P A Ń STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA ŚRODOWISKA OBJA ŚNIENIA DO MAPY GEO ŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1:50 000 Arkusz CZERSK (165) Warszawa 2007 Autorzy: JERZY KRÓL*, ANNA BLI ŹNIUK**, PAWEŁ KWECKO**, HANNA TOMASSI-MORAWIEC** Główny koordynator MG śP: MAŁGORZATA SIKORSKA-MAYKOWSKA** Redaktor regionalny: JACEK KO ŹMA** Redaktor regionalny planszy B: OLIMPIA KOZŁOWSKA** Redaktor tekstu: MARTA SOŁOMACHA** * - Przedsi ębiorstwo Geologiczne we Wrocławiu PROXIMA SA ul. Wierzbowa 15, 50-056 Wrocław ** - Pa ństwowy Instytut Geologiczny, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa ISBN 83 Copyright by PIG and M Ś, Warszawa 2007 Spis tre ści I. Wst ęp – Jerzy Król .................................................................................................................. 3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza – Jerzy Król ................................................... 3 III. Budowa geologiczna – Jerzy Król ....................................................................................... 5 IV. Zło Ŝa kopalin – Jerzy Król ................................................................................................... 8 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin – Jerzy Król ................................................................... 8 VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin – Jerzy Król ............................................. 9 VII. Warunki wodne – Jerzy Król ............................................................................................ 10 1. Wody powierzchniowe............................................................................................. 10 2. Wody podziemne...................................................................................................... 11 VIII. Geochemia środowiska.................................................................................................... 13 1. Gleby – Anna Bli źniuk, Paweł Kwecko .................................................................... 13 2. Pierwiastki promieniotwórcze – Hanna Tomassi-Morawiec ................................... 16 IX. Składowanie odpadów – Jerzy Król ................................................................................... 18 X. Warunki podło Ŝa budowlanego – Jerzy Król ...................................................................... 19 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu – Jerzy Król ..................................................................... 20 XII. Zabytki kultury – Jerzy Król ............................................................................................. 28 XIII. Podsumowanie – Jerzy Król ............................................................................................ 29 XIV. Literatura......................................................................................................................... 30 I. Wst ęp Arkusz Czersk Mapy geo środowiskowej Polski (mg śp) w skali 1:50 000 opracowany został w Przedsi ębiorstwie Geologicznym we Wrocławiu PROXIMA SA w 2007 r. Przy opracowywaniu arkusza wykorzystano materiały archiwalne arkusza Mapy geologiczno- gospodarczej Polski w skali 1:50 000, wykonanej w Przedsi ębiorstwie Geologicznym (Gru- szecki, 2002). Niniejsze opracowanie powstało zgodnie z Instrukcj ą opracowania i aktualiza- cji mg śp (Instrukcja..., 2005). Mapa geo środowiskowa zawiera dane zgrupowane w sze ściu warstwach informacyj- nych: kopaliny, górnictwo i przetwórstwo kopalin, wody powierzchniowe i podziemne, geo- chemia środowiska i składowanie odpadów, warunki podło Ŝa budowlanego oraz ochrona przyrody i zabytków kultury. Mapa adresowana jest przede wszystkim do instytucji, samorz ądów terytorialnych i ad- ministracji pa ństwowej, zajmuj ących si ę racjonalnym zarz ądzaniem zasobami środowiska przyrodniczego. Analiza jej tre ści stanowi pomoc w realizacji postanowie ń ustaw o zagospo- darowaniu przestrzennym i prawa ochrony środowiska. Informacje zawarte na mapie mog ą by ć wykorzystywane w pracach studialnych przy opracowaniu strategii rozwoju wojewódz- twa oraz projektów i planów zagospodarowania przestrzennego, a tak Ŝe w opracowaniach ekofizjograficznych. Przedstawiane na mapie informacje środowiskowe stanowi ą ogromn ą pomoc przy wykonaniu wojewódzkich, powiatowych i gminnych programów ochrony środo- wiska oraz planów gospodarki odpadami. W celu opracowania tre ści mapy zbierano materiały w nast ępuj ących instytucjach: Cen- tralnym Archiwum Geologicznym Państwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie, ku- jawsko-pomorskim urz ędzie wojewódzkim w Bydgoszczy i pomorskim w Gda ńsku, urz ędach marszałkowskich: kujawsko-pomorskim (delegatura w Bydgoszczy) i pomorskim (w Gda ń- sku), oddziałach pa ństwowej słu Ŝby ochrony zabytków w Bydgoszczy i Gda ńsku, regional- nych dyrekcjach lasów pa ństwowych oraz w Instytucie Nawo Ŝenia i Gleboznawstwa w Puła- wach. Wykorzystano te Ŝ informacje uzyskane w starostwach powiatowych i urz ędach gmin. Zostały one zweryfikowane w czasie wizji terenowej. II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza Poło Ŝenie arkusza Czersk wyznaczaj ą współrz ędne geograficzne: 17º45´-18º00´ długo- ści geograficznej wschodniej oraz 53º40´-53º50´ szeroko ści geograficznej północnej. 