Zeszyty Naukowe nr 692 2005 Akademii Ekonomicznej w Krakowie Robert Jakimowicz Katedra Nauk Politycznych Kwestia podręcznikowa we współczesnych stosunkach japońsko-chińskich Lata 1931–1945 w historii stosunków japońsko-chińskich były burzliwe. Przy- niosły one społeczeństwu chińskiemu wiele cierpień i ofiar, szczególnie podczas wojny wywołanej w 1937 r. przez Japonię. Te bolesne wydarzenia zostały opisane w podręcznikach historii w obu krajach. W 1949 r. – a więc jeszcze pod okupacją amerykańską, w podręcznikach japońskich pojawiła się tendencja do łagodzenia negatywnej roli, jaką odegrała armia cesarska w okresie wojny. Niektóre wyda- rzenia przedstawiano w łagodniejszym świetle, inne wręcz pomijano. Wobec takich korekt w podręcznikach historii sprzeciw wyrażała nie tylko ChRL, ale również narody Korei, Filipin i innych krajów, które ucierpiały w czasie okupacji japońskiej. Wprowadzanie korekt obudziło obawy przed przywracaniem ducha militaryzmu w społeczeństwie japońskim. Budziło to sprzeciw w narodach ciężko doświadczonych przez militaryzm japoński. Co prawda słuszna krytyka zmian w podręcznikach historii miała od czasu do czasu charakter koniunkturalny. Kiedy ChRL starała się wymusić na rządzie japońskim zwiększenie pomocy gospodar- czej, nagłaśniała wówczas kwestię podręczników i przypominała o cierpieniach doznanych przez naród chiński od wojsk cesarskich w latach 1931–19452. Ch. Johnson, Japan: Who Governs? The Rise of the Developmental State, Norton & Company, New York, London 1995, s. 256. 2 Również dobrym argumentem w celu zwiększenia pomocy gospodarczej Japonii dla Chin był fakt zrzeczenia się przez te drugie odszkodowań wojennych od swego partnera. Znalazł on swój wyraz w czerwcowym oświadczeniu Deng Xiaopinga z 1986 r. (zob. L. Newby, Sino-Japanese Relations China’s Perspective, The Royal Institute of International Affairs, Routledge London–New York 1988, s. 55). ZN692.indb 77 1/30/08 1:21:56 PM 7 Robert Jakimowicz Zapalny problem japońskich podręczników historii w relacjach między obu krajami wybuchł niespodziewanie w 1982 r. Zostały one poddane ostrej krytyce zarówno w Japonii, jak i za granicą. Podkreślono, że zbyt długo rząd japoński wybielał narodową historię, stosując peryfrazy i eufemizmy, żeby zminimalizo- wać zbrodnie cesarskich sił zbrojnych w Azji w latach 1931–1945 i zdjąć z nich odium odpowiedzialności. Incydent z 1982 r.4, dotyczący podręcznika Historia Japonii, odżywał ponownie w latach 1984 i 1986. Kolejnymi najbardziej bulwer- sującymi podręcznikami okazały się Historia Świata oraz Polityka i ekonomia. Publikacje te, według japońskich źródeł prasowych, były przedmiotem instrukcji ówczesnego ministra edukacji Heiji Ogawy5, który zalecał złagodzenie, o ile to możliwe, opisów dotyczących agresywnego zachowania przedwojennej Japonii6. Ujawniono także rekomendacje ministra Ogawy dotyczące opisów działań Japonii w okresie wojny. We wspomnianym podręczniku historii z 1982 r., który został na krótko wprowadzony w japońskich szkołach średnich, słowo „inwazja” (shinryaku) zostało zamienione na sformułowanie „posuwanie się naprzód”7 (shinko). Były też inne zamiany: „tyrania” (kasei) na „ucisk” (assei), „ucisk” (danatsu) na „zakazanie działalności” (chinatsu), czy „rabowanie” (shudatsu) na „transfer” (joto)8. Zmiany te wywołały szeroką krytykę w mediach chińskich, w Korei Południowej, na Fili- pinach i w innych krajach Azji Wschodniej. Wobec zmasowanej krytyki Japonia została zmuszona do zajęcia stanowiska w tej sprawie. Ogawa Heiji oficjalnie zaprzeczył, iż w 1982 r. zostały wprowadzone jakiekolwiek zmiany do podręcz- ników. Przyznał jednakże, że przez ostatnie trzydzieści lat zmiany takie miały miejsce9. Według Saburo Ienagi, wybitnego historyka japońskiego, zostały one zapoczątkowane w okresie wdrażania powojennych reform w systemie edukacji, J. Kingston, Japan in Transformation 1952–2000, Seminar Studies in History, Longman 2001, s. 40. 4 Jian Yuechun, Present Situation and Future Prospects of Sino-Japanese Relations [w:] New China in the International Relations, ,,Studia Diplomatica’’ 1996, no. 4–5, s. 96. 5 Ogawa Heiji na początku lat 60. był szefem zespołu doradców grupy Kenzo Matsumury, grupy prochińskich konserwatystów znajdującej się na lewym skrzydle PL-D, opowiadającej się za rozwojem handlu z ChRL. Zob. Ch. Johnson, Japan: Who…, s. 239, 242. 6 Pozostałe brzmiały następująco: napisać o „demokratycznym charakterze” Konstytucji Meiji; używać bardziej zaszczytnych wyrażeń, kiedy wspomina się o cesarzach przed erą Nara (przed 710 r.); wyjaśniać, że Siły Samoobrony powstały zgodnie z Ustawą o Siłach Samoobrony; podkreślać prawo Japonii do posiadania Terytoriów Północnych; zaznaczać wkład dużego kapitału w rozwój Japonii. Zob. C Rose, Interpreting History in Sino-Japanese Relations. A Case Study in Political Decision-Making, Series the Nissan Institute, Routledge, London and New York 1998, s. 82. 7 L. Newby, Sino-Japanese Relations…, s. 50, 51. 8 C. Rose, Interpreting History in…, s. 82. 9 L. Newby, Sino-Japanese Relations…, s. 51. ZN692.indb 78 1/30/08 1:21:56 PM Kwestia podręcznikowa we współczesnych stosunkach… 79 które przypadły na lata zimnej wojny. Pozycja administracji szkolnej konsekwen- tnie umacniała się, mimo sprzeciwów związków nauczycieli oraz intelektualistów, co prowadziło do zacieśniania się rządowej kontroli nad edukacją10. Sam Ienaga, któremu od 1965 r. władze wytoczyły kilka procesów, walczył na sali sądowej przeciwko cenzurze. Z kolei przedstawiciele rządu w trakcie rozpraw twierdzili, że poglądy Ienagi na działania wojenne Japonii w Azji są zbyt negatywne i nie mogą być bez poważnych zmian akceptowane do nauki w szkołach. Rząd domagał się od autora między innymi skreślenia pewnych fragmentów dotyczących medycznych eksperymentów jednostki 731 oraz informacji o powszechnych gwałtach i pod- paleniach, dokonanych przez wojska japońskie, gdyż jakoby fakty te nie zostały jeszcze w pełni zbadane. Jego opis inwazji na Chiny jako „agresji” został uznany za raczej przesadny11. Okazało się zresztą, że zaprzeczenia Heiji Ogawy były nieprawdziwe. W sierp- niu tego roku został ujawniony dokument Ministerstwa Edukacji, w którym zale- cono pewną ilość kontrowersyjnych zmian w podręczniku historii12. Dotyczyły one m.in. wspomnianego eufemizmu „posuwanie się naprzód” w miejsce słowa „inwazja”. W przypadku masakry nankińskiej z grudnia 1937 r., w której