T.C. FIRAT ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TARİH ANABİLİM DALI OSMANLI DEVLETİ’NDE KULLANILAN ÖLÇÜ VE TARTI BİRİMLERİ YÜKSEK LİSANS TEZİ DANIŞMAN HAZIRLAYAN Doç. Dr. Enver ÇAKAR Ünal TAŞKIN ELAZIĞ 2005 T.C. FIRAT ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TARİH ANABİLİM DALI OSMANLI DEVLETİ’NDE KULLANILAN ÖLÇÜ VE TARTI BİRİMLERİ YÜKSEK LİSANS TEZİ Bu tez …./…./2005 tarihinde aşağıdaki jüri tarafından oy birliği/oy çokluğu ile kabul edilmiştir Jüri Başkanı ÜYE ÜYE Doç. Dr. Enver ÇAKAR (Danışman) ONAY Doç. Dr. Ahmet AKSIN Enstitü Müdürü II ÖZET Yüksek Lisans Tezi Osmanlı Devleti’nde Kullanılan Ölçü ve Tartı Birimleri Ünal TAŞKIN Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı Osmanlı Devleti hakimiyeti altındaki yerlerin özelliklerine göre farklı idare tarzları uygulamıştır. Bu uygulama içinde ölçü ve tartı sistemi de şekillenmiştir. Devlet genelinde yörelerin özelliklerine göre çeşitli ölçü birimleri kullanılmıştır. Meselâ, “kile” ülke genelinde geniş bir kullanıma sahip olmasına rağmen miktarlarında göze çarpan bir farklılık vardır. Aynı şekilde rıtl, dirhem, miskal, batman gibi ölçülerde de bunlar gözlenebilir. Bunların yanında sadece ülkenin belli bir kısmında kullanılan ölçüler de vardır. Bu durum Osmanlı öncesi uygulamaların devamı olduğu kadar kullanılan ölçülerin Osmanlılaştırılmasıdır. Devletin genişliği göz önüne alınırsa bu farklılığın haklı sebepleri olduğu anlaşılacaktır. Anahtar Kelimeler:Ölçü ve tartı sistemi III SUMMARY Thesis of High Master In the Ottoman Empire Using Measure and Weight Units Ünal TAŞKIN The Univercity of Fırat The Institute of Social Science The Department of History Ottoman Empire have applied different administrative methods in which weight and measure system have formed to the provinces that under his rule in accordance with his characteristics, in the application have been used various measure units for different regions. Even measure units that mentioned same names shows differences of values. For instance “kila” although using everywhere it doesn’t same quantity, in addition batman, ratl, dirham, mitkal etc. Nevertheless there is also measures units that using a particular part of state but not other place. This case is ottomanization of using measures although continuation of pre-ottoman customs. If width and etnic variety (diversity) of the state is take consideration it is understand that this differences depend on rightful reasons. Key Words: Weight and Measure System IV İÇİNDEKİLER ONAY SAYFASI……………………………………………………………………… II ÖZET..……………..…………………………………………………………………... III SUMMARY..……………………………………………………………………… ….. IV İÇİNDEKİLER……………………………………………………………………… .. V ÖNSÖZ…………………………………………………………………………………. VI KISALTMALAR……………………………………………………………………… VIII KONU VE KAYNAKLAR…………………………………………………………… X GİRİŞ ……………………………………………………..………..………………….. 1 BİRİNCİ BÖLÜM AĞIRLIK VE HACİM ÖLÇÜLERİ……………………………………………… ... 11 İKİNCİ BÖLÜM ALAN ÖLÇÜLERİ…………………………………………………………………… 124 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM UZUNLUK ÖLÇÜLERİ………………………………………………………… … . 141 DÖRDÜNCÜ BÖLÜM NAZARİ ÖLÇÜLER………………………………………………………… … … .. 154 SONUÇ ………………………………………………………………………….…...... 165 BİBLİYOGRAFYA……………………………………………………………….….. 