ESTONIA MONOGRAFIA KRAJOZNAWCZA Jarosław Swajdo SPIS TREŚCI WIADOMOŚCI OGÓLNE 5–29 Położenie, obszar, granice Symbole narodowe Podział administracyjny Demografia Na- rodowości Polacy w Estonii Religia Język Transport Środowisko geograficzno-przyrod- nicze HISTORIA 29–70 TALLINN 71–99 Tallinn HARJUMAA 99–115 Aegviidu Jõelähtme Jägala-Joa Kehra Keila Keila-Joa Kiiu Kloogaranna Kolga Kosti- vere Kuusalu Laulasmaa Loksa Maardu Madise Naissaar Padise Pakri saared Paldi- ski Riisipere Saue HIIUMAA 115–120 Hiiumaa Kärdla IDA-VIRUMAA 121–146 Jõhvi Aseri Iisaku Kiviõli Kohtla-Järve Kohtla-Nõmme Kuremäe Kurtna Lohusuu Lüganuse Narva Narva-Jõesuu Narva veehoidla Peipsi-Pihkva järv Purtse Püssi Ran- napungerja Sillamäe Sinimäe Sonda Toila Vasknarva JÕGEVAMAA 146–153 Jõgeva Adavere Endla Kuremaa Kärde Laiuse Luua Mustvee Palamuse Põltsamaa JÄRVAMAA 153–160 Paide Ambla Järva-Jaani Järva-Madise Koeru Käravete Türi LÄÄNEMAA 160–172 Haapsalu Hanila Karuse Kirbla Koluvere Kullamaa Lihula Matsalu rahvuspark Noaro- otsi poolsaar Osmussaar Ridala Virtsu Vormsi LÄÄNE-VIRUMAA 173–186 Rakvere Haljala Jäneda Kunda Käsmu Lahemaa rahvuspark Palmse Sagadi Tamsa- lu Tapa Vihula Viitna Viru-Nigula Võsu PÕLVAMAA 186–190 Põlva Räpina Setumaa PÄRNUMAA 190–205 Pärnu Audru Häädemeeste Kabli Kihnu Kilingi-Nõmme Kurgja Lavassaare Manilaid Pärnu-Jaagupi Sindi Tahkuranna Tootsi Tori Tõstamaa Vändra RAPLAMAA 205–210 Rapla Alu Hageri Järvakandi Kehtna Kohila Lelle Lohu Märjamaa Varbola SAAREMAA 211–228 Saaremaa Kuressaare Abruka Angla Kaali kraater Kaarma Karja Karujärv Kihelkonna Muhu Orissaare Panga pank Pöide Ruhnu Sõrve poolsaar Valjala Vilsandi rahvuspark TARTUMAA 228–247 Tartu Alatskivi Elva Emajõgi Kallaste Kärkna Nõo Saadjärve Ülenurme VALGAMAA 247–254 Valga Otepää Paju Sangaste Taagepera Tõrva VILJANDIMAA 255–264 Viljandi Abja-Paluoja Karksi-Nuia Mustla Mõisaküla Olustvere Soomaa rahvuspark Suure-Jaani Võhma Võrtsjärv VÕRUMAA 264–271 Võru Antsla Haanjamaa Hino Karula rahvuspark Kütiorg Mõniste Paidra Rõuge Vast- seliina Estonia w wypisach 272–279 Uwagi 280–282 5 WIADOMOŚCI OGÓLNE Położenie, obszar, granice. Geograficznie Estonia (Eesti) usytuowana jest w północno-wschodniej części Europy, u wschodnich wybrzeży Morza Bałtyckiego (Läänemeri). Politycznie wraz z Łotwą i Litwą stanowi grupę trzech państw bał- tyckich (Baltische Staaten; Balti riigid). W okresie międzywojennym do grupy tej zaliczano także Finlandię. Estonia jest w owym gronie państwem najdalej wysu- niętym na północ. Powierzchnia kraju wynosi 45 227,63 km² (wedle innych obli- czeń 43 432,31 km²). Tym samym jako najmniejsze państwo bałtyckie Estonia wyraźnie ustępuje Łotwie (64,5 tys. km²) i Litwie (65,3 tys. km²). Obszarem kwa- lifikuje się także do mniejszych państw w skali całego kontynentu, porównywal- na tu z Danią (43,0 tys. km²), Holandią (41,5 tys. km²) i Szwajcarią (41,2 tys. km²). Obrazowo mówiąc Estonia zajmuje powierzchnię nieco skromniejszą od zsumowanych dwóch aktualnego kształtu sąsiednich województw Polski Cen- tralnej, tj. mazowieckiego (35,5 tys. km²) i świętokrzyskiego (11,7 tys. km²). Roz- piętość z północy na południe wynosi 245 km, a z zachodu na wschód 380 km (bez wysp na Bałtyku 265 km). Lądem