Strijbos [16/3 tot 7/7] ‘Apostrophe’ – Dan Walsh [tot 30/3] ❑ Anker, Amiet, Hodler, Giacometti, EYE Film Instituut Nederland ❑ ‘Water Color’ – Joris Geurts [6/4 tot Adriaans [tot 21/4] ‘Nieuw werk’ 28/4] ❑ ‘Positions #4: vier kunstenaars ❑ ‘Science Fiction. A Journey into the ❑ – Anjes Adriaansens [tot 21/4] Pissarro… [tot 31/12] ‘You Never ❑ ‘A Tale of Hidden Histories’ – Broomberg 11/5] in dialoog’ – Gluklya, Naeem Mohaiemen, Unknown’ [16/3 tot 30/6] Know the Whole Story. Video Art and ❑ ‘Zeventiger jaren in het kantoor’ – Sandi Hilal & Alessandro Petti [tot 28/4] & Chanarin, Omer Fast, Chia-Wei Hsu, Stedelijk Museum Amsterdam ❑ Museum Boijmans Van Beuningen New Media from the Kunstmuseum Bern Meiro Koizumi [16/3 tot 19/5] Jaap van den Ende [tot 21/4] ‘land # ❑ ‘Museumindex – het museum in ❑ ❑ ❑ ‘Freedom of Movement. water, groepstentoonstelling’ [5/5 tot ❑ ‘Laat je haar neer’ – Pipilotti Rist [tot Collection’ [tot 31/3] ‘Ich als Mensch’ getallen’ [tot 3/1/2021] ‘Marken 26/5] ❑ ‘Infinity Mirror Room – Phalli’s – Miriam Cahn [tot 16/6] ❑ ‘Ich im Bild. Fotografie Museum Amsterdam (Foam) Gemeentelijke kunstaankopen 2018’ [tot 9/6] Eindhoven (2011-2019)’ – Frank ❑ ‘Erwin Blumenfeld – kleurenfotografie 17/3] ❑ ‘Spirits of the Soil’ – Raquel van ❑ Field’ – Yayoi Kusama [tot 25/5] Selbstbildnisse der Graphischen Sammlung Mandersloot [tot 10/6] ‘Frank Stella: ❑ ‘Nederland/ Bauhaus. Pioniers van een aus fünf Jahrhunderten’ – Rembrandt, (1941-1960)’ [tot 14/4] Haver [tot 7/4] ❑ ‘Pinball Wizard: The Den Haag Registreren van kijkprofielen door ❑ ‘Stories’ – Santu Mofokeng [tot 28/4] Work and Life of Jacqueline de Jong’ nieuwe wereld’ [tot 26/5] Adolf Wölfli, Meret Oppenheim, Maria 1646 middel van eye-tracking (i.s.m. KU ❑ ‘Happy Valley’ – Eva O’Leary [tot [tot 18/8] ❑ ‘You Are Seeing Things ❑ ‘Metamorphosis’ – Iwan Smit [tot Lassnig, Luc Tuymans… [tot 2/6] ❑ ‘Ohne ❑ ‘I still send you a lot of affection and I Leuven)’ [tot 7/4] ❑ ‘Gezichten van 28/4] ❑ ‘ZEEN’ – Scheltens & Abbenes – Drie films van Bárbara Wagner en 26/5] ❑ ‘Als de luiken sluiten. Verfallsdatum. Schenkung und Leihgaben kiss you through my denture’ – Pauline boeken’ – Vadim Brodsky [tot 3/5] [15/3 tot 5/6] ❑ ‘I Can Make You Feel Benjamin de Burca’ [16/3 tot 16/6] Hoogtepunten uit de collectie’ [tot 26/5] der Sammlung Migros Aare’ [3/5 tot 15/9] Curnier Jardin [22/3 tot 21/4] ❑ ‘Multisensory museum. Experimentele Good’ – Tyler Mitchell [19/4 tot 5/6] ❑ ‘Hybride Sculptuur. Hedendaagse ❑ ‘Co Westerik – Dagelijkse Zentrum Paul Klee ❑ Luís Lazáro Matos [3/5 tot 2/6] multi-zintuigelijke museumruimte’ [tot verwondering’ [tot 26/5] 3/1/2020] ❑ ‘Paul Klee. Tierisches’ [tot 17/3] Fotomuseum Den Haag Nederlands Fotomuseum ❑ ‘Kandinsky, Arp, Picasso … Klee & ❑ ‘Sequence’ – Klaus Baumgärtner Gorssel ❑ ‘Shadows’ – Alfredo Jaar [tot 12/5] Friends’ [19/3 tot 1/9] ❑ ‘Ekstase’ (1948-2013) [tot 12/5] ❑ ‘Robert F. Kennedy Funeral Train – – Auguste Rodin, Henri Michaux, Meret ❑ ‘Isabella hunts’ – Isabella Rozendaal MORE – Museum voor modern The People’s View’ [tot 12/5] ❑ ‘De Oppenheim, Andy Warhol, Marlene [tot 12/5] ❑ Erwin Olaf [tot 12/5] realisme collectie belicht door Bertien van Manen’ Dumas, … [4/4 tot 4/8] ❑ ‘De gebroeders Barraud, 4 Zwitserse – Lucebert / Paul Citroen… [tot 8/12] Galerie Maurits van de Laar realisten’ [tot 12/5] ❑ ‘Tomb of the Ordinary Man’ – Nare TENT Luzern Eloyan, Jakup Ferri, Christie van der Groede ❑ ‘Rotterdam Cultural Histories #15: Kunsthalle Luzern Haak, Zeger Reyers, Elmar Trenkwalder Publiekslievelingen en weesbeelden’ [tot ❑ Christian Herter – Matteo Laffranchi [tot 17/3] ❑ ‘25 jarig jubileum Marcel VierVaart 17/3] ❑ ‘Where does culture happen?’ – André Schuler [tot 24/3] ❑ ‘Werkschau van Eeden’ [13/4 tot 12/5] ❑ ‘Zee Land’ – Nan Groot Antink [20/4 [tot 7/4] Chicago’ [29/3 tot 31/3] ❑ ‘Fumetto tot 14/7] ❑ ‘Souvenirs. Salon opstelling – Comic Festival Luzern’ [6/4 tot 14/4] Galerie Ramakers diverse kunstenaars’ [20/4 tot 29/9] Witte de With ❑ ‘Magus’ – Ossip [tot 17/3] ❑ ‘La fuite ❑ ‘Wandnebenwand. Ein Kunstprojekt ❑ ‘Residu / presentatie korte werk- ❑ ‘Een tentoonstelling met een de l’ame’ – Pat Andrea [7/4 tot 12/5] der Kunsthalle Luzern in periode’ – Jan Eric Visser [20/4 tot 29/9] audioscript door Sarah Demeuse en Wendy Tronrud en een soundtrack door Zusammenarbeit mit der Visarte GEM Museum voor Actuele Kunst Zentralschweiz’ [19/4 tot 19/5] ❑ ‘Stranger on display’ – Helen Dowling Haarlem Mario García Torres in samenwerking [tot 2/6] met Sol Oosel’ [tot 5/5] Kunstmuseum Luzern Frans Halsmuseum ❑ ‘Firelei Báez, een nieuw werk’ [tot ❑ ‘Und die alten Formen stürzen ein. Gemeentemuseum Den Haag – gM ❑ ‘Het fenomeen Hals. Een inkijk in de ❑ Kunst um 1800 aus der Sammlung’ [tot ❑ 12/5] ‘Lawrence Abu Hamdan, a solo ‘The Universal Photographer’ – Anne fascinerende wereld van Frans Hals’ [tot exhibition’ [tot 28/4] 17/11] ❑ ‘News! Erwerbungen im Geene en Arjan de Nooy [tot 17/3] 1/1/2023] ❑ ‘Ruis! Frans Hals Anders’ ❑ Kontext der Sammlung’ [tot 16/6] ❑ ‘Over Contemporary Arab ‘Femmes fatales – Sterke vrouwen in [tot 16/6] ❑ ‘Haarlemse Helden. Andere Representations’ [tot 19/5] ❑ Keiichi Tanaami [6/4 tot 26/5] de mode’ [tot 24/3] ❑ Ad Gerritsen [tot Meesters’ – Hendrick Goltzius, Tracey ❑ 17/3] Erwin Olaf [tot 12/5] Emin, Judith Leyster, Paul McCarthy… Schiedam Winterthur ❑ ‘Vormvariaties’ – Maria van Kesteren [tot 1/7] [16/3 tot 18/8] ❑ ‘Uit de klei’ – Dick De Ketelfactory Fotomuseum Winterthur ❑ Verdult, Helen Frik, Gijs Assmann, Heerlen ❑ ‘Stil. Het Stiltemuseum is terug in ‘Photographic’ – Anne Collier [tot 26/5] Jennifer Tee, Maartje Korstanje, Koen Nederland’ [tot 14/7] SCHUNCK Kunsthalle Winterthur Taselaar, Thijs Jaeger [16/3 tot 18/8] ❑ ❑ ‘Rietveld Architecture-Art-Affordances Stedelijk Museum Schiedam Michael Etzensperger [tot 28/4] ❑ ‘Een Poolse Avant Garde’ – Katarzyna ❑ ‘Manzoni in Holland’ [tot 2/6] Kobro & Wladyslaw Strzeminski [23/3 (RAAAF) – The End of Sitting’ [tot Kunstmuseum Winterthur 31/12] ❑ ‘Muurschildering’ – Femmy ❑ ‘Rothko & ik’ [16/3 tot 5/1/2020] ❑ ‘Reality Check. Materialwelten in der tot 30/6] ❑ Otten [tot 8/9] ❑ ‘Basquiat. The Artist ‘De Volkskrant Beeldende Kunst Prijs’ Kunst von Jean Tinguely bis Dieter Roth’ Mauritshuis and His New York Scene’ [tot 2/6] [16/3 tot 16/6] [tot 22/4] ❑ ‘Plastik’ – Koenraad ❑ ‘Rembrandt en het Mauritshuis’ [tot ❑ ‘Van CoBrA tot boorolie’ – Karel Dedobbeleer [tot 22/4] 15/9] ❑ ‘Shifting Image. In search of Heino/Wijhe Appel, Gijs Assmann, Daan van Golden, ❑ Daumier – Pettibon [tot 4/8] Johan Maurits’ [4/4 tot 7/7] Charlotte Schleiffert, herman de vries, ❑ ‘Rich Kids. Kinderporträtminiaturen Museum De Fundatie – Kasteel Het Anne Wenzel… [16/3 tot 6/10] Museum Beelden aan Zee Nijenhuis der Schenkung Briner und Kern’ [tot ❑ 5/1/2020] ❑ ‘Konstruktives Kabinett. ‘Genesis’ – Carel Visser [16/3 tot 10/6] ❑ ‘Dirk Hannema (1895-1984) – Sittard Verzamelaar, museumdirecteur en Max Bill und die Zürcher Konkreten’ Nest [13/4 tot 2/2/2020] ❑ kasteelheer’ [tot 5/5] Museum De Domijnen ‘History is His Story’ – Crystal Z ❑ ‘Tijdsbeelden. Cultureel erfgoed, Campbell, Arna Mačkić, Pamela beelden en gedichten’ – Frank Eerhart Zürich Phatsimo Sunstrum, Jaro Varga… [tot Leeuwarden [tot 14/4] ❑ Ricardo Brey [tot 10/6] Kunsthalle Zürich 14/4] Fries Museum ❑ ‘The Brotherhood of New Blockheads ❑ ‘Hindeloopen’ [tot 31/12/2021] Parts Project Tilburg (1996–2002)’ [tot 26/5] ❑ ‘Shiva 2019’ ❑ ❑ ‘Rembrandt & Saskia: Liefde in de ‘Anthropocosmos’ – Paul Neagu (1938- De Pont – Museum voor hedendaagse – Genoveva Filipovic [tot 26/5] 2004) [tot 31/3] ❑ ‘Your truth, inter- Gouden Eeuw.’ [tot 17/3] ❑ Lennart Lahuis [tot 24/3] kunst Kunsthaus Zürich pretation and nostalgia’ – Saša Tkačenko & ❑ Ann Veronica Janssens [tot 31/3] Vladimir Miladinović [5/5 tot 7/7] ❑ Éric Van Hove [tot 5/1/2020] ❑ ‘Fly me to the Moon. 50 Jahre ❑ Richard Long [tot 16/6] Mondlandung’ [5/4 tot 30/6] Pulchri Studio Keramiekmuseum Princessehof ❑ Sigrid Calon [tot 7/4] ❑ Marianne Benkö [tot 31/3] ❑ ‘Always ❑ ‘Van Oost en West. De nieuwe ❑ ‘Celebration of Light’ – Jan van Migros Museum für Gegenwartskunst Searching for the Ultimate light’ – presentatie van de vaste collectie’ [tot Duijnhoven [13/4 tot 16/6] ❑ ‘Producing Futures. An Exhibition on Marie-Antoinette Courtens [tot 31/3] 31/12/2020] ❑ ‘Bij Escher thuis’ [tot ❑ ‘Photographs’ – John Riddy [13/4 tot Post-Cyber-Feminisms’ – Cécile B. Evans, ❑ ‘Het Atelier’ – Ed van der Kooy [23/3 31/1/2020] ❑ ‘Made in Holland. 