Recenzent dr hab. Kinga Paraskiewicz Projekt okładki Igor Stanisławski Na okładce: „Bi żan w jamie”, ilustracja z manuskryptu Szahname (1605) ze zbiorów St. Andrews Collection of Oriental Manuscripts (domena publiczna: https://standrewsrarebooks.wordpress.com/) Ksi ąż ka finansowana w ramach programu Ministra Nauki i Szkolnictwa Wy ższego pod nazw ą „Narodowy Program Rozwoju Humanistyki” w latach 2013-2017 © Copyright by individual authors, 2016 ISBN 978-83-7638-942-4 KSI ĘGARNIA AKADEMICKA ul. św. Anny 6, 31-008 Kraków tel./faks 12-431-27-43, 12-421-13-87 e-mail: [email protected] Ksi ęgarnia internetowa www.akademicka.pl Spis tre ści Anna Krasnowolska, Renata Rusek-Kowalska Słowo wst ępne . 7 Biszen i Menisze, ust ęp z Firdussego poematu Szach-Namech , przekład Lucjana Siemie ńskiego . 9 Karol Załuski, O języku perskim i tego ż pi śmiennictwie . 151 Bibliografia . 297 Nota bibliograficzna . 318 Słowo wst ępne W obecnym tomie Orientaliów prezentujemy Pa ństwu dwie dziewi ętnastowieczne polskie prace dotycz ące literatury per- skiej. Pierwsza z nich to opowie ść o Bi żanie i Mani że – frag- ment Szahname Ferdousiego z Tusu, perskiego poematu epic- kiego, z przełomu X i XI w., w przekładzie Lucjana Siemie ńskie- go (1855); drugi – broszura Karola Załuskiego o j ęzyku i literaturze perskiej z roku 1883. Obydwie te prace, adresowane do wykształconych polskich odbiorców, miały na celu poszerze- nie ich horyzontów o literatur ę tej cz ęś ci świata, któr ą pomijał tradycyjny kanon wykształcenia humanistycznego, oparty na językach i tekstach klasycznych. Siemie ński, nie znaj ąc j ęzyka perskiego, tłumaczy poprzez niemiecki dzieło Ferdousiego, które uwa ża za wa żną cz ęść lite- ratury światowej, poprzedzaj ąc swój przekład obszernym wpro- wadzeniem. Załuski daje pełen szczegółów i odniesień do litera- tury tematu wykład o j ęzykach, historii, literaturze i kulturze Iranu zgodnie z wiedz ą swoich czasów. Wobec braku akademic- kich bada ń orientalistycznych w Polsce pod rozbiorami obie te przednaukowe prace wypełniaj ą wa żną luk ę w wiedzy polskiego czytelnika zainteresowanego kulturami pozaeuropejskimi. Autorki opracowania starały si ę w obydwu pracach zidenty- fikowa ć źródła: wzmiankowane oraz te domy ślne, obja śni ć i skomentowa ć nazwy własne, terminy, postaci i realia, a tak że odnale źć oryginalne wersje wyst ępuj ących w tekstach cytatów, co nie we wszystkich przypadkach si ę udało. 8 | Słowo wstępne Wyrazy i nazwy własne w j ęzyku perskim i innych j ęzy- kach ira ńskich podajemy w transkrypcji spolszczonej, zaznacza- jąc tylko długo ść samogłosek. Anna Krasnowolska i Renata Rusek-Kowalska BISZEN I MENISZE USTÊP Z FIRDUSSEGO POEMATU SZACH -NAMEH przekład Lucjana Siemieńskiego Warszawa w Księgarni I. Klukowskiego 1855 Uwagi wst ępne Lucjan Siemie ński (1807-1877) – poeta, publicysta, tłumacz, zwi ązany z galicyjskim środowiskiem twórczym romantyczno- -słowianofilskim. Po upadku powstania listopadowego, w któ- rym brał udział, działał w organizacji konspiracyjnej Zwi ązek Dwudziestu Jeden (1832-1833) we Lwowie, m.in. z poetami Sewerynem Goszczy ńskim i Wincentym Polem, był członkiem grupy literackiej skupionej wokół pisma Ziewonia (1832-1838), której program postulował tworzenie literatury narodowej po- przez nawi ązania do kultury ludowej polskiej i szerzej – sło- wia ńskiej. Po kilkakrotnych aresztowaniach Siemie ński wyemi- grował do Francji (1838), gdzie wst ąpił do Towarzystwa Demo- kratycznego Polskiego o lewicowym programie społecznym, ale te ż anga żował si ę w działalno ść towia ńczyków (Koło Sprawy Bo żej). Do Polski wrócił w roku 1843, od 1848 osiadaj ąc w Krakowie. Przez krótki czas (1849-1850) wykładał histori ę literatury powszechnej na Uniwersytecie Jagiello ńskim. Był współzało życielem (1873) i członkiem Akademii Umiej ętno ści, współzało życielem krakowskiego „Czasu”, pisma galicyjskich konserwatystów i redaktorem jego dodatku literackiego w latach 1856-1860. Wiersze i opowiadania Siemie ńskiego ( Dumki , 1838; Trzy wieszczby , 1841; Podania i legendy polskie, ruskie i litewskie , 1845; Wieczory pod lip ą, 1845) inspirowane s ą folk- lorem i histori ą. Tłumaczył m.in. Homera ( Odys słowia ński , 1873) i Horacego, fragmenty Słowa o wyprawie Igora , Rękopis królodworski (rzekomy manuskrypt czeskiej kroniki średnio- wiecznej, w rzeczywisto ści dziewi ętnastowieczny falsyfikat), pie śni breto ńskie i skandynawskie. W swoich poszukiwaniach literackich Siemie ński d ąż ył do stworzenia ekwiwalentu stylu 12 | Biszen i Menisze… nieistniej ącej średniowiecznej epiki heroicznej w j ęzyku pol- skim (np. Tr ąby w Dnieprze , Potrzeba warne ńska ). Jego zainte- resowanie eposem perskim zdaje si ę wpisywa ć w te wła śnie poszukiwania 1. Przetłumaczony przez Siemie ńskiego dāst ān (opowie ść , romans) Bi żan i Mani że jest cz ęś ci ą Sz āhn āme , epickiego dzieła w j ęzyku perskim, autorstwa Abolq āsema Ferdousiego z Tusu (ok. 940-1020) 2. Monumentalny (45-60 tys. dwuwierszy w ró ż- nych wersjach manuskryptowych) poemat Ferdousiego jest owocem wielu wieków ustnej i pisanej transmisji mitycznych i historycznych dziejów Iranu przedmuzułmańskiego. Narracja obejmuje okres od stworzenia świata i człowieka a ż po upadek pa ństwa Sasanidów (VII w.) w wyniku najazdu arabskiego. Jej wczesne partie za pierwotne źródło maj ą wschodnioira ńskie mity pocz ątku, które weszły w skład korpusu tekstów sakralnych religii zoroastryjskiej ( Awesta i jej pó źniejsze, średnioperskie dopełnienia i komentarze). Bohaterowie, wyst ępuj ący tu jako pierwsi władcy świata i Iranu, poł ączeni w jeden ród domnie- man ą genealogi ą, pierwotnie byli herosami kulturowymi dawnej mitologii indoira ńskiej, wersjami postaci pierwszego człowieka i cywilizatora, po średnikami mi ędzy światem bogów i ludzi. Ich cyklicznie nast ępuj ące po sobie historie odtwarzaj ą model mitu pocz ątku, ofiary kosmogonicznej, śmierci i zmartwychwstania bóstwa natury. Do mitycznej cz ęś ci Sz āhn āme , składaj ącej si ę na ok. 2/3 cało ści dzieła, weszły te ż w ątki epickie wywodz ące si ę z lokalnych tradycji ludów ira ńskich – sakijskiej i partyjskiej. Struktura i charakter materiału epickiego świadcz ą o tym, że przez długie wieki musiał funkcjonowa ć w przekazie ustnym, zanim stał si ę cz ęś ci ą oficjalnej historii Iranu spisanej pod ko- niec panowania dynastii Sasanidów (poł. III-poł. VII w.) i zna- nej z przekazów muzułma ńskich jako Chwad āj-nāmak („Ksi ęga 1 Wielka Encyklopedia PWN XXV, 2004; Witkowska, Przybyl- ski 1997, 447-448. 