T.C. TUNCELİ VALİLİĞİ TUNCELİ FOLKLORU TUNCELİ 2012 T.C. Tunceli Valiliği www.tunceli.gov.tr ISBN: 978-605-359-606-6 Koordinasyon İsmet Hakan ULAŞOĞLU İl Kültür ve Turizm Müdürü Erdoğan ELALDI Yazar Yüksel IŞIK Fotoğraflar Malik KAYA Deran ATABEY Tunceli Valiliği Arşivi İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü Arşivi Proje Adı: “Geçmişten Geleceğe Tunceli” Projesi Sözleşme No: TRB1/DFD/2011/38 “Bu proje; Fırat Kalkınma Ajansı tarafından Doğrudan Faaliyet Destek Programı kapsamında desteklenmiştir.” “Bu yayının içeriği, Fırat Kalkınma Ajansı ve/veya T.C.Kalkınma Bakanlığının görüşlerini yansıtmamakta olup, içerik ile ilgili sorumluluk yazara aittir.” Baskı Anıt Matbaa / ANKARA Tel: 0312 232 54 77 TAKDİM Tunceli, folklor da denilen halk bilgisi açısından Türkiye’nin en zengin, ancak en az bilinen illerinden biridir. İnanç yapısı ve yaşama kültürü açısından dağlarına, ırmaklarına, tepelerine, ağaçlarına ve hayvanlarına kutsallık atfedilen bu şehir daha çok olumsuz durumlarla anılır olmuş; giderek de kaderiyle baş başa bırakılmıştır. Alanında uzman kişilerin yürüttükleri çalışmalar sonucunda ortaya çıkan halk bilgilerinin bir kısmını içeren bu kitap, Türkiye’nin diğer bölgelerine ve dünyaya Tunceli’nin nasıl zengin bir birikime manevi külliyata sahip olduğunu da göstermektedir. Uzun uğraşlar sonucunda yapılan bu çalışma, Tunceli’nin yanık türkülerinden ağıtlarına, doğumundan ölüm ritüeline kadar uzanan çok çeşitli alanlardaki bilgileri derlemiş ve daha derli toplu bir çalışmayla kamuoyunun önüne çıkılmasına imkân sağlamış bulunmaktadır. Her biri tarihin imbiğinden geçmiş atasözleri, her biri ciltler dolusu bilgilerle açıklanabilecek efsaneler ve özellikle Şahmaran Masalı, Tunceli’nin zengin halk kültürünün temel taşları niteliğindedir. Bu temel taşlardan hareket edilerek, Tunceli için daha çok araştırma ve çalışma yapılması gerektiği kanaatimi belirterek, bu çalışmaya emek vermiş herkesi tebrik ediyorum. Saygılarımla… Mustafa TAŞKESEN Tunceli Valisi İÇİNDEKİLER Takdim ......................................................................................................3 I. BÖLÜM: GENEL BİLGİLER ..................................................................7 II. BÖLÜM: GELENEKLER .......................................................................13 1. Evlenme ...............................................................................................15 2. Sünnet Düğünü ve Kirvelik ..................................................................20 3. Cenaze Töreni ......................................................................................22 4. Doğum .................................................................................................23 5. Niyaz Kaçırma ......................................................................................25 6. Taş (Bulgur) Çekme Geleneği ...............................................................26 III. BÖLÜM: GÖRENEKLER .....................................................................27 1. Musahiplik ...........................................................................................29 2. Kal Gağan .............................................................................................29 3. Cem Töreni ..........................................................................................31 4. 12 İmam (Muharrem) Orucu ................................................................32 5. Hızır Orucu ..........................................................................................33 6. Kara Çarşamba .....................................................................................34 7. Yeni Gün (Nevroz) ...............................................................................35 8. Heftemal (Hautamal) ............................................................................35 IV. BÖLÜM: FOLKLORİK ÜRÜNLER .......................................................39 1. Dokumacılık .........................................................................................41 2. Çanak-Çömlekçilik ...............................................................................42 3. Dericilik ...............................................................................................42 4. Ağaç Oyma –Ahşap İşçiliği ...................................................................42 V. BÖLÜM: GELENEKSEL HALK GİYSİLERİ ..........................................43 1. Kadın Giyimi ........................................................................................45 2. Erkek Giyimi ........................................................................................47 3. Tunceli Halk Oyunları Kıyafetleri ..........................................................48 VI. BÖLÜM: HALK MÜZİĞİ VE HALK OYUNLARI .................................49 1. Tunceli Halk Müziği .............................................................................51 2. Tunceli Halk Oyunları ..........................................................................56 3. Tunceli Seyirlik Oyunları......................................................................60 4. Diğer Seyirlik Oyunlar ..........................................................................61 5. Tunceli Çocuk Oyunları .......................................................................64 VII. BÖLÜM: EFSANELER, MASALLAR VE ATASÖZLERİ .....................67 1. Tunceli Efsaneleri .................................................................................69 2. Tunceli Masalları ..................................................................................82 3. Tunceli Atasözleri .................................................................................93 4. Tunceli Bilmeceleri ...............................................................................94 KAYNAKÇA ..................................................................................................95 I. BÖLÜM GENEL BİLGİLER 7 Sultan Hıdır Dilek Ağacı TUNCELİ FOLKLORU DK Büyük Sözlüğü’nün halk bilimi olarak rak tanımlamakla birlikte protesto yanına da dikkat tanımladığı folklor, en bilinen tanımıyla çekmektedir. Başgöz’e göre, “folklor, sadece kurulu halk bilgisi anlamına gelmektedir. Nitekim düzenin sağlıklı işleyişine destek vermekle kalmaz, T 3 Ziya Gökalp de, daha 1913’de, folkloru tanımlarken aksayan yönlerine de işaret eder” . Gerçekten de hem ‘halkiyat’ kavramını kullanmıştır. Ziya Gökalp’e göre, genel olarak Anadolu sözlü geleneğinde hem de Tun- halkiyat kavramı, ‘şifahi an’ane’ anlamına gelmekte- celi özelinde protest folklorun büyük yer tuttuğu bi- dir1. linmektedir. Amerikalı antropolog ve folklor araştırmacısı “Zira tarihi olaylar, toplumları ve milletleri o kadar William Bascom ise “Folklorun Dört İşlevi” başlıklı çok derinden etkilemiştir ki olaylarla sarsılan, üzülen, makalesinde, folklorik ürünleri dört başlık altında dağılan, yıkılan veya büyüyen, genişleyen toplumlar toplayarak, folklor kavramının anlaşılmasını kolay- o olayların etkisinden kendilerini uzun zaman kurta- laştırmaktadır. ramamışlardır. Eski Türk toplumunda toplumu etki- Bunlardan birincisi hoş vakit geçirme, eğlenme leyen büyük ve acı olaylar, ozanlar, kamlar, baksılar ve eğlendirmeyken ikincisiyse değerlere, toplum ku- tarafından edebi bir şekilde dile getiriliyordu. Bu sa- rumlarına ve törelere destek vermedir. Bascom’a göre natçılar toplumun ortak hafızası olup bir nevi tarih folklorun üçüncü işlevi, eğitim, yani kültürü gelecek kaydedicileri olmuşlardır. Bunlar sayesinde toplumu kuşaklara taşımak, dördüncü işleviyse toplumsal ve derinden etkileyen, sarsan olaylar unutulmuyor gele- kişisel baskılardan kurtulmak için, bir kaçıp kurtul- cek nesillere aktarılarak bir nevi arşivleniyordu”4. ma mekanizmasıdır. Bascom, “folklorun işlevi, kişiyi, Bu anlamıyla geçmişten bu yana kökleşerek günü- bir toplumda kabul edilmiş değerlere uymaya, onla- müze kadar gelen folklor denilince; içinde halk sanat- rı kabullenmeye, onları gelecek kuşaklara geçirmeye larından gündelik hayatın kolaylaştırıcılarına kadar 2 hizmet etmek” olarak belirtmektedir . geniş bir alandan söz edilmektedir. Giyim tarzından Türk folkloru konusunda derinlikli araştırmalar yemek alışkanlıklarına, masallardan efsanelere, el sa- yapan İlhan Başgöz ise, folkloru “kurulu düzendeki natlarından insanlar arası ilişkilere kadar uzanan bü- kültüre sağlamlık ve süreklilik vermeye yönelik” ola- tün bir alanın geleceğe sistemli bir şekilde aktarılması gelmektedir. 1. Görkem, İsmail; “Dünden Bugüne Türk Sözel Edebiyatı: De- ğişim ve Dönüşüm”, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırma- ları Enstitüsü Dergisi / (Prof. Dr. Hüseyin Ayan Özel Sayısı), 3. age. S. 39, Erzurum 2009, s. 411-422. 4. Azar, Dr. Birol, “Sözlü Kültür, Tarihi Gerçek ve Saltukname 2. age. Örneği”, Türk Dünyası Tarih Dergisi Aralık 2006/240 9 TUNCELİ VALİLİĞİ her bir uygarlığın kalıcı unsurlarını tarihsel imbikten geçirerek, günümüze kadar taşımasını bilmiştir. Tunceli’nin toplumsal yaşamını biçimlendiren belirgin bir kültürel çeşitlilik göze çarpmaktadır. Bu zenginlikte, hiç kuşkusuz, geleneksel aşiret yapısının, doğa ve iklim koşullarının payı inkar edilemez. Bir başka ifadeyle Tunceli’de sosyal ve kültürel yaşamı şekillendiren, yörenin tarihsel ve toplumsal evrimiyle yakından ilişkili gelişmeler ve zorlu doğa koşullarının sonucu olarak doğan gündelik hayatı sürdürmeye yö- nelik ekonomik faaliyetler olmuştur. Coğrafyasının yüzde yetmişini dağların kapladığı Tunceli’de, tarımsal faaliyet yapılabilecek topraklar Toplumda yer eden kültürel alışkanlıkları, gele- da kısıtlıdır. Bu nedenle Tunceli’de hayvancılık