DROGI KOBIET DO POLITYKI (NA PRZESTRZENI XVIII–XXI wIeku) Polska Akademia Nauk komitet Nauk Historycznych PAN komisja Historii kobiet DROGI KOBIET DO POLITYKI (NA PRZESTRZENI XVIII–XXI wIeku) pod redakcją Teresy kulak i Małgorzaty Dajnowicz wro cław 2016 Publikacja sfinansowana przez Polską Akademię Nauk przy współudziale Uniwersytetu w Białymstoku, Instytutu Studiów Kobiecych i Komisji Historii Kobiet Komitetu Nauk Historycznych PAN Spis tre ści © Copyright by komisja Historii kobiet komitetu Nauk Historycznych PAN and wydawnictwo CHRONICON 2016 Recenzenci Prof. zw. dr hab. Jolanta Daszyńska wstęp . 7 Prof. zw. dr hab. włodzimierz Stępiński BOżeNA POPIOłek, Między przestrzenią domową Opracowanie redakcyjne a wielką polityką. Aktywność publiczna kobiet Joanna Rosik w czasach saskich . 27 AGNIeSzkA JAkuBOSzCzAk, Aktywność polityczna Opracowanie typograficzne Adam kolenda wielkopolskich szlachcianek w XVIII wieku . 45 TeReSA kulAk, Sprawa udziału kobiet w latach Projekt okładki 1808–1812 w pracach Naczelnej Rady Dozorczej Andrzej Dajnowicz Izby edukacyjnej księstwa warszawskiego (na tle oświeceniowych przemian w społeczeństwie Na okładce wykorzystano zdjęcie: polskim u progu XIX wieku) . 59 wybory do Sejmu 19 III 1972 r. kobiety wiejskie korzystają ze swoich praw Beata WalęCIuk-DeJNekA, Droga przez ofiarę, zasługę, politycznych i obywatelskich, „Rocznik Polityczny i Gospodarczy” 1972, poświęcenie… do życia publicznego. literackie wzorce wkładka po s. 160. kobiet na przykładzie wybranych utworów z przełomu XVIII i XIX wieku . 93 ISBN 978-83-946166-2-5 ANDRzeJ SzwARC, Czy osoba publiczna może być apolityczna? Casus Gabrieli zapolskiej . 109 TADeuSz STeGNeR, w cieniu mistrza. kobiety aktywne politycznie w otoczeniu Aleksandra Świętochowskiego www.chronicon.pl na przełomie XIX i XX wieku . 129 tel. +48 606 412 330 ewA MAJ, wzorce aktywności kobiet w Narodowej Druk Demokracji (1893–1939) . 147 Sowa-Druk na życzenie ewelINA MARIA KostrzewSkA, ,,z Bogiem www.sowadruk.pl i Narodem”. Drogi do polityki ziemianek z królestwa tel. +48 22 431-81-40 Polskiego na początku XX w. 173 6 AGNIeSzkA Szudarek, Mieszczańskie stowarzyszenia kobiece w Niemczech wobec zniesienia zakazu przynależności kobiet do partii politycznych na przykładzie Szczecina (1908–1914) . 199 GRAżyNA wyDeR, Przejawy politycznej działalności wielkopolanek w dobie zaborowej w świetle uzasadnień wniosków o nadanie odznaczeń krzyża Wstęp Niepodległości i Medalu Niepodległości, ustanowionych w 1930 r. 237 JOANNA Dufrat, Dyskusje wokół działalności Centralnego wydziału kobiecego PPS i miejsca kobiet w ruchu socjalistycznym w latach 1918–1939 . 263 Problem obecności kobiet w polityce, aczkolwiek w opracowa- HAlINA PARAFIANOwICz, ekscelencje w dyplomacji. niach naukowych od dawna dostrzeżony1 i systematycznie rozbu- Amerykanki w służbie zagranicznej w okresie dowywany z różnych perspektyw badawczych2, nie został jeszcze międzywojennym . 289 MONIkA PIOTROwSkA-MARCHewA, Nauczycielki w piśmiennictwie satysfakcjonująco przedstawiony. Studia zebrane polskich szkół powszechnych i średnich w życiu w niniejszym tomie Drogi kobiet do polityki (na przestrzeni XVIII– politycznym II Rzeczypospolitej . 