2 Wyd. krytyczne zob. Ferdousi 1960-1971; przekłady polskie cz ęś ciowe: Dul ęba 1981 i 2004; Machalski 1961; streszczenie cało ści i opracowanie tematyczne: Kowalski I-II, 1952-1953; Yarshater 1986. Biszen i Menisze… | 13 władców”). Niezachowany tekst średnioperski tej kroniki stał si ę podstaw ą prac wczesnomuzułma ńskich historiografów arabsko- i nowoperskoj ęzycznych. Bohaterowie dziejów mitycznych i rze- czywistych poł ączeni tu zostali w jeden nieprzerwany ci ąg dy- nastyczny maj ący da ć legitymacj ę władzy Sasanidom. Tradycja zoroastryjska, pierwotnie ukształtowana w środowisku wschod- nioira ńskim, przechowała szcz ątkow ą tylko pami ęć o twórcach staroperskiego imperium – Achemenidach. Sz āhn āme wspomina jedynie dwóch Dariuszów – pierwszego i ostatniego, jako ogni- wa po średnie, ł ącz ące mitycznych Kejanidów z historycznymi Sasanidami. Dzieje tych ostatnich bazuj ą ju ż, w wi ększo ści, na źródłach pisanych, przez co zmienia si ę struktura tekstu i spój- no ść narracji. Ta cz ęść dzieła, mniej znana i rzadziej czytana przez samych Ira ńczyków, jest mo że mniej doskonała literacko, stanowi za to wa żne źródło do dziejów epoki. Ko ńczy si ę dra- matycznym opisem rozpadu pa ństwa ira ńskiego i najazdu arab- skiego. Siemie ński, id ąc za stereotypem dominuj ącym w dziewi ęt- nastowiecznych europejskich badaniach nad eposem perskim, przedstawia dzieło Ferdousiego jako przejaw dualistycznej wizji świata, zaczerpni ętej z religii zoroastryjskiej. Zgodnie z tak ą interpretacj ą plemienno-rodowe wojny odwetowe mi ędzy Ira- nem a Turanem to przejaw wiecznego zmagania si ę sił Dobra i Zła, „waleczników bo żych z pot ęgami ciemno ści”, gdzie ideal- ny Iran i demoniczny Turan s ą narz ędziami pot ęż nych sił nad- przyrodzonych, chocia ż sam tekst, przy uwa żnej lekturze, z tru- dem si ę takiej interpretacji poddaje. Relacjonuj ąc tre ść eposu w swoim wprowadzeniu do przekładu, Siemie ński dopuszcza si ę nadinterpretacji, sugeruj ąc stał ą, bezpo średni ą ingerencj ę czyn- ników nadprzyrodzonych (przede wszystkim demonicznych) w bieg mitycznych i realnych dziejów Iranu przedstawionych w eposie. Mimo i ż zauwa ża motyw fatum rz ądz ącego biegiem wydarze ń, nie po świ ęca uwagi doniosło ści i pochodzeniu tego zjawiska w kulturze Iranu. Raczej wydaje si ę traktowa ć je jako swoisty element domniemanej ira ńskiej martyrologii dziejowej, 14 | Biszen i Menisze… co pozwala przybli żyć zmitologizowan ą wizj ę dziejów Iranu polskiej wyobra źni patriotyczno-romantycznej. Sz āhn āme to poemat w formie masnawi (rymowany parzy- ście), utrzymany w jednolitym, jedenastozgłoskowym metrum motaq āreb 3. Chocia ż nale ży ono do systemu metryki kwantyta- tywnej zapo życzonej z prozodii arabskiej, wykazuje cechy wskazuj ące na mo żliwo ść jego pochodzenia od średnioira ńskich metrów epickich, zwłaszcza że Sz āhn āme posiada własn ą, star ą melodi ę, na któr ą jest śpiewane. Archaizm j ęzyka heroicznego, silnie sformularyzowanego i ubogiego w zapo życzenia arabskie, stałe epitety bohaterów, obfito ść powtarzalnych scen i wzorców opisowych, liczne apostrofy