400 1/9] Lynn Hershman Leeson, Shana Moulton, tot 16/4] ❑ ‘Surface Tension II’ – Esther jaar wereldmerk’ [tot 30/6] ❑ ‘Design Cao Fei, Frances Stark… [tot 12/5] Jiskoot & Kirsten Hutsch [23/3 tot 16/4] #4: Jelle Mastenbroek’ [tot 27/10] Utrecht ❑ ❑ ‘Galerie de Witte Voet: 1975 – 2017’ ‘First Dates’ – Dorien Plaat & Centraal Museum [tot 27/10] ❑ ‘Land Slides’ – Lennart Suzanne van Soest [23/3 tot 16/4] ❑ ‘Rietveld en Van Baarencollectie Kunst ❑ Annemiek Collin [7/4 tot 30/6] Lahuis [tot 24/3] ❑ en vormgeving 1915-1930’ [tot 31/12] ‘Landschappen met en zonder auto’s’ ❑ ‘De Wereld van Utrecht – Topstukken Maastricht – Araun Gordijn [20/4 tot 12/5] uit de vijf collecties’ [tot 30/4/2021] De volgende ‘De Witte Raaf’ verschijnt ❑ ‘Werken op papier’ – Theo Jordans Bonnefantenmuseum ❑ ❑ ‘Utrecht, Caravaggio en Europa’ [tot op 15 mei 2019. Gegevens voor de [20/4 tot 12/5] ‘What you see, is not ❑ ‘Someone is in my House’ – David Lynch 24/3] ❑ ‘Waar de rede geen weet van agenda moeten binnen zijn vóór what you get’ – Coby Brinkers [20/4 tot [tot 28/4] ❑ ‘Een Postume Samenwerking. ❑ heeft’ – Frank van den Broeck [tot 17/6] 15 april 2018 op het postbusadres:­ 12/5] ‘Verwondering over ons bestaan Ine Schröder en haar Archief ‘ [tot 1/9] ❑ ‘MOED: Wat niet gezien wordt. Een Postbus 1428, 1000 Brussel 1. is mijn drijfveer’ – Fredy E. Wubben [3/5 ❑ ‘Pressing Matter’ – Dan Walsh [tot ❑ breder perspectief op de collectie van het e-mail: [email protected] tot 26/5] ‘Getroffen’ – Marijke 12/1/2020] ❑ ‘Beating Time. Centraal Museum’ – Nola Hatterman, Gémessy & Pien Hazenberg [3/5 tot Collectiepresentatie hedendaagse kunst met ❑ Steve McQueen, Ary Scheffer, Therese The next issue of ‘De Witte Raaf’ will 26/5] Afifa Aleiby [3/5 tot 26/5] gastbijdragen’ – R.W. Beerens, Chantal Le Schwartze, Iris Kensmil, Rotimi be released on May 15th, 2019. SinArts Gallery Doux, Andrea Éva Györi, Marianne van der Fani-Kayode… [tot 30/6] Please send your information before ❑ ‘Consciousness’ – Benjamin Li, Shen Heijden, Servie Janssen… [tot 12/1/2020] ❑ ‘Joyce Vlaming: Act II, 12 Portraits’ April 15th, 2017 to: Postbus 1428, Wei, Naoki Fuku, Du Rongkun [tot 30/3] ❑ ‘Meester van Elsloo, van eenling naar [tot 30/6] ❑ ‘Assisted Living’ – Jessica B-1000 Brussel 1. ❑ Liao Zhixin [13/4 tot 4/5] verzameling’ [tot 16/6] Stockholder [19/4 tot 1/9] e-mail: [email protected] De Witte Raaf – 198 / maart – april 2019 47 Colofon met de steun van de Redactie Thema’s van de komende nummers: transparantie en Vlaamse overheid opaciteit, kunst sinds 1991/2008, redigeren en corrige­ ren, grafisch ontwerp. Bijdragen (ongevraagde inzendin­ Christophe Van Gerrewey, Laura Herman (&), Daniël Rovers gen) over deze en andere onderwerpen kunnen worden ingestuurd via [email protected]. Zakelijke leiding: Dirk Mertens ([email protected]) Redactiesecretariaat en publiciteit: Thomas Olbrechts ([email protected]) Eindredactie en correctie: Dirk Mertens Vormgeving: Inge Ketelers

