450 lat praw miejskich Knyszyna Materiały z konferencji naukowej (Knyszyn 20 X 2018) 450 lat praw miejskich Knyszyna Materiały z konferencji naukowej (Knyszyn 20 X 2018) Redakcja Krzysztof Bagiński Ewelina Sadowska-Dubicka Knyszyn 2018 Wydawca Gmina Knyszyn Skład komputerowy, okładka Ewelina Sadowska-Dubicka Korekta Krystyna Urbanowicz Na okładce ratusz na rynku w Knyszynie w czasie czwartkowego targu. Okres międzywojenny. Zdjęcie ze zbiorów Knyszyńskiego Towarzystwa Regionalnego im. Zygmunta Augusta Publikacja opracowana przez Gminę Knyszyn współfinansowana jest ze środków Unii Europejskiej w ramach poddziałania „Wsparcie na wdrażanie operacji w ramach strategii rozwoju lokalnego kierowanego przez społeczność” objętego Programem Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2014-2020. „Europejski Fundusz na Rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich” Europa inwestująca w obszary wiejskie” Druk Drukarnia Biały Kruk Milewscy Sp. J. ul. Tygrysia 50, Sobolewo 15-509 Białystok Bibliotega Gońca Knyszyńskiego nr 43 ISBN 978-83-951388-4-3 (oprawa miękka) ISBN 978-83-951388-8-1 (oprawa twarda) ISSN 1234 9135 Odcisk pieczęci miejskiej na akcie z 1735 r. AP Białystok, Kamera Domen i Wojny, nr 3259, k. 55v Rys. Jadwiga Szczykowska-Załęska Spis treści Ewelina Sadowska-Dubicka, Wstęp ............................................... 9 Józef Maroszek, Układ przestrzenny Knyszyna i dworca królewskiego w mieście w XVI wieku .................................... 11 Łukasz Gołaszewski, Pozycja prawna kobiety w małym mieście Rzeczypospolitej w XVI i XVII wieku – przykład Knyszyna ...................................................................................... 39 Adam Czesław Dobroński, Knyszyn w legendzie i legenda Knyszyna (do końca XIX wieku) ............................................ 67 Stanisław Czerep, Straty osobowe mieszkańców Knyszyna i okolicznych miejscowości odbywających służbę w armii rosyjskiej 1914-1918 ................................................................... 87 Ks. dr Adam Szot, Szkice z dziejów parafii knyszyńskiej w okresie międzywojennym .................................................. 103 Mieczysław Lewkowicz, Dobra lenne Knyszyn ─ Goniądz w XX wieku ................................................................................ 133 Dan Wołkowycki, Dziedzictwo przyrodnicze ziemi knyszyń- skiej .............................................................................................. 165 Aneks ........................................................................................... 189 7 8 Ewelina Sadowska-Dubicka Wstęp W 1528 r. Mikołaj Radziwiłł, biskup żmudzki, darował małoletniemu Zygmuntowi Augustowi Knyszyn. Młody król, już jako władca Wielkiego Księstwa Litewskiego, przede wszystkim z uwagi na konflikt z matką coraz więcej czasu zaczął spędzać w swoim państwie. Kraków odwiedzał niechętnie. Wybierał Wilno, ale najczęściej małe, podlaskie miejscowości. Z nich najbardziej ukochał właśnie Knyszyn, do 1569 r. leżący w granicach Litwy. Z miasteczka, gdzie miał swój dwór i założył słynną w całej Europie stadninę koni, wyruszał na polowania, które były odskocznią od królewskich problemów. Mówi się, że Zygmunt