SİDE ANTİK KENTİNİN BİZANS DÖNEMİ DİNİ MİMARİSİ Şener YILDIRIM (Doktora Tezi) Eskişehir, 2013 SİDE ANTİK KENTİNİN BİZANS DÖNEMİ DİNİ MİMARİSİ Şener YILDIRIM DOKTORA TEZİ Sanat Tarihi Anabilim Dalı Danışman: Prof. Dr. B. Yelda OLCAY UÇKAN Eskişehir Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Mayıs, 2013 Doktora Tez Özü SİDE ANTİK KENTİNİN BİZANS DÖNEMİ DİNİ MİMARİSİ Şener YILDIRIM Sanat Tarihi Anabilim Dalı Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Mayıs 2013 Danışman: Prof. Dr. B. Yelda OLCAY UÇKAN Bu çalışmada Antalya’nın Manavgat ilçesine bağlı Selimiye beldesinde bulunan antik Side kentindeki Bizans Dönemi Dini mimarisi konu edilmiştir. Antik Dönemden itibaren Pamphylia Bölgesinin en önemli liman kenti konumunda olan Side, Bizans Döneminde piskoposluk listelerine göre Pamphylia Prima bölgesinin metropolisidir. Kentin özellikle deniz ticareti konusundaki önemi, beraberinde zengin ve büyük bir kent olmasını getirmiştir. Orta Bizans Dönemine kadar büyüklüğünü ve önemini koruyan kent, çok sayıda dini yapıyı da bünyesinde barındırmaktadır. Bu çalışma kapsamında Side’de bugüne ulaşan altı dini yapı incelenmiştir. Bu yapılardan biri kentin Piskoposluk Sarayı olup, bünyesinde çok sayıda ve çeşitlilikte mekan barındırmaktadır. Kentte bugüne kalan kiliselerin tarihlendirmelerine bakıldığında yapılaşmanın 5. yüzyılda Piskoposluk Sarayı Kilisesi ile başladığı anlaşılmaktadır. Farklı plan tiplerinde inşa edilen kiliselerin en geç tarihli örneği ise 10. yüzyılda liman yakınındaki AA Bazilikası içine inşa edilen Küçük Liman Kilisesidir. Arap akınları döneminde nüfusu azalan ve boyutları küçülen Side’de sayıları çok az olmakla birlikte, 14. yüzyıla kadar bir Hıristiyan nüfusun yaşadığı anlaşılmaktadır. Ancak, kentin tam olarak ne zaman terk edildiği bilinmemektedir. 19. yüzyılda Giritli Müslüman göçmenlerin yerleştirildiği Side uzun süre bir köy yerleşimi olarak Selimiye adıyla yaşamını sürdürmüştür. 1980’li yıllarda turizmin canlanmasıyla birlikte Side, yoğun bir modern yapılaşmaya maruz kalmıştır. Anahtar Kelimeler: Side, Pamphylia, Bizans, kilise, piskoposluk sarayı ii Abstract BYZANTINE RELIGIOUS ARCHITECTURE OF THE ANTIQUE CITY OF SİDE Şener YILDIRIM Department of History of Art Anadolu University, Graduate School of Social Sciences, May 2013 Adviser: Prof. Dr. B. Yelda OLCAY UÇKAN The Byzantine Religious Architecture of Ancient Side, which lies beneath the modern Selimiye village of Manavgat/Antalya, constituted the subject of this thesis. Side, the most important harbor city of ancient Pamphylia region, was mentioned as a metropolis of Pamphylia in Byzantine Bishop’s lists. Because of its important position in Mediterranean trade routes, Side became a rich and glorious city in antiquity. The city, which kept its position until the Middle Byzantine Period, has also many religious buildings. In this study, there are six buildings which were used for religious purposes to be examinated. One of these buildings; the Episcopal Palace, contains various rooms inside. Among the Byzantine churches in Side it can be say that the earliest example was the episcopal palace, dated to 5th. Century A.D. The small harbor church in AA Basilica that lies