ANKARA ÜNİVERSİTESİ DİL VE TARİH - COĞRAFYA FAKÜLTESİ YAYINLARI, SAYI : 182 Prof. Dr. Akdes Nimet KURAT IV - XVIII. YÜZYILLARDA KARADENİZ KUZEYİNDEKİ TÜRK KAVİMLERl ye DEVLETLERİ TÜRK TARİH KURUMU BASIMEVİ, 1 9 7 2 , ANKARA. İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ ................................................................... .......................................... X I I. BÖLÜM : ESKÎ TÜRK YURDU. KARADENİZ’İN KUZEYİNDEKİ KAVİMLER .............................................................................................. 1-11 Türkler’in ana yurdu (1-2). — Arkeolojik ve etnik bakımdan eski Türk yurdu (2—4). — Türkler’in tarihine ait en eski tarih kayıtlan (4-5). — Dağlar, yayla ve bozkır* lar (5-6). — îskitler (7). — Sarmatlar (7-8). — Gotlar (8). —■ Fin-Ugor kavimleri (8). — Slavlar (9-10). — En eski Slav-Türk münasebetleri (10-11). II. BÖLÜM : BATI HUNLARI VE ATTİLÂ İMPARATORLUĞU ........ 12-23 Hun’ların İdil boyuna gelişleri (12-13). — Batı (Avrupa) Hunları ile Hsiyung-nu’ - lar aynı kavimdir (13-14). — Hunlar’ın İdil nehrini geçtikleri esnada Doğu Avrupa’nın durumu (14-15). — Alanlar (15-17). — Hunlar’m Anadolu’ya akıtılan (17). — Kavimler Büyük Göçlerinin başlangıcı ve bunun Batı Avrupa tarihindeki Önemi (18—19). — Hunlar’m Orta Avrupa’ya doğru ilerleyişleri (19-20). — Attilâ’mn hâkimiyete geçişi (441) (20-21). — Hun Devleti bir konfederasyon idi (21—22). — Attilâ’nın Batı’daki izleri (22). — Hun Devletinin dağılması (22-23). III. BÖLÜM : AVRUPA AVARLARI (M.S. 558-805) ................................ 24-29 A varlar veya “ Sahte Avarlar” ın menşei (24-25). — Avarlar’m Kuzey Kafkaslar’a gelişleri ve Bizans ile ilk temaslan (M.S. 557-558) (25-27). — Avarlar’m Orta Avrupa’ya hareketleri (28-29). IV. BÖLÜM : HAZAR KAĞANLIĞI .................................. ............................ 30-43 Hazarlar (30). — Hazar yurdunun coğrafî durumu (30-31). — Hazarlar tüccar ve yerleşik bir kavimdiler (31). — Hazarlar’ın siyasî faaliyetleri (32). — İskandinavya- Bizans ticaret yolu (33). — Sarkel kalesi (33-34). — Hazar Kağanlığında “ çift hâki­ miyet” meselesi (35). — Hazarlar’da dinler (35-37). — Hazar Kağanı Yasef (?)’in yazışması meselesi (37-38). — Arap-Hazar mücadeleleri (38-40). — Rus-Slav devletinin kurulması (862 lerde) ve Hazarlar’ın buna tesiri (40-41). — Macarlar (41). — Hazar Kağanlığının çökmesi (41-42). — Hazar Kağanlığının sonu (42-43). V...BÖLÜM : PEÇENEKLER ............................................................................. 44-64 Peçeneklerin menşei (44-45). — Peçenekler’in Idil’in batısına geçişleri (860-880) (45-46). Macarlaı’m yeni yurt edinmeleri (46—47). — Macarlar’ın Orta Avrupa’ da yerleşmelerinin tesirleri (47). — Peçenek-Rus münasebetleri (47—49). — Peçenekler’in Kiyef’i kuşatmaları (968) (49-51). — Knez Svyatoslav’ın Peçenek başbuğu Küre IV TÜRK KAVÎMLERİ tarafından öldürülmesi (972) (51-52). — Peçeneklerin Rus yurduna a kınları (52-53). — Peçeneklerin Huşlar tarafından yenilmeleri (1036) (53-54). — Peçenekler Ruslar’ın Karadeniz sahillerine inmelerini durdurmuşlardır (54-55). — Karadeniz'in kuzeyindeki Peçenek uruğlan ve yaşayış tarzları (55-56). — Peçenek başbuğlarının adları (56-57). — Peçeneklerde “ başbuğluk” nizamı ve “ Kurultay” lar (57-58). — Göçebelik baya­ tının gerektirdiği “ askerî teşkilât” (58). <— Peçenek tahkimli karakolları, kışlaları (58-59). — Peçenekler bir “ Devlet” kuramıyorlar (59-60). — Peçenek-Bizans müna­ sebetleri, Peçeneklerin Bulgarlarla karşı kullanılmaları (60-61). — Bizans elçilerinin Peçenekler’e gönderilmesi (61-62). — Peçenek-Bizans ticareti (62-63). — Peçenek- ler’le Bizans'ın arasının açılması (63-64). VI. BÖLÜM : UZLAR (0&UZ-T0RK)-BERENDÎ’LER VE KARAKAL- PAKLAR ......................................................................................................... 65-68 Uzlar (Oğuzlar), (Tork’lar) (65-67). — Berendi’ler (67-68). — Karakalpak’lar (68). VII. BÖLÜM : KUMARLAR (KIPÇAKLAR) .............................................. 69-102 Koman’lar (Kıpçak’lar) m menşei (69-72). — Kıpçak (Kuman) lann Batı’ya gidişleri (72-75). — Kuman-Rus münasebetleri (75-77). — Kuman-Rus münasebetle­ rinin ilk devirleri (1055-1125) (77-79). — Kuman’lann en kudretli devirleri (1090-1110) (79-84). — Kuman’lann Rus knezleri tarafından iç mücadeleye kanştınlmalan ve bunun neticeleri (84-85). — Konçak Han zamamnda Kuman’lann faaliyetleri ve Rus­ larca indirilen ağır darbeler (85-66). — 1184 Rus zaferi (86). — Kuman’larda ateşli silâh (86-87). — 1185 yılında Knez Igor’un seferi ve kumanlar tarafından esir edilmesi (87-88). — îgor Bölüğü Destanı (88-89). — Sudak şehrine karşı Kuman-Rus müşterek seferi (1221) (89-91). — Kuman’lann iskan sahası (91). — Kalka Çayı boyunda Rus - Kuman yenilgisi (31 Mayıs 1223) (92-96). — Kuman’lann müstakil hayatlarının sonu (1239-40) (96-97). — Kuman’lann tarihî rolleri (98). — Mısır’da Kuman-Kıpçaklar, Memliikler (99). — Moğol-Tatar istilâsından sonra Kınm’da Kuman-Kıpçak kalıntı­ ları (99-100). — Kuman-Kıpçak’ların dilleri (100). — Codex Cumanicus (1303) (100- 101). — Kuman şahıs adlan (101-102). — Yer adlan (102). VIII. BÖLÜM : KARADENİZ’İN KUZEYİNDEKİ TÜRK GÖÇEBELE­ RİNİN YAŞAYIŞ TARZLARI VE MADDÎ KÜLTÜRLERİ .......... 103-107 IX...BÖLÜM : İDİL (VOLGA) BULGARLARI HANLIĞI ......................... 108-118 Bulgarlar’ın menşei (108-110). — Bulgarların İdil boyunda yerleşmeleri (VII- VIII. y.y.) (111). — Orta İdil boyunun tabiî şartlan (112). — Bulgarlar ticaret ve zi- raatle meşgul oluyorlar (113). — Bulgar şehri (113). — Diğer Bulgar şehirleri (113). — Bulgar Devleti’nin sınırlan (113). — Çirmişler, Mokşılar, Arlar (113). — Başknrtlar (113-114). — Bulgarlar Hazarlar’a vergi veriyorlar (114). — Bulgarlar’m Devleti ve İktisadî hayatları (114). — Ticaret (114-115). — Köyler ve şehirler (115). — Bulgar Hanlığı ilk Türk-îslâm devletidir (115). — Almış Han (115). — Bulgar ahalisinin karak­ teri (116). —■ Askerlik (116). ■— Bulgarların dili Çuvaşça mı? (116).'— İbn Fadlan (922) (116). — Bulgar harabeleri (116-117). — Bulgar memleketi ticaret merkezi (117). — İÇİNDEKİLER y Bulgarların Moğollan yenmesi (117). — Bulgar yurdunun Moğollar tarafından istilâsı (117). — Kum an-Kıpçakl ar’ın Bulgar yurdunda çoğalmaları ve Kazan Türkleri’nin teşekkülü (117). — Moğol-Tatar istilâsından sonra Bulgar yurdu (117-118). — Bulgar şehrinin tahribi (1361) (119). X. BÖLÜM: ALTIN ORDU (ALTIN ORDA) KAĞANLIĞI .................. 