Raad van bestuur: Peter Bernaerts, Arnold Heumakers, Marc De Kesel, Yasmine Kherbache

Adviesraad: Mieke Bal, Ann Demeester, Caroline Dumalin, Fieke Konijn, Louise Osieka, Nina Serulus, Charlotte De Somviele, Merel van Tilburg, Bart Verschaffel, Camiel van Winkel

Praktische gegevens

ISSN: 0774-8523 Personalia BTW nummer: BE 0456.630.567 Verschijningsritme: tweemaandelijks Carel Blotkamp is emeritus hoogleraar moderne kunst aan de VU Amsterdam en kunstcriticus in ruste. Planning verschijnt deadline nummer 199 15 mei 2019 15 april 2019 Tom Engels is schrijver, dramaturg, redacteur en curator. nummer 200 15 juli 2019 15 juni 2019 Momenteel werkt hij samen met Steve Paxton en Myriam nummer 201 15 september 2019 15 augustus 2019 Van Imschoot aan de publicatie Conversations in Vermont. nummer 202 15 november 2019 15 oktober 2019 nummer 203 20 januari 2020 20 december 2019 Christophe Van Gerrewey is auteur van enkele romans, nummer 204 15 maart 2020 15 februari 2020 redacteur van De Witte Raaf en professor architectuurtheo­ rie aan de École Polytechnique Fédérale de Lausanne. Oplage: 14.000 ex. Gratis beschikbaar in archieven, biblio­ theken, culturele cafés, culturele centra, galeries, instellingen Sébastien Hendrickx is dramaturg, criticus, docent aan voor hoger en deeltijds kunstonderwijs, kunstboekhandels, KASK/School of Arts en redacteur van Etcetera. Momenteel musea en stichtingen voor beeldende kunst. werkt hij aan SUICIDE, een theatervoorstelling over het goede leven.

Laura Herman is redacteur van De Witte Raaf, curator bij La Loge (Brussel) en van het twaalfde Satellite-programma Abonnement van Jeu de Paume (Parijs).

Matisse Huiskens is kunsthistoricus en hoofdredacteur De Witte Raaf is een gratis meeneemkrant. Wenst u dat De van Simulacrum. Momenteel doet hij onderzoek naar de Witte Raaf thuisbezorgd wordt of wilt u het tijdschrift naoorlogse kunstwereld van Rome. financieel ondersteunen, dan kan u een (steun)abonnement nemen. Via PayPal kan u op www.dewitteraaf.be een Steven Humblet is criticus, docent, onderzoeker en curator. doorlopend (steun)abonnement nemen. U kan het bedrag Hij doceert fotogeschiedenis aan het KASK in Antwerpen en ook overschrijven. Vermeld uw adres, e-mailadres en het is voorzitter van onderzoeksgroep Thinking Tools. nummer waarbij het abonnement moet ingaan. Let op: gebruik het juiste rekeningnummer voor uw land! Losse Bram Ieven is filosoof en cultuurcriticus. Zijn onderzoek nummers van De Witte Raaf kunnen op dezelfde wijze richt zich voornamelijk op de relatie tussen kunst en politiek. worden (na)besteld.

Vlad Ionescu is postdoctoraal onderzoeker, Faculteit Rekeningnummers Architectuur en Kunst, UHasselt. Hij werkt rond herbe­ KBC Brussel BE33 4222 1816 1146 stemming en de correlatie tussen kunst en architectuur. TRIODOS Nederland NL73 TRIO 0784 9288 35

Steven Jacobs is kunsthistoricus, gespecialiseerd in film. Buitenland (binnen Europa): Hij bestudeert diverse aspecten van de Belgische kunst, en IBAN: BE33 4222 1816 1146 – BIC: KREDBEBB doceert aan de Universiteit Gent en de Universiteit Gelieve in de mededeling het nummer te vermelden Antwerpen. waarmee u uw abonnement wilt laten beginnen!