close to harbor was dated to 10 th. Century and can be taken the latest example of Side churches that has various plans. After the Arab invasion, the Christian population has decreased and there has been only a small community in Side until 14 th. Century AD.. It cannot however to be determined when the city was leaved. In 19 th. Century, when the Muslim immigrants were moved to the city and constitute the modern Selimiye, the city was transformed to small village. Side transformed in a modern city, with the buildings in 1980’s, after the increasing of the tourism activity. Keywords: Side, Pamphylia, Byzantine, church, bishop palace. iii iv Önsöz TEŞEKKÜR Tezin başlangıcından bu yana, her türlü bilimsel yardım ve manevi desteklerini esirgemeyen, aşağıda isimleri yazılı değerli hocalarıma, meslektaşlarıma ve arkadaşlarıma çok teşekkür ederim. Prof. Dr. Yelda Olcay Uçkan (Tez Danışmanı) Prof. Dr. Sema Doğan Prof. Dr. Hüseyin Sabri Alanyalı (Side Kazı Başkanı) Doç. Dr. Zeliha Demirel Gökalp Yard. Doç. Dr. A. Oğuz Alp Prof. Dr. Hans Buchwald Prof. Dr. Lioba Theis Doç. Dr. V. Macit Tekinalp Doç. Dr. A. Tolga Tek Doç. Dr. Andreas Pülz Yard. Doç. Dr. B.S. Alptekin Oransay Dr. Çiğdem Temple Dr. Ceren Erel Dr. Tolga Uyar Öğr. Gör. Ali Gerengi Ar. Gör. Serkan Kılıç Ar. Gör. Adem Yurtsever Ar. Gör. Mehmet Baran Yürük Arkeolog Erkan Çiftçi Sanat Tarihçi Mehmet Cihangir Uzun Sanat Tarihçi Su Sultan Akülker Sanat Tarihçi Evren llgaz Mimar Beyza Atalay Mimar Fulya Gür v Mimar Rıza Yılmaz Mimar Cihan Yıldırım tüm Side Kazısı ekibi ve burada adını sayamadığım tüm meslektaş ve arkadaşlarıma… Akdeniz Medeniyetleri Araştırmaları Enstitüsü (AKMED) American Research Institute in Turkey (ARIT) Ve Bunca yıl maddi ve manevi desteklerini hiçbir zaman esirgemeyen sevgili büyük aileme ve manevi desteğinin yanında bilimsel desteğini de sonuna kadar sunan, kendi tez süresinden çalıp bana zaman harcayan, sevgili eşim Dilek Şen Yıldırım’a ayrıca çok teşekkür ederim… vi Resimler Listesi Resim 1. Antalya Körfezi Resim 2. Pamphylia Bölgesi sınırları Resim 3. Pamphylia Bölgesi sınırları Resim 4. Side hava fotoğrafı Resim 5. Side hava fotoğrafı Resim 6. Side ve Doğu Akdeniz deniz ticareti güzergahı Resim 7. Pamphylia Bölgesi karayolu ağı Resim 8. Kaptan Beaufort’un Side kent planı Resim 9. Lanckoronski’nin Side kent planı Resim 10. Mansel’in Side kent planı Resim 11. Piskoposluk Sarayı planı Resim 12. Piskoposluk Sarayı kilisesi planı Resim 13. Piskoposluk Sarayı kilisesi AA kesiti doğuya bakış Resim 14. Piskoposluk Sarayı kilisesi apsisi Resim 15. Piskoposluk Sarayı kilisesi apsis detayı, fresko Resim 16. Piskoposluk Sarayı kilisesi kuzey dış duvar Resim 17. Piskoposluk Sarayı kilisesi kuzey iç duvar Resim 18. Piskoposluk Sarayı kilisesi devşirme stylobat Resim 19. Piskoposluk Sarayı kilisesi güney paye Resim 20. Piskoposluk Sarayı kilisesi güney paye detay, templon paye yuvası Resim 21. Piskoposluk Sarayı kilisesi apsis önündeki devşirme postament Resim 22. Piskoposluk Sarayı kilisesi zafer kemeri sütunu Resim 23. Piskoposluk Sarayı kilisesi zafer kemeri sütun başlığı Resim 24. Piskoposluk Sarayı kilisesi zemini Resim 25. Piskoposluk Sarayı vaftizhane plan Resim 26. Piskoposluk