119-151 Çingiz (Cengiz) Han (119). — Tatarlar ve Tatar adı (119). —■ Moğol-Türk Kağan­ lığı (119-120). —■ Çingiz Kağanlığı (120). — Batu Han (121). — Bulgar yurdunun istilâsı (121). — Moğol-Türk kuvvetlerinin Rusya’yı istilâları (121). — Rus şehrilerinin yakılıp yıkılması (122). — Deşt-i Kıpçak’ta Kuman beylerinin hâkimiyetine son veril­ mesi (122-123). — Kiyef şehrinin zaptı (123). — Liegnitz meydan muharebesi (9 Nisan 1241) (123). — Altm-Ordu’nıın kurulması (1241) (123). — Saray şehri(124). —■ Çingiz’in halefleri Büyük kağanlar (124). — Moğol-Türk Kağanlığının bölünmesi (124-125). — Altın Ordu idaresinde Rus yurdu (125). — Ruslar üzerinde “ Tatar” hâkimiyetinin izleri (126). — “ Tatar Boyunduruğu” tabiri doğru değildir (127). — “ Tatar” adının Türkler’e teşmili (128). — Berke Han (1257-1266) ve Altın Ordu’ da îslâmiyetin yerleş­ mesi (128-129). — Emir Nogay (1267-1299) (129-130). — Özbek Han (1312-1342) (130). — Saray Berke payitaht oluyor (130). — Altın Ordu’nun Mısır Memlükleri ile yakınlığı (130-131). — îbn Batuta’nın Özbek Han’ı ziyareti (1333-4) (131). — Canibek Han (1342-1357) (132). — Altın Ordu Devleti’nin Türk karakteri (132). — Altın Ordu şehirleri (132—133). — Saray şehri (133). — îbn Batuta’ya göre Saray şehri (1334) (133—134). — Han’ların hayatı (134-135). — Hatunlar (135). — İdare sis­ temi (135-136), — Daruga ve Baskak’lar (136), — Siyasî münasebetler (137). —- Osmanlılar’la münasebet (137). — Altın Ordu’nun çökmesi (137). — Aksak Timur (1336-1405) (138). — Toktamış Han (1377-1395) (öl: 1405) (138-139). — Timur’ ­ un Toktamış’a karşı ilk seferi (İdil Boyu’na) ve zaferi (18 Niaan, 1391) (139). — Timur’un Toktamış’a karşı İkinci seferi, Terek boyundaki zaferi (15 Nisan 1395) (139- 140). —■ Timur’un şehirleri tahribi (140). — Ediğe Mirza (140-141). —■ Ediğe Destanı (141-142). — Ahmed Han (1465-1481) ve Moskova Rusyası’nm Altın Ordu hâkimiye­ tinden çıkışı (1480) (142-143). — Altın Ordu’nun sonu (1502) (143-144). — Mürteza ve Şeyh Ahmed’in Altın Ordu’yu canlandırmak teşebbüsleri (1481-1505) (144-147). — “ Moğol-Tatar” hâkimiyetinin Ruslar üzerindeki tesirleri (147—151). XI. BÖLÜM : KAZAN HANLIĞI ................ .................................................... 152-202 Kazan Türkleri (Tatarları) (152-153). — “ Tatar” adına dâir (153-155). — Eski Kazan Şehri (154). — Altın Ordu hanı Uluğ Muhammed (1419-1437) Kazan ili Hanı (1438-1445) (154-155). ■—■ Belev’ de Rub hezimeti (1437) (155). — Kazan Hanlığı­ nın kuruluşu (1437-30) (155-156). — Kazan Hanlığı’mn etnik durumu (156—157). — Uluğ Muhammed’in Nizniy-Novgorod zaferi (1439) (157). — Uluğ Muhammed’in Rus seferi ve Suzdal zaferi (7 Temmuz 1445) (157). •— Kazanlılarla Ruslar arasında banş (1445) (158). — Kasım Hanlığı’nın kurulması (158). — Uluğ Muhammed’in ölümü (1445) ve tarihî rolü (158-159). — Uluğ Muhammed’in oğullan (159). — Kazan Şehri büyük bir ticaret merkezi (159-160). — İbrahim Han (1467-1479) (160). — Moskova'nın tecavüze geçmesi (160). — Kazan’a karşı ilk büyük Rus seferi (1469) (161). — İbrahim Han’ın oğulları (161-162). — Kazan’da Parti mücadeleleri (162). —• Muhammed-Emin VI TÜRK KAVlMLERÎ Han ve halefleri (1479, 1484, 1487, 1502-1518) (162-163). — Rus hücumu ve Kazan’m ilk defa