August, pomimo iż regularnie od 1545 r. odwiedzał Knyszyn (spędził w nim w sumie około 500 dni), chciał jak najdłużej zachować kameralny charakter tego miejsca. Prawa miejskie nadał mu dopiero rok przed zawarciem unii polsko-litewskiej. Stąd pojawiły się legendy, że myślał o utworzeniu tu stolicy, z której zarządzałby zjednoczonym państwem — Knyszyn znajdował się mniej więcej w jego centrum. Knyszyn otrzymał prawa miejskie 18 października 1568 r. Oznacza to, że jest jednym z najstarszych miast w regionie. Jagiellon formalnie — choć w praktyce robiono to już wcześniej — zezwolił mieszkańcom na posługiwanie się prawem magdeburskim. Swoim przywilejem ustanowił 4 doroczne jarmarki i cotygodniowe 9 targi w czwartek (zachowane do dziś). Przekazał miastu dochody z łaźni, wagi i postrzygalni sukna. W dokumencie nakazał zbudować ratusz, naprawić groblę koło młyna pod dworem, wybrukować rynek i ulice, wybudować w domach murowane kominy oraz przestrzegać przepisów pożarowych1. Niemalże dokładnie w 450. rocznicę tych wydarzeń — 20 października 2018 r. w Knyszynie odbyła się konferencja naukowa „450 lat praw miejskich Knyszyna”. Organzowała ją Gmina Knyszyn w partnerstwie z Knyszyńskim Towarzystwem Regionalnym im. Zygmunta Augusta. W jej trakcie swoje wystąpienia mieli wszyscy cenieni, profesjonalni badacze historii królewskiego grodu: prof. UwB Józef Maroszek, mgr Łukasz Goła- szewski, prof. UwB Adam Czesław Dobroński, dr hab. Stanisław Czerep, ks. dr Adam Szot, mgr inż. Mieczysław Lewkowicz i dr Dan Wołkowycki. Niniejsze wydawnictwo zawiera artykuły, na podsta- wie których badacze wygłosili swoje referaty w trakcie konferencji. Konferencja naukowa i wydawnictwo pokonferencyjne to elementy projektu „Jagielloński Knyszyn — kampania promocyjna Gminy Knyszyn” dofinansowanego z PROW 2014-2020. W jego ramach m.in. wyszły drukiem wydawnictwo źródłowe prof. Józefa Maroszka „Prawa i przywileje miasta Knyszyna 1509-1795” i trzy przewodniki turystyczne oraz zorganizowano Turniej miast Knyszyn ─ Tykocin ─ Goniądz. 1 Pełny tekst przywileju: Prawa i przywileje miasta Knyszyna 1509-1795. Monografia historyczna miasta Knyszyna z uwzględnieniem najnowszych badań archiwalnych, oprac. J. Maroszek, Knyszyn 2018, s. 71-75. Zob. też Aneks. Fot. 1. 10 Józef Maroszek Uniwersytet w Białymstoku Układ przestrzenny Knyszyna i dworca królewskiego w mieście w XVI wieku Właściwie twórczynią miasta Knyszyna była królowa Bona. To na jej życzenie Aleksander Chodkiewicz starosta knyszyński pomierzył siedliska i grunty miejskie. Akcja zakładania miasta trwała w l. 1537-1540, choć pełny przywilej lokacyjny i prawo korzystania z dobrodziejstw prawa magdeburskiego miasto zyskało dopiero w 1568 r. od Zygmunta Augusta. Knyszyn zawdzięcza swoje powstanie wyodrębnieniu z włości goniądzkiej i konieczności stworzenia własnego centrum handlowego i produkcyjnego dóbr młodego Zygmunta Augusta. Układ przestrzenny miasta określiły dwa krzyżujące się trakty ─ gościniec Wielki poprowadzony w 1510 r. z Lewoni i Goniądza do Straży na Sokołdzie i dalej do Grodna przez nowy dwór radziwiłłowski Knyszyn, most na Jaskrance (ul. Goniądzka i Dworska, późniejsza Białostocka) oraz o wiele starszy od niego trakt z Tykocina do dawnego dworca myśliwskiego Wodziłówka (ul. Tykocka i Starodworna). W sąsiedztwie skrzyżowania dróg usytuowano w 1520 r. nowo fundowany kościół i cmentarz grzebalny. Inne ulice powstały później, bądź w czasie zakładania miasta dla Bony przez A. Chodkiewicza, bądź jego rozbudowy dla Zygmunta Augusta, gdy miasto nabrało cech rezydencjonalnych (Aneks. Fot. 3, Fot. 4). 