3 Obszar znajduje si ę na styku dwóch województw kujawsko-pomorskiego (powiat tu- cholski z gmin ą Tuchola) oraz pomorskiego (powiat chojnicki, z przewag ą gminy Czersk wraz z miastem oraz niewielkimi fragmentami gmin Brusy i Chojnice). Zgodnie z podziałem regionalnym (Kondracki, 2002) omawiany obszar znajduje si ę w podprowincji Pojezierzy Południowobałtyckich, w granicach jednego mezoregionu - Bory Tucholskie, nale Ŝą cym do makroregionu Pojezierze Południowopomorskie (fig. 1). Fig. 1. Poło Ŝenie arkusza Czersk na tle jednostek fizycznogeograficznych wg J. Kondrackiego (2002) 1 – granica makroregionu, 2 – granica mezoregionu, 3 – wi ększe jeziora Mezoregion Pojezierza Wschodniopomorskiego: 314.51 – Pojezierze Kaszubskie, 314.52 – Pojezierze Starogardzkie mezoregiony Pojezierza Południowopomorskiego: 314.67 – Równina Charzykowska, 314.69 – Pojezierze Kraje ń- skie, 314.71 – Bory Tucholskie 314.72 – Dolina Brdy, 314.73 – Wysoczyzna Świecka Bory Tucholskie stanowi ą płask ą równin ę sandrow ą o rz ędnych terenu rosn ących od 110 m n.p.m. (w południowej cz ęś ci arkusza) do 140 m n.p.m. (na północy). Spod pokrywy sandrowej, w rejonie Czerska i Gutowca, wynurzaj ą si ę piaszczysto-gliniaste fragmenty utwo- rów morenowych. Najwy Ŝsze wzniesienie znajduje si ę na wschód od wsi Gutowiec i posiada rz ędn ą 155,3 m n.p.m. Formy erozyjne tworz ą w ąskie, gł ęboko wci ęte w sandr doliny, które są wykorzystywane przez cieki wodne i jeziora przepływowe Morfologi ę terenu urozmaica wci ęta w sandr (na gł ęboko ść 5-10 m) dolina Brdy oraz jej dopływów, a tak Ŝe typowe dla 4 krajobrazów młodoglacjalnych śródle śne jeziora (o genezie rynnowej i wytopiskowej) oraz liczne drobniejsze zagł ębienia, przewa Ŝnie zatorfione. Klimat na omawianym terenie kształtowany jest pod wpływem ścieraj ących si ę mas powietrza kontynentalnego i polarnomorskiego. Średnia roczna temperatura powietrza wynosi 6,8ºC, lata 13,4ºC, a zimy 0,5ºC. Natomiast suma rocznych opadów atmosferycznych wynosi około 600 mm. Okres wegetacyjny jest krótki i wynosi około 210 dni. Zdecydowan ą przewa- gę maj ą wiatry południowo-zachodnie i zachodnie. Obszar arkusza Czersk w wi ększo ści pokrywa rozległy kompleks le śny Borów Tuchol- skich. W zwi ązku z tym teren jest słabo zaludniony, a gospodarka nastawiona głównie na pozyskiwanie drewna. Rolnictwo jest słabo rozwini ęte, dominuj ą tu gospodarstwa indywidu- alne, poło Ŝone na śródleśnych polanach w rejonie Czerska, Rytla i Zap ędowa. W południowej cz ęś ci obszaru arkusza gruntom ornym niskiej jako ści towarzysz ą niewielkie powierzchnie trwałych u Ŝytków zielonych. Mnogo ść lasów, jezior i rzek sprawia, Ŝe teren gminy jest bar- dzo atrakcyjny pod wzgl ędem turystycznym. Głównym o środkiem administracyjno-usługowym jest miasto Czersk (9,5 tys. miesz- ka ńców), gdzie koncentruje si ę tak Ŝe drobny przemysł metalowy i drzewny. Jest on tak Ŝe węzłem komunikacyjnym. Droga krajowa nr 22 ł ączy Czersk z Malborkiem i Kostrzynem nad Odr ą, a droga wojewódzka nr 237 - z Tuchol ą i M ąkowarskiem. Przebiega tu linia kolejowa Tczew-Chojnice-Piła (ze stacjami w Czersku, Gutowcu i Rytlu). Wie ś Rytel pełni funkcje letniskowe z bogatym zapleczem turystycznym, stanowi ąc wa Ŝny punkt etapowy spływów kajakowych. III. Budowa geologiczna Budow ę geologiczn ą obszaru arkusza Czersk przedstawiono na podstawie Mapy geolo- gicznej Polski w skali 1: 200 000 wraz z obja śnieniami, arkusz Chojnice (Butrymowicz i in., 1976). Charakteryzuj ąc poszczególne wydzielenia uwzgl ędniono obowi ązuj ący podział stra- tygraficzny. Obszar arkusza Czersk poło Ŝony jest w niecce pomorskiej (cz ęść niecki brze Ŝnej), w podło Ŝu której na krystalicznych skałach prekambryjskich zalegaj ą paleozoiczne skały: syluru, dewonu i permu. Jednostka ta formowana była od permu do ko ńca kredy górnej, a wypełniaj ące j ą osady triasu, jury i kredy zalegaj ą prawie poziomo. Osady mezozoiku prze- wiercono w rejonie mi ędzy miejscowo ściami: Rytel, Raci ąŜ i Nadolna Karczma. Trias repre- zentowany jest przez dolomity, iłowce, mułowce i piaskowce o mi ąŜ szo ści około 700 m, a jura to wapienie, margle, piaskowce i iłowce o miąŜ szo ści około 320 m. Osady kredy sta- 5 nowi ą margle jasnoszare oraz wapienie z krzemieniami, których strop zalega na rz ędnej od 91 do 109 m p.p.t. (z zapadem w kierunku północnym). Stwierdzona mi ąŜ szo ść kredy wynosi od 821 m do