Rudi Laermans is gewoon hoogleraar sociale theorie, Tarieven België en Nederland KULeuven. Recente publicaties: Moving Together: Theorizing Abonnement e 30,00 and Making Contemporary Dance (Valiz, 2015) en Weber Steunabonnement e 60,00 (Boom, 2017; met Dick Houtman). Losse nummers e 10,00

Jean-Claude Lebensztejn is kunstcriticus en kunsthisto­ Tarieven Buitenland ricus. Recent publiceerde hij de essaybundels Études cézan­ Abonnement e 40,00 niennes (2006), Déplacements (2013) en Kafka, Sade, Steunabonnement e 60,00 Lautréamont – Rêve déchiré (2017). Losse nummers e 10,00

Maarten Liefooghe is docent architectuurtheorie en -geschiedenis (UGent). Hij schrijft over architectuur en beeldende kunst, erfgoed- en tentoonstellingspraktijken, en hun interacties.

Daniël Rovers is schrijver – meest recent van Bakvis. Een leesautobiografie – en redacteur van De Witte Raaf.

Pieter T’Jonck is ingenieur-architect. Hij schrijft sinds — Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd zonder voorafgaan- delijke toestemming van de uitgever en de auteurs. 1980 over dans en performance, architectuur en beeldende — De rechten voor de illustraties en de teksten werden naar best vermogen kunst, in kranten, tijdschriften en boeken in binnen- en bui­ geregeld. Andere rechthebbenden gelieve zich te wenden tot de redactie. tenland. — Schriftelijke reacties kunnen gepubliceerd worden maar de redactie behoudt zich het recht voor ingezonden brieven in te korten. Jorne Vriens is afgestudeerd als kunsthistoricus. Hij won — Ongevraagde bijdragen worden niet teruggestuurd. de Prijs voor de Jonge Kunstkritiek in de categorie recensie Uitgever: DWR/TWR vzw en schrijft voor diverse media. Postbus 1428, B-1000 Brussel 1 Tel. 32(0)2 223.14.50 Paul Willemsen is curator en criticus. Recentelijk schreef http://www.dewitteraaf.be – e-mail: [email protected] hij over fotografie voor rekto:verso, Metropolis M en Camera Verantwoordelijke uitgever: Thomas Olbrechts, Austria. Kersbeeklaan 113, 1190 Brussel De Witte Raaf – 198 / maart – april 2019 48

6 rue St-Georges | St-Jorisstraat 107 rue St-Georges | St-Jorisstraat

Walter Swennen Katherine Bernhardt Un Cœur Pur Garfield on Scotch Tape 1 March — 13 April 2019 22 February — 6 April 2019

Paul McCarthy Paul McCarthy 25 April — 25 May 2019 25 April — 25 May 2019

6 rue St-Georges | St-Jorisstraat, 1050 Brussels, Belgium www.xavierhufkens.com +32(0)2 639 67 30

ASSEMBLE TRANSNATIONAL INTERSTATE ART AGENCY 16.02.2019 — 19.04.2019 ——————————————————————————— CANDICE BREITZ FOREIGN AGENTS 16.02.2019 — 12.05.2019 ——————————————————————————— ROUSSEL / BRISSET / DUCHAMP ENGINEERS OF THE INFRA-THIN 16.02.2019 — 19.05.2020 ——————————————————————————— TEHCHING HSIEH TIME - LIFE 16.02.2019 — 16.02.2020 + ARTIST TALK: WEDNESDAY 24.04.2019 / 20:00 H — INFO + RSVP: WWW.WESTDENHAAG.NL ——————————————————————————— NEW LOCATION: FORMER AMERICAN EMBASSY BY MARCEL BREUER — LANGE VOORHOUT 102, DEN HAAG / OPEN: 7 DAYS A WEEK 12:00 — 18:00 H

West WWW.WESTDENHAAG.NL

16.09.2016 — 22.10.2016 the school of no return Ulf Aminde —————————————————————————————