167 ÖZGEÇMİŞ…………………………………………………………………………… 187 V ÖNSÖZ Tarihsel süreç içerisinde devletlerin ayakta kalabilmelerinin temel dayanaklarından biri belki de en önemlisi iktisadî anlayışları olmuştur. Tarihin en uzun soluklu devletlerinden biri olan Osmanlı Devleti için de bu geçerlidir. Osmanlı Devleti’nde uygulanan iktisadî politikanın temelini, kısaca ürkütmeden Osmanlı potasına dahil etme anlayışı teşkil eder. Yani devlet yeni sahip olduğu bölgede eskiden mevcut olan sistemi hemen değiştirmiyor, bölgede tam hakimiyet sağlayınca da bu kanunları “Osmanlılaştırıyor” ya da olduğu gibi devam ettiriyordu. Bu iktisadî politika içerisinde ölçü ve tartıların da aynen devam ettirildiğini veya bazı değişiklikler yapılmak suretiyle bir standartlaşmaya gidildiğini görmekteyiz. Coğrafyasının genişliğine bağlı olarak Osmanlı Devleti bünyesinde çok çeşitli ölçü ve tartı birimlerine rastlamaktayız. Ancak bu ölçü ve tartı birimlerinde herhangi bir eşitliğin olmadığı bir sancaktan diğerine, hatta aynı sancak içerisinde bir köyden öbürüne değişiklik gösterdiği dahi görülmektedir. Daha öncede belirttiğimiz gibi, ölçülerde görülen bu mahalli farklılıklar devletin hakimiyeti altına aldığı bir bölgenin entegrasyonunda uygulanan genel istimalet politikalarının bir gereğidir. Ölçü ve tartı sistemi ekonomik ve sosyal tarihimiz açısından son derece önemli bir konu olmasına rağmen, bu güne kadar bu konuyla alakalı yeterli bir çalışma yapılmamıştır. Ancak, Halil İnalcık’ın gerek makalelerinde ve gerekse eserlerinde konuya eğilmiş olması ve yine Walter Hinz’in bu konuda yaptığı çalışma göz ardı edilemeyecek türdendir. Bunların yanında Osmanlı Devletindeki sancaklarla ilgili yapılan çalışmalar da bizim için kaynak olmuştur. Öte taraftan, Ahmet Akgündüz ve Ömer Lütfi Barkan’ın Kanunnamelerle ilgili çalışmaları araştırmamız için önemli kaynakların başında gelmektedirler. Yine konumuzla birebir alakalı olmamakla beraber Osmanlı iktisadî ve sosyal hayatı ile ilgili çeşitli makalelerdeki bilgiler de eserin oluşturulmasına kaynaklık etmiştir. Görüldüğü üzere, konunun kaynakları arşivler ve arşivlere dayalı saha çalışmaları, ilgili ansiklopedi maddeleri ve Mühime Defterleri’dir. Çalışmada içeriğin zenginliğine bağlı olarak zorlandığımızı söyleyebiliriz. Tam anlamıyla bir bütünlüğün sağlanamadığı dağınık bilgileri toplamak ilk aşamada hayli zamanımızı aldı. Bununla birlikte, yaptığımız bu çalışmanın eksiksiz olduğu VI söylenemez. Fakat karşılaştığımız bu güçlüklere rağmen elimizden geldiği kadarıyla sistematik ve derli toplu bir çalışma ortaya koymaya çalıştık. Çalışma esnasında bulduğumuz ölçü ve tartı birimlerini mümkün olduğu kadar esasına uygun olarak vermeye çalıştık. Kaynaklarda bazı birimler arasında olan ihtilaflara değinerek uygun gördüklerimizi kabul ettik. Ayrıca kullanım açısından kolaylık sağlamak için gerekli gördüğümüz yerlerde çizelgeler oluşturduk. Tespit edebildiğimiz ölçü ve tartı birimlerini kullanım alanına göre bölülmelere ayırıp onları da kendi aralarında alfabetik sıraya koyduk. Bu mülahazalardan sonra, yaptığım çalışma esnasında yardımlarını benden esirgemeyen sayın Öner TOLAN, sayın Mesut GÜNDÜZ ve değerli Hocam Doç. Dr. Abdullah ÖZEN’e, bazı arşiv vesikalarının temininde bana yardımcı olan kıymetli