Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/45861 holds various files of this Leiden University dissertation Author: Postma, J.K.T. Title: Alexander Gogel (1765-1821): grondlegger van de Nederlandse staat Issue Date: 2017-02-14 Nawoord Alexander Gogel kwam ik voor het eerst op het spoor in de jaren tachtig van de vorige eeuw, toen ik als directeur-generaal van de Rijksbegroting vaak inleidingen hield over de actuele financiële situatie. Daar geschiedenis mijn bijzondere belang- stelling had, verlevendigde ik mijn economisch-politieke speeches met historische verwijzingen. Mijn historische belangstelling bracht mij in contact met de Werkgroep Geschie- denis van de Overheidsfinanciën. Onder anderen Henk Boels, Frans Fox, Wantje Fritschy, Ferdinand Grapperhaus, Tom Pfeil, Joke Roelevink, Albert Scheffers en Tom de Smidt waren daar gesprekspartners. Voor dit gezelschap sprak ik (in 1988) over de geschiedenis van de rijksbegroting in de afgelopen twee eeuwen. Daarbij memoreerde ik, dat Gogel niet alleen een nieuw belastingstelsel had opgezet, maar dat hij ook in bredere zin als eerste Nederlandse minister van Financiën voor de unificatie van de overheidsfinanciën pionierswerk had verricht. Dat alles bood vol- doende aanknopingspunten om in mijn speeches vaak op hem terug te komen. Dat de naam Gogel buiten de kringen van fiscalisten en kenners van de Bataafs- Franse tijd vrij onbekend was, bleek mij nog eens, toen ik in 2006 een boekje met de titel Honderd jaar Miljoenennota presenteerde om te memoreren dat een eeuw daarvoor voor het eerst een miljoenennota was verschenen. Ik liet mijn verhande- ling een eeuw eerder beginnen met het bewind van Gogel, omdat de gang van za- ken na 1906 moeilijk te begrijpen was, als men de ontwikkeling in de negentiende eeuw niet kende. In hetzelfde jaar liet ik in een biografische schets van Gogel in het blad De Ne- derlandsche Leeuw zien, dat hij niet alleen als financieel bewindsman, maar ook als politicus een boeiend leven had geleid. Ik bepleitte daarom een moderne, volwaar- dige biografie die vragen zou stellen bij het traditionele beeld van Alexander Gogel als technocraat. Ik had een politieke biografie voor ogen van een ideologisch geïn- spireerd politicus die hij volgens mij in werkelijkheid was. Het idee om zelf die biografie te gaan schrijven, werd versterkt door de regelma- tige gesprekken en correspondentie met Mieke van Leeuwen-Canneman, die bezig was met het bewerken van de Briefwisseling tussen haar voorvader Elias Canne- man en zijn vriend Gogel. In de brieven zag ik vele punten van herkenning met de huidige tijd, zoals bij een gedachtewisseling tussen beide vrienden over de aanpak Postma_binnenwerk.indb 375 06-12-16 10:10 376 Nawoord van financiële crises. Nieuwe impulsen waren de uitnodiging om voor het rechts- historische tijdschrift Pro Memorie een artikel te schrijven over de constitutionele denkbeelden van Gogel en voor een bundel van de Stichting Geschiedenis van de overheidsfinanciën een bijdrage over de tiërcering in 1810. Een belangrijke stimu- lans gaf de historicus Henk te Velde, met wie ik wel over mijn publicaties corres- pondeerde en die regelmatig vroeg wanneer de biografie er nou eens zou komen. In het voorjaar van 2011 