zginęło 300 tys. ludzi13, zalecono wprowadzenie stwierdzenia o pewnej liczbie zgonów. O zmianach tych poinformowała prasa japońska, a tuż po niej prasa chińska. Według „Asahi Shimbun” z 26 czerwca 1982 r. zmiany przed i po autoryzacji podręcznika były następujące: z „kiedy japońskie wojsko dokonało inwazji na północne Chiny” (Nihongun ga kahoku o shinryaku suru to) i „zmasowana inwazja na Chiny” (Chugoku e no zenmen shinryaku) na „kiedy japońskie wojsko posuwało się naprzód w Północnych Chinach” (Nihongun ga kahoku ni shinss- hutsu suru to) i „zmasowany atak na Chiny” (Chugoku e no zenmen shinko)14. Natomiast 20 czerwca tego roku „Renmin Ribao” nawiązał do spraw masakry nankińskiej, inwazji i incydentu z 18 września. Przed zmianą informacja o masa- krze nankińskiej była następująca: „Kiedy Nanjing był okupowany, wojska japoń- skie zabijały i dokonywały gwałtów i podpaleń. Masakra nankińska spotkała się z międzynarodowym potępieniem. Mówi się, że liczba Chińczyków, którzy byli ofiarami w Nankinie przekroczyła dwieście tysięcy. W nowej wersji wykluczono 10 Document 9. Government Censorship and the Vetting of Textbooks [w:] J. Kingston, Japan in Transformation…, s. 145. O wieloletnim konflikcie pomiędzy Japońskim Związkiem Nauczy- cielskim – Nikkyoso a Ministerstwem Edukacji zob. Behind the Texstbook Flap, „Japan Echo” August 1997, vol. 24, no. 3, s. 33. 11 J. Kingston, Japan in Transformation…, s. 49. 12 Tamże. 13 Hu Qiamou, Historic Significance of Anti-Japanese War, ,,Beijing Review’’ 1987, July 20, vol. 30, nr 39, s. 21; W. Rodziński, Historia Chin, Ossolineum, Wrocław 1992, s. 649. 14 C. Rose, Interpreting History…, s. 84. ZN692.indb 79 1/30/08 1:21:57 PM 0 Robert Jakimowicz gwałt, rabunek i podpalenia oraz liczbę ofiar spowodowanych przez masakrę: „Do incydentu doszło, ponieważ gwałtowny opór wojsk chińskich przyniósł olbrzymie straty wojskom japońskim, które doprowadziły z kolei do wyeliminowania wielu chińskich oddziałów”. Jeśli chodzi o sprawę inwazji japońskiej sformułowania: „inwazja na północne Chiny” (qinlue) oraz „zmasowana inwazja na Chiny”, zamieniono na: [oddziały japońskie] „wtargnęły do Północnych Chin” (jinchu) i „atak na Chiny” (jingong). W przypadku incydentu 18 września gazeta ograni- czyła się do podania sformułowania po zmianach: [japońskie wojsko] „wysadziło w powietrze kolej południowo-mandżurską”15. Informacje te wywołały falę obu- rzenia w Chinach. Kwestia podręcznikowa urosła do takich rozmiarów, iż musiał zająć się nią rząd japoński. W międzyczasie, z powodu próby dezinformacji, sytuacja skomplikowała się jeszcze bardziej. Prasa japońska, podając przykłady zmian w podręcznikach rzekomo myliła się, ale media chińskie szybko nagłośniły i przerwały te manipulacje. Także rząd chiński złożył protest, domagając się od władz japońskich wyjaśnień i usunięcia wprowadzonych zmian. Wypracowa- nie jednolitego stanowiska rządu japońskiego w tej sprawie okazało się trudne i przeciągało się w czasie ze względu na duże rozbieżności istniejące pomiędzy resortami edukacji, kierowanym przez Heiji Ogawę i spraw zagranicznych, któ- remu przewodniczył Hoshio Sakuaruchi. Ministerstwo Oświaty konsekwentnie podkreślało, że zmiany w podręcznikach