313 XXI wieku) wychodzą naprzeciw nadal istniejącym potrzebom zOFIA CHyRA-ROlICz, Aktywność ligi kooperatystek poznania i przeanalizowania stopniowo zwiększającego się w cią- w Polsce wobec zagrożenia państwa w latach gu XIX i XX stulecia udziału kobiet w życiu publicznym/politycz- 1935–1939 . 345 nym. Proces ten odbywał się równolegle z modernizującymi się MAłGORzata PRzeNIOSłO, Polki w londynie stosunkami społecznymi oraz feministycznymi dążeniami do zrów- – aktywność społeczna i polityczna w instytucjach nania praw kobiet i mężczyzn. Merytoryczny zakres i formy badań polonijnych po II wojnie światowej . 365 AGNIeSzkA CHłosta-SIkORSkA, Polityczne nad „drogami do polityki” nasuwają analogie z innym związanym uczestnictwo kobiet w zjazdach Polskiej zjednoczonej z historią kobiet problemem, jakim były ich drogi do zdobycia Partii Robotniczej z lat 1980–1986. zarys problematyki . 389 wykształcenia, w znacznym stopniu obecnie już w historiografii MAłGORzata DAJNOwICz, wzorce aktywności rozpoznane3. w założeniach badawczych ruchów emancypacyj- publicznej kobiet w początkach transformacji nych i przesłanek ideowych problem ten był podobny, gdyż kobiety ustrojowej w Polsce w świetle „kobiety i życia” w swych dążeniach do nauki również musiały przekraczać trady- i „urody” (1989–1995) . 417 MARIA SOLARSKA, kobiety w sferze publicznej/ 1 „Fundacyjny” charakter miała: Kobieta i świat polityki, red. A. żarnowska, A. Szwarc, politycznej – wyzwania historiograficzne . 445 cz. 1–2, warszawa 1994–1996. 2 Por. M. Fuszara, Kobiety w polityce, warszawa 2006; Kobiety, wybory, polityka, red. eadem, warszawa 2013; N. krzyżanowska, Kobiety w (polskiej) sferze publicznej, Toruń Bibliografia (wybór) . 459 2012. wykaz ilustracji . 477 3 zainicjował je J. Hulewicz, Sprawa wyższego wykształcenia kobiet w XIX wieku, war- szawa 1939. 8 TERESA KULAK Wstęp 9 cyjnie obowiązujące je bariery obyczajowe oraz prawne. w cią- nierówno podzielonej między kobietami i mężczyznami. zawłasz- gu XIX stulecia swymi wysiłkami, którym towarzyszyły ideowe czyli ją mężczyźni w zaraniu dziejów i wielowiekowe tego skutki spory na łamach czasopism i następnie w literaturze historycz- oznaczają trwałą ich dominację w sferze publicznej, której strzegli, no-pedagogicznej o charakter oraz zakres szkolnictwa dla kobiet, nie pozwalając na przekroczenie wprowadzonych barier rozdziela- doprowadziły jednak w początku XX w. do radykalnych zmian, jących sferę prywatną i publiczną. egzystencja kobiet w ramach zarówno w indywidualnym życiu kobiet, jak też w postawach ogó- świata prywatnego oznaczała obyczajową akceptację tradycyjnej łu społeczeństwa. Spowodowały bowiem, że anachroniczny model nadrzędności władzy mężczyzn nad ich sferą domowo-osobistą. wychowania i kształcenia, w którym dominowało przygotowanie w spetryfikowanym paternalistycznym porządku polityczno-spo- kobiet do roli żony i matki oraz kształtowanie w hierarchii ich łecznym i związanym z nim tradycyjnym ujęciu społecznych pojęć osobistych wartości uznania nadrzędności spraw domu i rodziny, oraz obyczajowych reguł, do sfery publicznej, i tym samym do poli- został zakwestionowany i uległ gruntownej przemianie. tyki, kobieta nie miała dostępu albo