gaf hij zijn zegen aan de opzet van een dissertatie. Hij was een zeer stimulerende begeleider! Ook de gesprekken in zijn promovendi-groep droegen bij aan mijn historische vorming. Over de fiscale aspecten van het onder- werp kon ik in 2015 nog een bijdrage leveren aan een bundel met de titel Twee- honderd jaar rijksbelastingen, waarbij ik de gelegenheid graag aangreep om te laten zien dat het belastingstelsel juist tien jaar ouder was dan twee eeuwen. Ik dank de leden van promotiecommissie, te weten Joop van den Berg, Joris Od- dens, Judith Pollmann, Niek van Sas en Wyger Velema voor hun bereidheid om het eindresultaat te beoordelen. Joris Oddens had een versie ook al eerder van zijn commentaar voorzien, evenals Mieke van Leeuwen-Canneman. Hester Postma gaf haar commentaar op de tekst en bood assistentie bij het vinden van afbeeldingen. De Engelse samenvatting is door Robert Ross gecontroleerd. Ik ben verheugd dat Uitgeverij Verloren het boek wil uitgeven en ik dank Anja van Leusden voor de goede samenwerking. Zonder de voortdurende steun van mijn vrouw Roely was het boek niet tot stand gekomen. Zij heeft de hoofdstukken van het boek in alle versies van com- mentaar voorzien. Nog belangrijker was dat ze gedurende de zes jaren van soms taaie voorbereiding mij op essentiële momenten gesteund heeft. Postma_binnenwerk.indb 376 06-12-16 10:10 Bronnen en literatuur Gebruikte afkortingen BG Brieven en Gedenkschriften bhic Brabants Historisch Informatiecentrum BMHG Bijdragen en Mededelingen van het Historisch Genootschap BMGN Bijdragen en Mededelingen betreffende de Geschiedenis der Nederlanden BW Briefwisseling Canneman-Gogel BWN Biografisch Woordenboek van Nederland: 1780-1830 gaa Gemeente-archief Amsterdam GAGN Gedenkstukken der algemeene geschiedenis van Nederland ha-dnb Historisch Archief van De Nederlandsche Bank JBR Jaarboeken van de Bataafsche Republiek kb Koninklijke Bibliotheek na Nationaal Archief NNJB Nieuwe Nederlandsche Jaerboeken NNBW Nieuw Nederlandsch Biografisch Woordenboek Archivalia Belasting- en douanemuseum, dossier Gogel. Brabants Historisch Informatie Centrum Trouwboek Sint-Michielsgestel 1726-1764, toegangsnr.1445, inv.nr. 34. Schepenprotocol Vught, toegangsnummer 5123, inv.nrs. 54 en 55. Centraal Bureau voor Genealogie, dossier Gogel. Gemeente-archief Amsterdam, Notarieel Archief, inv.nrs. 433, 445 en 459. Gemeentearchief Den Haag. Doop- en trouwboeken, ’s-Gravenhage, 1598-1811, inv.nrs. 312 en 313. Lidmatenregister, Waals-hervormde gemeente in Den Haag, 1733-1844, inv.nr. 107. Historisch Archief van De Nederlandsche Bank, dossiers A.M. de Jong en Van ’t Wout. Koninklijke Bibliotheek, nr. KW72 D 57. Museum Meermanno-Westreenianum, nrs. 242/330 en 242/334. Nationaal Archief, Den Haag Collectie Legatie Frankrijk, 1747-1810, 1.02.14, inv.nr. 730. Collectie Nassause Domeinraad, 1.08.11, inv.nrs. 210-211, 748, 750, 4713 en 4715. Collectie Brantsen, 1.10.12, inv.nr. 35 en 61. Collectie Wetgevende Colleges, 2.01.01.01, inv.nr. 508. Collectie Uitvoerend Bewind, 2.01.01.04, inv.nrs. 5-8, 30, 42, 45, 48, 50, 59, 73, 76, 272, 281, 282, 285, 298, 459-460, 462, 469, 471, 474 en 485. Collectie Staatsbewind, 2.01.01.05, inv.nrs. 415, 430, 443 en 444. Postma_binnenwerk.indb 377 06-12-16 10:10 