NARODOWY BANK POLSKI W SYSTEMIE USTROJOWYM RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ (ZD0\ħODN NARODOWY BANK POLSKI W SYSTEMIE USTROJOWYM RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ :\GDZQLFWZR8QLZHUV\WHWX-DJLHOORĝVNLHJR Publikacja dofi nansowana przez Uniwersytet Jagielloński ze środków Wydziału Studiów Międzyna- rodowych i Politycznych Recenzent prof. dr hab. Marek Bankowicz Projekt okładki Agnieszka Winciorek © Copyright by Ewa Myślak & Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego Wydanie I, Kraków 2013 All rights reserved Niniejszy utwór ani żaden jego fragment nie może być reprodukowany, przetwarzany i rozpowszechniany w jakikolwiek sposób za pomocą urządzeń elektronicznych, mechanicznych, kopiujących, nagrywających i innych oraz nie może być przechowywany w żadnym systemie informatycznym bez uprzedniej pisemnej zgody Wydawcy. ISBN 978-83-233-3563-4 www.wuj.pl Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego Redakcja: ul. Michałowskiego 9/2, 31-126 Kraków tel. 12-631-18-81, tel./fax 12-631-18-83 Dystrybucja: tel. 12-631-01-97, tel./fax 12-631-01-98 tel. kom. 506-006-674, e-mail: [email protected] Konto: PEKAO SA, nr 80 1240 4722 1111 0000 4856 3325 Rodzicom dedykuję Spis treści Wstęp ............................................................................................................................ 11 Rozdział I. Geneza, ewolucja i rys historyczny bankowości centralnej w Polsce 17 1.1. Zalążki bankowości polskiej – Bank Polski w Królestwie Polskim ........ 18 1.2. Zasługi Polskiej Krajowej Kasy Pożyczkowej (PKKP) w niepodległym państwie polskim .......................................................................................... 22 1.3. Ustawa z 11 stycznia 1924 roku „O naprawie Skarbu i reformie walutowej” – utworzenie drugiego Banku Polskiego ............................... 25 1.3.1. Znaczenie reform Władysława Grabskiego ......................................... 26 1.3.2. Funkcje i znaczenie Banku Polskiego ................................................... 29 1.3.3. Wojenna działalność Banku Polskiego na emigracji do likwidacji 22 marca 1951 roku ................................................................................. 31 1.4. Geneza i rola Narodowego Banku Polskiego ............................................. 34 1.4.1. Statut NBP z 15 stycznia 1945 roku a zakres realnych funkcji i znaczenia ................................................................................................ 35 1.4.2. Reforma systemu bankowego 1948 roku i ustawa o NBP z 1958 roku – zmiany w systemie i funkcjonowaniu NBP ...................................... 38 1.4.3. Zmieniająca się rzeczywistość – próby usamodzielnienia i zwiększenia niezależności NBP ........................................................... 39 Rozdział II. Podstawy prawne i organizacja Narodowego Banku Polskiego ....... 45 2.1. Struktura organizacyjna polskich banków centralnych w XIX i XX wieku ......................................................................................... 45 2.1.1. Bank Polski w Królestwie Polskim ........................................................ 46 2.1.2. Bank Polski w II Rzeczypospolitej ........................................................ 46 2.1.3. Narodowy Bank Polski w latach 1945–1997 ........................................ 49 2.2. Podstawy prawne organizacji i działania Narodowego Banku Polskiego ........................................................................................................ 52 2.2.1. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 2 kwietnia 1997 roku oraz Ustawa o NBP z 29 sierpnia 1997 roku ........................................ 52 2.2.2. Charakter prawny Narodowego Banku Polskiego – dylematy ........... 55 2.3. Tryb powoływania konstytucyjnych organów Narodowego Banku Polskiego ........................................................................................................ 60 2.3.1. Prezes Narodowego Banku Polskiego ................................................... 61 2.3.2. Rada Polityki Pieniężnej ......................................................................... 75 2.3.3. Zarząd Narodowego Banku Polskiego .................................................. 76 8 Spis treści 2.4. Organizacja wewnętrzna Narodowego Banku Polskiego ......................... 77 Rozdział III. Funkcje, zadania i rola Narodowego Banku Polskiego .................... 93 3.1. Uprawnienia Prezesa Narodowego Banku Polskiego ............................... 93 3.2. Funkcje Rady Polityki Pieniężnej ............................................................... 95 3.3. Zadania Zarządu Narodowego Banku Polskiego ..................................... 101 3.4. Problem kompetencji prawotwórczych organów NBP w zamkniętym systemie źródeł prawa .................................................................................. 