uzyskiwała go w nader ograni- Płeć stanowi fundamentalną kategorię społecznego podzia- czonej formie – na prawach ustalonych przez mężczyzn. łu, pozostając najistotniejszym ograniczeniem kobiet w drodze zbiór studiów Drogi kobiet do polityki na przestrzeni XVIII– do polityki, w której odmawiano im udziału. wcześniej, w toku XXI wieku, z racji szerokiego zasięgu chronologicznego i znacz- wieloletnich starań kobiet, wykorzystujących także zachodzące nego zróżnicowania tematycznego, pozwala te dążenia omówić zmiany społeczno-ekonomiczne i cywilizacyjne wskutek przy- w usystematyzowanych grupach problemów w kilku zakresach spieszonej u progu XX w. industrializacji, uzyskały one prawo do chronologicznych, ujawniających także zróżnicowane rozumienie zdobycia zawodu i wykonywania pracy na równi z mężczyznami4 . historycznego wymiaru ich dążeń. Pierwszoplanowo w rozważa- Nie udało się im w przeszłości, jak również i obecnie, uzyskać niach o aspiracjach politycznych kobiet sytuuje się w nim epoka w pełni równego traktowania na rynku pracy i związanego z tym schyłku państwowości polskiej w XVIII w. oraz polityczny kon- wynagrodzenia, a także – szczególnie interesującego nas w tym tekst późniejszego narastania wpływów oświeceniowych i odgło- tomie – równoprawnego uczestnictwa w życiu politycznym. kwe- sów rewolucji francuskiej na początku XIX w. w zmieniających stia równego traktowania kobiet w obu wymienionych zakresach się ramach czasowych występowała na ziemiach polskich ewolu- wprawdzie stopniowo znajduje społeczne zrozumienie5, ale wolniej cja form kobiecej obecności w polityce: od elitarnego charakteru niż w kwestii dostępu do edukacji i pracy, gdyż dotyczy spraw fun- ich aktywności, uwarunkowanej arystokratycznym pochodzeniem damentalnych. z nich, jak wydaje się, więcej trudności rysuje się i powiązaniami rodzinnymi z grupą rządzącą, poprzez aktywi- w sferze polityki i wynikać to może z faktu, że polityka stanowiła zację inteligentek ze środowisk szlachecko-mieszczańskich na „od zawsze” dla płci męskiej najwyższe „dobro” i przywilej władzy przełomie XIX–XX w. Ten drugi zakres chronologiczny obejmuje 4 A. Janiak-Jasińska, Ruch feministyczny wobec organizowania się kobiet na polu zawo- zarówno wysiłki stowarzyszeniowe kobiet wkraczających w różne dowym na ziemiach polskich na przełomie XIX i XX wieku, [w:] Działaczki społeczne, nurty i środowiska polityczne podczas rewolucji w królestwie Pol- feministki, obywatelki… Samoorganizowanie się kobiet na ziemiach polskich do 1918 roku skim w latach 1905–1907, jak i późniejszy organizacyjny ferment (na tle porównawczym), red. A. Janiak-Jasińska, k. Sierakowska, A. Szwarc, warszawa 2008, s. 57–68. w kobiecych dążeniach trwający do 1918 r. Trzecia część tomu pt. 5 M. Fuszara, Kobiety w polityce…, s. 17–28. W Polsce niepodległej i powojennej (do pocz. XXI wieku) zaznacza się 10 TERESA KULAK Wstęp 11 liczebną przewagą artykułów. Dotyczy bowiem epoki wkraczania urzędów i uzyskiwane godności, niekiedy też prowadziły poufne kobiet do masowego uczestnictwa politycznego po uzyskaniu pra- działania dyplomatyczne. Funkcjonowały w przestrzeni, której wa wyborczego, aż do zmian wskutek politycznego upadku PRl ramy określali