Z GŁĘBOKOŚCI WOŁAM DO CIEBIE… „Z głębokości wołam do Ciebie, Panie. Panie, usłysz głos mój! * Niech będą uszy twoje otwarte * na głos błagania mego. Jeżeli pamięć o występkach zachowasz, Panie, * któż się ostoi? Ale z Tobą jest przebaczenie, * abyś w bojaźni był czczony. Nadzieję pokładam w Panu, * nadzieję w Panu pokłada dusza moja, * i czekam na Jego słowo. Dusza moja czeka na Pana * bardziej niż nocne straże na przyjście poranka. Oczekuj, Izraelu, Pana, * bo w Panu jest łaska * i wielka moc odkupienia. On sam odkupi Izraela ze wszystkich win jego”. Psalm 130 tłum. z hebrajskiego Czesław Miłosz Jan Krzysztof Ardanowski Paweł Sztama Z GŁĘBOKOŚCI WOŁAM DO CIEBIE… Tragedia kobiet pochodzenia żydowskiego, więzionych i mordowanych w podobozach KL Stutthof w okolicach Torunia w ostatnich miesiącach II wojny światowej Brodnica 2014 Recenzent: prof. dr hab. Mirosław Krajewski Zdjęcia: Muzeum Stutthof, wykorzystane pozycje bibliograficzne oraz Internet, Jan Krzysztof Ardanowski, Joanna Ardanowska, Joanna Kilian Rysunek na okładce - Dziewczyna z gwiazdami żydowskiej malarki Esther Lurie (1913-1998), więźniarki obozu w Lubiczu Korekta językowa: Anna Templin Tłumaczenie na język angielski: Tomasz Krawczak © Copyright by J. K Ardanowski, P. Sztama & WEiW Verbum ISBN 978-83-88701-88-6 Wydawca: Kurkowe Bractwo Strzeleckie Ziemi Dobrzyńskiej przy współpracy Wójta Gminy Lubicz Marka Olszewskiego Realizacja wydawnicza: adiustacja, łamanie, druk, oprawa i projekt okładki Wszechnica Edukacyjna i Wydawnicza „Verbum” ul. L. Grzemskiego 2, 87-300 Brodnica [email protected] ph. mob. 668 357 200 www.krajewskimiroslaw.pl/ksiegarnia-dobrzynska-verbum Spis treści Słowo wstępne .............................................................................. 7 Przedmowa ................................................................................. 9 Abstrakt ..................................................................................... 13 Przestrzeń życiowa dla Niemców ............................................ 17 Adolf Hitler .............................................................................. 26 Polityka Niemców wobec Polski i Polaków ............................ 32 Polityka okupacyjna III Rzeszy na obszarze byłego województwa pomorskiego ...................................................... 37 Selbstschutz. Prawdziwe oblicze naszych niemieckich sąsiadów .................................................................................. 52 Einsatzgruppen. Specjaliści od masowych egzekucji ............. 57 Polityka niemiecka wobec Żydów ........................................... 66 Getta Żydowskie w Europie ..................................................... 71 Eksterminacja Żydów na ziemi dobrzyńskiej .......................... 76 Likwidacja gett żydowskich ..................................................... 82 Relacje polsko-żydowskie pod zaborami i w okresie II Rzeczpospolitej ..................................................................... 87 Pomoc udzielana Żydom przez Polaków w czasie wojny ....... 93 Niemieckie obozy koncentracyjne ......................................... 106 Obóz Stutthof .......................................................................... 118 Podobozy, komanda robocze KL Stutthof ............................. 127 Rok 1944 ................................................................................ 129 Ofensywa Armii Czerwonej ................................................... 134 Utworzenie komanda budowlanego „Wisła” i komanda budowlanego „Kraj Wschodni” (Baukommando Weichsel und Baukommando Ostland) .................................................. 138 Znęcanie się nad więźniami .................................................. 153 Praca, warunki bytowe, wyżywienie ..................................... 157 5 Pomoc Polaków ....................................................................... 168 Ewakuacja obozów .................................................................. 173 Zbrodnia i kara? ...................................................................... 189 Grafiki (rysunki) żydowskiej malarki Esther Lurie, więźniarki obozu w Lubiczu ................................................... 196 Zakończenie ............................................................................ 203 Bibliografia ............................................................................ 