106 3.5. Funkcje Narodowego Banku Polskiego ..................................................... 111 3.5.1. Bank emisyjny ......................................................................................... 112 3.5.2. Bank banków ........................................................................................... 121 3.5.3. Centralny bank państwa ........................................................................ 127 3.6. Gospodarka fi nansowa Narodowego Banku Polskiego ............................ 129 Rozdział IV. Narodowy Bank Polski a naczelne organy władzy państwowej. Problem niezależności i odpowiedzialności ............................................................ 133 4.1. Niezależność banku centralnego – źródła, defi nicje, typy ...................... 133 4.1.1. Problemy defi nicyjne .............................................................................. 134 4.1.2. Pozycja prawna banku centralnego w państwie .................................. 136 4.1.3. Rodzaje niezależności banku centralnego ........................................... 138 4.1.4. Czy niezależność można zmierzyć? Próba oceny niezależności banku centralnego na podstawie metody A. Cukiermana ............................ 140 4.1.5. Pro i kontra autonomii banku centralnego ......................................... 150 4.2. Analiza niezależności Narodowego Banku Polskiego ............................. 154 4.2.1. Pozycja prawna Narodowego Banku Polskiego w wybranych projektach ustawy o NBP głównych partii politycznych – próby ograniczenia autonomii banku ............................................................. 155 4.2.2. Niezależność Narodowego Banku Polskiego w Konstytucji RP oraz ustawie o Narodowym Banku Polskim ................................................ 158 4.2.3. Relacje Narodowego Banku Polskiego z organami państwa ............. 160 4.2.4. Bankowa komisja śledcza a wyrok Trybunału Konstytucyjnego ...... 162 4.2.5. Problem defi cytu demokracji w ramach odpowiedzialności Narodowego Banku Polskiego .............................................................. 169 4.2.6. Zamiast podsumowania... .................................................................... 172 Rozdział V. Narodowy Bank Polski w Europejskim Systemie Banków Centralnych .................................................................................................................. 175 5.1. Droga do utworzenia Unii Gospodarczej i Walutowej. Geneza powstania Europejskiego Systemu Banków Centralnych i Europejskiego Banku Centralnego ........................................................... 175 5.1.1. Etapy integracji w ramach Unii Gospodarczej i Walutowej .............. 178 5.1.2. Kryteria konwergencji ............................................................................ 180 5.2. Europejski System Banków Centralnych – organizacja i funkcje .......... 183 Spis treści 9 5.2.1. Organy Europejskiego Banku Centralnego ......................................... 184 5.2.2. Działalność Eurosystemu ....................................................................... 189 5.2.3. Niezależność i odpowiedzialność ESBC .............................................. 191 5.3. Cele i wyzwania Narodowego Banku Polskiego w świetle członkostwa Polski w Unii Europejskiej ........................................................................... 193 5.3.2. Działalność Narodowego Banku Polskiego na rzecz integracji europejskiej .............................................................................................. 194 5.3.3. Perspektywa przystąpienia Polski do strefy euro – korzyści i zagrożenia .............................................................................................. 197 Zakończenie ................................................................................................................. 203 Bibliografi a ................................................................................................................... 207 I. Źródła pierwotne ............................................................................................... 207 A. Akty prawne ................................................................................................... 207 B. Dokumenty ...................................................................................................... 207 C. Wystąpienia Prezesa Narodowego Banku Polskiego ................................. 208 II. Literatura przedmiotu ..................................................................................... 208 A. Opracowania zwarte ...................................................................................... 208 B. Artykuły naukowe .......................................................................................... 210 III. Prasa ................................................................................................................