Estonia graniczy z dwoma państwami, którymi są Łotwa od południa (339 km) i Federacja Rosyjska od wschodu (294 km). Całkowita długość pań- stwowej granicy (riigipiir) lądowej to 633 km. Granica estońsko-rosyjska ma w większości charakter naturalny, biegnąc przeważnie rzeką Narwą oraz gigan- tycznym zespołem jeziornym Peipsi-Pihkva järv (Чудско-Псковское озеро). Od- ległość od leżącego tuż na wschodniej granicy miasta Narwa do Petersburga wynosi zaledwie 152 km. W okresie międzywojennym należały do Estonii także dwa przygraniczne tereny, po 1945 wchodzące w skład Rosji. Stanowią je na północy Zanarwie oraz na południu większy obszar wokół miasta Pieczory (Pet- seri) zamieszkany częściowo przez ugrofiński lud Setu. Są to ziemie wykracza- jące poza carskie gubernie estlandzką i inflancką (liwlandzką, liwońską), a wcześniej poza historyczne Stare Inflanty (zwrotu tych terenów od Rosji żądała Estonia jeszcze przez kilka lat po restytucji niepodległości 1991). Na południu fragmenty granicy tworzone są przez rzeki Piusa (Пиуза, Пимжа) koło Pieczor 6 (17 km) oraz Pedetsi (Pededze; Педедзе) na południowy wschód od miejsco- wości Misso. Z kolei wytyczona po 1918 granica z Łotwą rozdzieliła wedle zasa- dy etnicznej dawną gubernię inflancką na część estońską i łotewską. Geogra- ficznie sztuczna bierze ona początek w trójstyku między miejscowościami Mis- so, Pededze i Laura (Лавры). Stamtąd wiedzie na zachód aż po okolice łotew- skiej miejscowości Gaujiena, gdzie odbija na północny zachód, przecinając na część estońską i łotewską miasto Wałk (Valga, Valka). Utrzymując ten kierunek zatacza pętlę przed miastem Mõisaküla, skąd schodzi lekko na południowy za- chód ku wybrzeżom Zatoki Ryskiej (Liivi laht, również Riia laht), które osiąga między wsią Ikla w Estonii a miastem Ainaži na Łotwie. Morze Bałtyckie wyzna- cza z kolei granicę północną i zachodnią. Zatoka Fińska (Soome laht), stanowią- ca sięgające po Petersburg wąskie wschodnie ramię Bałtyku, oddziela Estonię od leżącej na północy Finlandii (morska odległość między Tallinnem a Helsinka- mi ok. 80 km). Po zachodniej stronie otwartego Bałtyku leży Szwecja (dystans między krańcami estońskiej wyspy Hiuma a Sztokholmem ok. 200 km). Obmy- wające Estonię z dwóch stron Morze Bałtyckie, śródziemne morze północnej Europy, nosi w językach germańskich jako podstawową nazwę Morza Wschod- niego (niem. Ostsee, szw. Östersjön, duń. Østersøen). Na tej samej zasadzie akwen nazwali Bałtofinowie, ale podczas gdy dla Fińczyka jest to wciąż Morze Wschodnie (Itämeri) to dla Estończyka już Morze Zachodnie (Läänemeri). Bałty- ka (Baltikum) stanowi część Wschodniomorza (Ostseeraum). Wśród krajów bał- tyckich Estonia jest krajem najbardziej związanym z morzem. Kulturowo Estonia przynależy do Europy Północnej (Põhja-Euroopa). Decydują o tym powiązania ze Skandynawią, tak historyczne jak współczesne, realizowa- ne bezpośrednio lub poprzez fiński most, czyli pośrednictwo etnicznie bratniego sąsiada z północnej strony Soome laht. Czynnikiem zasadniczo zbliżonym, rów- nie istotnym, a w ujęciu stricte historycznym znacznie nawet ważniejszym, są silnie konotacje z Niemieckim (Północnoniemieckim) Obszarem Kulturowym. Przez setki