11 Po 1510 r., a przed 1520 r. powstała wieś kmieca Knyszyn. Od samego początku wieś liczyła 84 wł., a wiemy to z aktu 2 VII 1521 r., gdy Mikołaj Radziwiłł dziedzic Goniądza i Rajgrodu uposażając mansjonarię przy kościele parafialnym w Goniądzu przyznał jej m.in. z pobieranego przez wójta knyszyńskiego czynszu, w wysokości 5 gr z włók, z 84 włók. kmiecych w Knyszynie, 7 kop i 25 gr, wypłacane na Narodzenie NMP. Wójt knyszyński powinien był dawać na św. Michała 3 ½ korca żyta miary goniądzkiej, 1 korzec i 3 ¼ słodu pszennego, 1 beczkę solankę grochu i ¼ ćwierć beczki bobu.2 5 VII 1520 r. Mikołaj Radziwiłł stwierdzając, że subditos nostros in Knyszyno parochialem ecclesiam non habere, et tanquam novum ac noviter locatum populum sine pastore, postanowił wybudować ecclesiam sub titulo Nativitatis Mariae, sancti Joannis, sancti Andreae Apostolorum et Appoloniae.3 Dalej wyraźnie stwierdzał, że nadał 6 mansos agri in Knyszyno, praedicta, et alios 6 mansos agri in Długołęka. W sumie łany kmiece i kościelne liczyły 90 włók Późniejsze źródła jednak informują, że kościół knyszyński dysponował 6 włókami nie w Knyszynie, a w Krypnie i 6 włókami w Długołęce. Najwidoczniej nastąpiło przeniesienie uposażenia kościoła z samego miasta do Krypna. Jest to efekt zajęcia gruntów kościelnych pod lokację miasta. Dokonał tego Aleksander Chodkiewicz, gdy rozmierzał miasto na zlecenie Bony i w liście z 1538 r. pisał monarchini, że on na poselenie domov i ogorodov polja gotovyi na to dal. W późniejszym bowiem rozplanowaniu miasta, (a śladowo jest to zachowane w układzie przestrzennym do dziś), wyraźnie daje się 2 Archiwum Archidiecezji Białystok, Oryginalny pergaminowy dokument z 2 VII 1521; AGAD Warszawa, Kapicjana, nr 24, s. 577-582, nr 42, s. 415, nr 54, s. 578-582, nr 55, s. 665-667; Biblioteka Uiwersytecka Wilno, F. 57, B 53, nr 44, k. 130-130v; Dokument opublikowali drukiem J. Kloza, J. Maroszek, Dzieje Goniądza w 450. rocznicę praw miejskich, Białystok-Goniądz 1997, nr 6, s. 125-128. 3 AGAD, Kapicjana, nr 54, s. 608-619; Muzeum Narodowe (dalej cyt. MN) Kraków, Biblioteka Czartoryskich (dalej cyt. Bibl. Czart.), nr IV. 1775, s. 1021-1026. 12 wyodrębnić blok działek, na które składały się: jurydyka kościelna, blok siedlisk przy ul. Tykockiej, część Rynku Starego wraz z blokiem siedlisk i blok siedlisk Rynek Nowego oraz blok siedlisk przy ul. Grodzieńskiej. To wszystko powstało na owych 6 włókach (ok. 100 ha), pierwotnie nadanych w 1520 r. kościołowi, a odebranych w 1538 r. i danych mieszczanom pod zbudowanie miasta. Zgodnie z dokumentem podziału państwa goniądzko- -rajgrodzkiego Radziwiłłów z 1526 r. dowiadujemy się, że należały do zamku Knyszyn z wójtostwem 87 wł.,4 a ówczesny wójt Iwan Kurzeniecki dysponował 10 wł.5 29 III 1538 r. Aleksander Chodkiewicz dzierżawca knyszyński przesłał Bonie sprawozdanie z poleconej mu przez