378 Bronnen en literatuur Collectie Raadpensionaris, 2.01.01.06, inv.nrs. 1, 27, 33 en 61. Collectie Staatssecretarie tijdens Lodewijk Napoleon, 2.01.01.07, inv.nrs. 136, 141, 187 en 356. Collectie Prins Stedehouder, 2.01.01.08, inv.nr. 11 en 30. Collectie Buitenlandse Zaken, 2.01.08, inv.nr. 119 en 211-213. Collectie Binnenlandse Zaken, 2.01.12, inv.nr. 286 en 833. Collectie Financiën, 1795-1813, 2.01.21, inv.nrs. 1, 47-49, 49A, 50, 61, 399, 400, 489 lett. OO, 884, 886, 1121, 1150 en 1158. Collectie Syndicaat van Holland, 2.08.30.01, inv.nr. 1. Collectie Ver Huell, 2.21.004.04, inv.nr. 224 en 228. Collectie Verheyen, 2.21.004.14, inv.nr. 9. Collectie Canneman (1930), 2.21.005.03, inv.nr. 3. Collectie Canneman (1904), 2.21.005.30, inv.nrs. 1, 2, 9, 20, 24-25 en 75 incl. appendix. Collectie Mollerus, 2.21.005.32, inv.nrs. 26 en 38. Collectie Gogel, 2.21.005.39, inv.nrs. 1-5, 8, 10, 13, 15-16, 18-22, 25-27, 30, 33, 35-36, 39-40, 42- 44, 59, 104, 108, 111-112, 116-117, 120, 123-124, 129-132, 135, 137-141, 150, 156, 158, 162-163, 165, 167-176, 178 en 180. Collectie Falck, 2.21.006.48, inv.nrs. 34G en 53. Collectie Goldberg, 2.21.006.51, inv.nrs. 1, 11, 19, 23, 59-60, 181, 223A, 223C en 226. Collectie Fennekol, 2.21.007.52, inv.nr. 13. Collectie Van der Heim, 2.21.008.71, inv.nr. 23. Collectie Röell, 2.21.008.78, inv.nrs. 79, 100, 120 en 162. Collectie Van der Goes van Dirxland, 2.21.073, inv.nr. 16 en 87. Collectie Dassevael, 2.21.048, inv.nr. 255. Collectie Elout, 2.21.059, inv.nr. 185. Collectie Gülcher, 2.21.077, inv.nr. 35. Collectie Van Maanen, 2.21.114, inv.nrs. 42-43, 47, 53, 234, 436 en 442. Collectie Van Stralen, 2.21.157, inv. 11. Collectie Thorbecke, 2.21.161, inv.nr. 63. Collectie Wiselius, 2.21.176, inv.nrs. 1, 3-5, 37 en 53. Collectie Hof van Holland, 3.03.01.01, inv.nr. 3124. Collectie Doop- en trouwboeken Hillegom, 3.04.16.059, inv.nr. 16. Particulier archief Canneman, nr. 33-29. Particulier Archief Schimmelpenninck, Nijenhuis, Diepenheim, nrs. 18, 22, 39, 45, 45a, 49, 59, 60, 121, 134, 317, 348, 494, 942 en 981. Universiteitsbibliotheek Leiden, Collectie Valckenaer, BPL 1037. Literatuur Aa, A.J. van der, e.a. (eds.), Biographisch Woordenboek der Nederlanden, deel 7 (Haarlem 1862) 264-266 (biografische schets van Gogel). Aerts, Remieg, ‘Een staat in verbouwing. Van republiek naar constitutioneel koninkrijk 1780- 1848’, in: Idem e.a. (eds.), Land van kleine gebaren. Een politieke geschiedenis van Nederland 1780-1990 (Nijmegen-Amsterdam 2007) 11-95. Aerts, Remieg, Het aanzien van de politiek. Geschiedenis van een functionele fictie (Amsterdam 2009). Aerts, Remieg, ‘Het eigenlijke begin van Nederland’, De Gids 177-2 (2014) 25-28. Algemene Konst- en Letterbode voor het jaar 1821, 29 juni 1821 (Haarlem 1821) deel 1, 435-438, ‘Kort levensberigt van I.J.A. Gogel’. Algemeene Begrooting der Staatsbehoeftens voor de Bataafsche Republiek over den jaare 1799 (Den Haag 1799). Algemene Rekening over de geldmiddelen voor het jaar 1807 (Den Haag 1809). Alkemade, Dirk, De Bataafse reactie. Bataafs constitutioneel denken en de staatsregeling van 1801, masterscriptie, Universiteit van Amsterdam 2014. Postma_binnenwerk.indb 378 06-12-16 10:10 Literatuur 379 Altena, Peter, Gerrit Paape (1752-1803).