lat, od wieków średnich aż po pierwsze dekady wieku XX, ziemie es- tońskie stanowiły najdalej na północny wschód wyeksponowaną rubież kultury niemieckiej i szerzej zachodnioeuropejskiej, po reformacji w jej protestanckiej i 7 luterańskiej odmianie, co do dziś widoczne jest między innymi w architekturze estońskich miast, zwłaszcza stołecznego Tallinna. Jednocześnie wpływy nie- mieckie są tym, co odróżnia Estonię od Finlandii (gdzie ich praktycznie nie było). W obrębie Europy Północnej zalicza się Estonia do grupy Krajów Bałtyckich (Baltische Länder; Baltimaad). Względy historyczne pozwalają zawęzić ów ob- szar do Bałtyki Właściwej, czyli Estonii i Łotwy, a nawet jeszcze tylko do Estlan- dii (Eestimaa), Liwlandii (Liivimaa) i Kurlandii (Kuramaa). Te trzy historyczne krainy tworzą bardzo wyraźnie zarysowaną wspólnotę kulturową, spojoną lutera- nizmem i bałtoniemiecką przeszłością. Granicę między onymi prowincjami a Li- twą można też uznać za rozdzielającą (protestancką) Europę Północną od (ka- tolickiej) Europy Środkowej. Estonia, bez wątpienia najsilniej zindywidualizowany kraj całego Baltikum, ongiś wystawowa republika związkowa, Radziecki Zachód, dziś ponownie ścisłymi i rozmaitymi więzami, również, co szczególnie cenne, takimi zwykłymi, codzien- nymi, międzyludzkimi, zespolona z naprzeciwległą Finlandią, uchodzi w oczach wielu obserwatorów za co najmniej przedsionek Skandynawii. Jako Skandyna- wów postrzegają siebie także sami Estończycy. Z drugiej strony przynależność do ZSRR (1940) 1945–1991 sytuuje Estonię, zwłaszcza politycznie, także w Eu- ropie Środkowo-Wschodniej (Europie Wschodniej). Historycznie Estonia składa się z dwóch wspomnianych uprzednio krain (Eesti- maa i Liivimaa). Zajmującą północną połowę kraju Estlandię (Эстляндия) stano- wią ziemie Harjumaa, Järvamaa, Läänemaa i Virumaa w swych historycznych granicach. Z kolei rozpostarta na południu estońska część dawnej Liwlandii (Лифляндия, Ливония) obejmuje historyczne ziemie Pärnumaa, Saaremaa, Tartumaa, Valgamaa, Viljandimaa i Võrumaa. Nazwa kraju (Eesti) wywodzona jest od słowa Aesti (Aestii). Użyte ono zostało w początkach naszej ery przez rzymskiego historyka Tacyta na określenie ple- mion zamieszkujących wybrzeże Bałtyku. W staroskandynawskich sagach wy- stępuje jako Eistland. Dokładnie taką postać nosi we współczesnym języku is- landzkim, zaś w formie zbliżonej występuje w pozostałych językach germań- skich (Estland). Fińska nazwa Viro pochodzi od leżącej na wschodzie krainy Wi- 8 ronia (Virumaa). Podobną etymologię ma łotewska nazwa Igaunija. Nawiązuje ona do średniowiecznej przygranicznej prowincji na południu kraju (Ugandi). Z kolei wschodniosłowiańskie określenie plemion bałtyckofińskich (Czudź) utrzy- mało się w rosyjskiej nazwie granicznego jeziora Pejpus (Чудское озеро). Autochtoniczny naród Estonii to oczywiście tytularni Estończycy (Esten; Eestla- sed; Эстонцы). Mimo iż Estonia zalicza się do państw i krajów bałtyckich Estoń- czycy nie są Bałtami, jak Łotysze i Litwini, ani nawet w ogóle Indoeuropejczyka- mi (Indogermanami). Są natomiast narodem ugrofińskim, bardzo blisko spo- krewnionym z Finami. Światową liczebność Estończyków szacuje się na ok. 1,0–1,1 mln. Na Estonię