206 6 Słowo wstępne Od kilku lat mój serdeczny przyjaciel Jan Krzysztof Ar- danowski, Podstarszy naszego Bractwa, z determinacją dążył do upamiętnienia kobiet pochodzenia żydowskiego, ofiar obozu w Mierzynku. Mieszkając w sąsiedniej Krobi, dokąd przywędrował z Niedźwiedzia za żoną Marleną, nieraz słuchał wspomnień naocz- nych świadków wydarzeń, które rozegrały się tutaj w 1944-45 r. Nie sposób było pozostać obojętnym wobec tragedii tych kobiet. Upamiętnienie niewinnych ofiar niemieckiego barbarzyństwa to minimum, które nakazuje zwykła przyzwoitość. Tak się składa, że świadkiem z tamtego okresu jest i mój ojciec, skierowany do Lubi- cza 2 sierpnia 1944 r. do przymusowej pracy przy kopaniu okopów. Rozmawiając na ten temat wiele razy uznaliśmy, że w 70 rocznicę utworzenia tego obozu Kurkowe Bractwo Strzeleckie Ziemi Dobrzyńskiej ufunduje tablicę, a Krzysztof podjął się trudu przygotowania niniejszej publikacji. Książka opowiada o gehennie kobiet pochodzenia żydow- skiego głównie z Węgier, Litwy, Polski oraz inny krajów, więzionych w Mierzynku, Krobi i Lubiczu w ramach podobozu KL Stutthof, ale ukazuje to w szerszym kontekście historycznym II wojny świa- towej, w kontekście tworzenia się ideologii nazistowskiej, a także z uwzględnieniem skomplikowanych relacji polsko-żydowskich. W żadnych słowach nie da się opisać okrucieństwa nie- mieckich oprawców. Wyobraźnia dzisiejszego człowieka nie jest w stanie objąć tego, co czuły te bezbronne i niewinne, mordowane w okrutny sposób kobiety. Wstrząsające relacje świadków, opisy zdarzeń za każdym razem każą zadawać pytanie: jak było to moż- liwe, że naród wielkich humanistów, filozofów, pisarzy mógł wy- tworzyć tak chorą, obłędną ideologię. 7 Żyjemy dzisiaj w innym świecie, w Europie bez granic. Wolność, którą uzyskaliśmy po latach komunizmu, w objęcia któ- rego wpadliśmy w konsekwencji wojny, musi też być zobowiąza- niem dla pielęgnowania pamięci historycznej. Dlatego sprzeciw powinna wywoływać tak zwana poprawność polityczna i nowo- mowa, wedle której odpowiedzialność za okrucieństwa II wojny światowej i eksterminację Żydów dotyczy nazistów nie wiadomo jakiej narodowości. Budowanie życzliwych i przyjacielskich re- lacji pomiędzy Niemcami, Polakami, Żydami może odbywać się tylko z zachowaniem prawdy o zdarzeniach z przeszłości. W tym kontekście nigdy nie będzie zgody na nazywanie niemieckich obo- zów koncentracyjnych zlokalizowanych na terenie podbitej Polski obozami polskimi, co jest ewidentną próbą zamazywania historii. Publikacja Jana Krzysztofa Ardanowskiego i Pawła Szta- my towarzyszy uroczystości odsłonięcia pomnika w Mierzynku, który zaświadcza o okropnościach II wojny światowej i niemie- ckich zbrodniach w naszej małej ojczyźnie – Ziemi Dobrzyńskiej. Pomnik, którego wzniesienie było możliwe dzięki życzliwości i zaangażowaniu Wójta Gminy Lubicz, Pana Marka Olszewskie- go jest hołdem dla ofiar, ale niech pozostanie także przestrogą dla obecnych i przyszłych pokoleń, do czego doprowadzić mogą tota- litarne systemy i ideologie nienawiści. Sylwester Śmigiel starszy Kurkowego Bractwa Strzeleckiego Ziemi Dobrzyńskiej 8 Przedmowa Niniejsza publikacja nie pretenduje do roli kompleksowej monografii działalności niemieckiego obozu KL Stutthof. Funkcjo- nowanie obozu, warunków, jakie w nim panowały, eksterminacji więźniów przywożonych tam z różnych krajów Europy – rzetelnie opisało wielu innych autorów. Szczególnie cenne w dokumento- waniu okrucieństw niemieckich wobec Polaków i Żydów są prace pani dr Danuty Drywy, niestrudzonej badaczki i dokumentalistki historii obozu. Chcieliśmy, my autorzy niniejszej książki, bardziej szczegółowo, zbierając rozproszone relacje nielicznych świad- ków, przedstawić wycinek z historii obozu. Dotyczy on utworze- nia, m.in. w okolicach Torunia, podobozów KL Stutthoff, w któ- rych zostały osadzone i w nieludzkich warunkach eksploatowane kobiety żydowskie z kilku krajów Europy. Podobozy utworzone w sierpniu 1944 r., czyli w końcowych miesiącach II wojny świa- towej, były miejscem uwięzienia i wyczerpującej pracy dla Żydó- wek pochodzących z ostatnich, likwidowanych gett żydowskich w Europie. Były to osoby głównie z Węgier (getto w Budapesz- cie), Litwy (getta w Kownie i w Wilnie) oraz getta w Łodzi. Utwo- rzenie podobozów w ramach komand budowlanych – „Baukoman- da Weichsel” (OT Thorn), funkcjonującego w okolicach Torunia i „Baukomanda Ostland” (OT Elbing), działającego w okolicach Elbląga i wzdłuż rzeki Drwęcy, miało spełniać dwa podstawowe cele. Pierwszym z nich było wykorzystanie sił fizycznych i pra- cy żydowskich kobiet do budowy umocnień wojskowych, które miały powstrzymać napór sowieckiej Armii Czerwonej na terenie Prus. Budowa fortyfikacji, zintensyfikowana w drugiej połowie 1944 roku po zatrzymaniu na około pół roku na linii Wisły sowie- ckiej ofensywy (operacja „Bagration”), była realizowana rękami 9 dziesiątków tysięcy więźniów polskich i żydowskich, przymuszo- nych do świadczenia pracy polskich mieszkańców tych terenów, w tym mieszkańców Ziemi Dobrzyńskiej i Ziemi Chełmińskiej, a także ludności narodowości niemieckiej, wykonującej rozkazy najwyższych władz wojskowych i cywilnych III Rzeszy. Drugim celem pracy Żydówek przetrzymywanych