Hocam Prof. Dr. Mustafa ÖZTÜRK ile kütüphanesini açarak kitaplarından faydalanmamı sağlayan saygıdeğer Hocam Prof. Dr. Orhan KILIÇ’a teşekkür ederim. Ayrıca, Yüksek Lisans eğitimi almaya başladığım günden beri danışmanlığımı yürüten, beni tarihin her konusunda bilgilendirmeyi amaçlayan ve büyük bir anlayışla tüm hatalarımı olgunlukla karşılayıp doğruları gösteren değerli Hocam Doç. Dr. Enver ÇAKAR’a teşekkür etmeyi de ayrı bir görev olarak kabul ediyorum. Elazığ- 2005 Ünal TAŞKIN VII KISALTMALAR a.g.e. : adı geçen eser. a.g.m : adı geçen makale. a.g.t. : adı geçen tez. AÜDTEFD : Ankara Üniversitesi Dil Tarih Coğrafya Fakültesi Dergisi. Bkz. : Bakınız. BTTD : Belgelerle Türk Tarihi Dergisi. CIÉPO : Comité international d`études pré-ottomanes et ottomanes. cm : Santimetre. çev : Çeviren DİA : Diyanet İslam Ansiklopedisi. dm3 : Desimetreküp. edt : Editör. EI2 : Encyclopedia of İslam g : Gram. göst. yer : Gösterilen yer haz. : Hazırlayan. IJMES : International Jaurnal of Middle East Study İA : İslam Ansiklopedisi. İÜEFTD : İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi. İÜEFTED : İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Enstitüsü Dergisi. İÜİFM : İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Mecmuası. JESHO : Journal of the Economic and Social History of the Orient. Kg : Kilogram. km : Kilometre. Lt/Dak : Litre/Dakika. lt : Litre m : Metre. m2 : Metrekare. m3 : Metreküp. ma2 : Mimariarşın kare. MEB : Milli Eğitim Bakanlığı mg : Miligram. mm : Milimetre VIII ODTÜ : Ortadoğu Teknik Üniversitesi. OTAM : Osmanlı Tarihi Araştırma Merkezi OTDTS : Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü. s. : Sayfa SA : Sanat Ansiklopedisi. sad. : Sadeleştiren. TDAD : Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi yay. haz. : Yayına Hazırlayan. yay. yön. : Yayın Yönetmeni yakl. : Yaklaşık. yy. : Yüzyıl. IX KONU VE KAYNAKLAR 1. KONU Osmanlı tarihinin bütün yönleriyle araştırılıp ortaya konulması kendi tarihimiz için olduğu kadar Ortadoğu, Afrika ve Avrupa tarihleri için de son derecede önemlidir. Üç kıta üzerine yayılmış olan Osmanlı Devleti bu geniş coğrafya üzerinde farklı din, dil ve ırktan insanlarla uzun bir süre muhatap olmuş, onları idareleri altında tutmuştur. Osmanlı devletinin sosyal, idarî ve iktisadî tarihi hakkında bugüne kadar çok kıymetli eserler verilmiştir. Bunların önemli bir bölümü eyalet ve sancak çalışmaları olup, iktisadî tarih hakkında da önemli bilgileri içermektedirler. İktisadî tarih içinde değerlendirebileceğimiz ölçü ve tartı birimleri gerek sosyal hayatta gerekse ticari işlemlerde çok önemli bir yere sahiptir. Osmanlı Devleti’nin ticaret, tarım ve diğer iktisadî faaliyetleri ile uğraşan hemen her araştırmacı bir takım ölçü ve tartı birimleriyle karşılaşır. Karşılaşılan bu birimler, Osmanlı döneminde çeşitlilik göstermesinin yanı sıra aynı birim farklı bölgelerde, yörelerde hatta köylerde dahi değişik değerlere sahiptir. Bu yüzden mahalli ölçü ve tartı birimlerinin genel bir standardının olmadığı gibi günümüz değerlerine çevrilmesi sorunu da kendini gösterir. Osmanlı eyalet ve sancak kanunnamelerinden anlaşıldığına göre, fethedilen bölgelerde o zamana kadar kullanılmış olan ölçü ve tartı birimleri genellikle aynı ad ve değerleriyle