Sarayı vaftizhane hava fotografı Resim 27. Piskoposluk Sarayı vaftizhane batı duvar Resim 28. Piskoposluk Sarayı vaftizhane güney duvar içindeki sarnıç Resim 29. Piskoposluk Sarayı vaftizhane kuzey duvar Resim 30. Piskoposluk Sarayı vaftizhane AA kesiti batıya bakış viii Resim 31. Piskoposluk Sarayı vaftizhane BB kesiti kuzeye bakış Resim 32. Piskoposluk Sarayı vaftizhane detay, mermer kaplama Resim 33. Piskoposluk Sarayı vaftizhane tonozu Resim 34. Piskoposluk Sarayı vaftiz havuzu Resim 35. Piskoposluk Sarayı trikonç planlı yapı Resim 36. Piskoposluk Sarayı trikonç planlı yapı güney konç Resim 37. Piskoposluk Sarayı trikonç planlı yapı doğu konç Resim 38. Piskoposluk Sarayı martyrion plan Resim 39. Piskoposluk Sarayı martyrion hava fotografı Resim 40. Piskoposluk Sarayı martyrion güney mekan Resim 41. Piskoposluk Sarayı martyrion kuzey mekan Resim 42. Piskoposluk Sarayı güneybatı yapı topluluğu plan Resim 43. Piskoposluk Sarayı güneybatı yapı topluluğu hava fotografı Resim 44. Piskoposluk Sarayı sarnıç hava fotografı Resim 45. Piskoposluk Sarayı 5b koridoru Resim 46. Piskoposluk Sarayı 5b yapısı apsidal niş Resim 47. Piskoposluk Sarayı küçük kilise plan Resim 48. Piskoposluk Sarayı küçük kilise hava fotografı Resim 49. Piskoposluk Sarayı küçük kilise batı duvar Resim 50. Piskoposluk Sarayı küçük kilise apsisi Resim 51. Piskoposluk Sarayı küçük kilise iç mekan Resim 52. Piskoposluk Sarayı küçük kilise güney duvar ve niş Resim 53. Piskoposluk Sarayı 6a koridoru Resim 54. Piskoposluk Sarayı 6a koridoru batı kapı Resim 55. Piskoposluk Sarayı 6b yapısı Resim 56. Piskoposluk Sarayı 6b yapısı kuzey duvar Resim 57. Piskoposluk Sarayı 6b yapısı güney kapı Resim 58. Piskoposluk Sarayı 6b yapısı güney duvar Resim 59. Piskoposluk Sarayı 6b yapısı kuzey koridoru Resim 60. Piskoposluk Sarayı 6b yapısı güney mekan doğu kapısı Resim 61. Piskoposluk Sarayı 6b yapısı güney mekan batı kapısı Resim 62. Piskoposluk Sarayı 6b yapısı BB kesiti batıya bakış ix Resim 63. Piskoposluk Sarayı 6b yapısı güney mekan küçük tonozu Resim 64. Piskoposluk Sarayı triklinium plan Resim 65. Piskoposluk Sarayı triklinium hava fotografı Resim 66. Piskoposluk Sarayı 8 No’lu yapı plan Resim 67. Piskoposluk Sarayı 8 No’lu yapı hava fotografı Resim 68. Piskoposluk Sarayı martyrion AA kesiti güneye bakış Resim 69. Piskoposluk Sarayı 5a1 mekanı Resim 70. Piskoposluk Sarayı 5a mekanı güney kapısı Resim 71. Piskoposluk Sarayı 5a mekanı güney duvarı Resim 72. Piskoposluk Sarayı 5a mekanı kemer detayı Resim 73. Piskoposluk Sarayı 5a mekanı doğu duvar Resim 74. Piskoposluk Sarayı 5a mekanı güney kapısı detay Resim 75. Piskoposluk Sarayı 5b koridoru kuzey kapı Resim 76. Piskoposluk Sarayı 5b yapısı güney cephe Resim 77. Piskoposluk Sarayı 5b yapısı doğu duvar güney künk yuvası Resim 78. Piskoposluk Sarayı 5b yapısı doğu duvar kuzey künk yuvası Resim 79. Piskoposluk Sarayı 5b yapısı kuzey cephe Resim 80. Piskoposluk Sarayı 5b yapısı batı mekan tonozu Resim 81. Piskoposluk Sarayı küçük kilise AA kesiti güneye bakış Resim 82. Piskoposluk Sarayı küçük kilise kuzey duvar Resim 83. Piskoposluk Sarayı küçük kilise güney duvar Resim 84. Piskoposluk Sarayı küçük kilise güney duvar detay Resim 85. Piskoposluk