Copyright by Wydawnictwo Fundacji Projekt Nauka & Uniwersytet Medyczny im. Piastów Śląskich we Wrocławiu Wydanie I Wrocław 2015 Recenzenci: prof. dr hab. Tadeusz Srogosz prof. dr hab. Andrzej Felchner Korekta: Emil Szczerbuk Skład i łamanie, przygotowanie e-publikacji: Agnieszka Kaczmarek, Studio Grafpa, www.grafpa.pl Prace redakcyjne nad tomem w części wykonanej przez Pawła Jarnickiego zostały zrealizowane w ramach projektu finansowanego przez Narodowe Centrum Nauki na podstawie decyzji DEC-2012/06/M/HS2/00313. ISBN 978-83-63270-14-8 Wydawnictwo Fundacji „Projekt Nauka” ul. Gwarecka 8/12 54-143 Wrocław [email protected] www.projekt-nauka.com Spis treści Bożena Płonka-Syroka Wstęp ........................................................................................................................... 5 Część I – Tradycje Bożena Płonka-Syroka Metodologia Ludwika Flecka w kontekście standardu teoretycznego medycyny klinicznej (1750–1935) ................................................................................................ 13 Karol Sauerland Fleck i nominalizm ....................................................................................................... 41 Leszek Żuk Trzy aspekty poznania naukowego w świetle koncepcji Ludwika Flecka ...................... 49 Część II – Inspiracje Dariusz Zienkiewicz Porównawcza teoria poznania – antidotum na metafizyczne zaklęcia ......................... 77 Bogdan Balicki Ludwik Fleck i (radykalny) konstruktywizm .................................................................. 93 Część III – Interpretacje Bożena Chołuj Ludwik Fleck i Josef Mitterer, czyli o niedualistycznej argumentacji w wywodzie naukowym ................................................................................................................... 115 Marek Szydłowski, Adam Krawiec, Paweł Tambor Od Wszechświata statycznego do ekspandującego – rekonstrukcja socjologiczna w schemacie pojęciowym Ludwika Flecka ................................................................... 127 Cezary J. Tajer Filozofia nauki Ludwika Flecka a projekt hermeneutyczny Hansa-Georga Gadamera .................................................................................................................... 151 Część IV – Więzień Nr 4935 Więzień Nr 4935 O dębie Goethego w obozie buchenwaldzkim ............................................................. 189 Johannes Fehr O kończeniu – i o tym, czego nie można usunąć .......................................................... 193 Magdalena Sacha „Prawda i zmyślenie”. Mit i historia w pewnej opowieści z obozu koncentracyjnego ......................................................................................................... 213 Część V – Bibliografie Paweł Jarnicki Dwie bibliografie recepcji Ludwika Flecka i materiały dostępne w Internecie ............. 235 Paweł Jarnicki Bibliografia recepcji teorii Ludwika Flecka w języku polskim ....................................... 239 Paweł Jarnicki Bibliografia recepcji teorii Ludwika Flecka w języku angielskim .................................. 257 Paweł Jarnicki Posłowie ....................................................................................................................... 295 Wykaz autorów (alfabetyczny) ........................................................................................... 297 Indeks nazwisk .................................................................................................................. 299 Bożena Płonka-Syroka Wstęp Twórczość naukowa polskiego mikrobiologa, historyka medycyny i teoretyka metodologii historii nauki doczekała się w ostatnim ćwierćwieczu w Polsce zasłużonego zainteresowania badaczy. Nastąpiło to jednak prawie ćwierć wieku po tym, jak dorobek Ludwika Flecka stał się znany i ceniony w Europie Zachodniej i w USA. Był on zatem wcześniej znany i dyskutowany przez autorów obcych, którzy z oryginalną myślą Flecka zapoznawali się w przekładach, niż przez badaczy polskich, zdolnych czytać prace Flecka w oryginale lub w polskim przekładzie z języka niemieckiego (część prac tego autora ukazała się bowiem po niemiecku) opracowa- nym w sposób systematyczny pod względem filologicznym. Opóźnienie polskiej recepcji do- robku Flecka powoduje, że jego polscy interpretatorzy spotykają się w piśmiennictwie z kla- syfikowaniem przez autorów zagranicznych jego poglądów w odniesieniu do odmiennych względem siebie nurtów teoretycznych i metodologicznych. Fleck występuje w światowym piśmiennictwie jako relatywista, konwencjonalista, realista itp., a potwierdzeniem adekwat- ności tych klasyfikacji mają być odwołania do konkretnych fragmentów jego oryginalnych prac. Ich czytelnicy rzadko mają jednak świadomość, że zostały one opublikowane w formie nie poddanej standaryzacji pod względem szaty językowej i te same pojęcia, występujące w tych samych pracach edytowanych w języku polskim, niemieckim i angielskim, nie tylko brzmią inaczej, lecz także co innego znaczą. Polscy badacze i interpretatorzy myśli Flecka mu- szą się więc zmierzyć ze swego rodzaju nieoznaczonością w odczytywaniu jego oryginalnych intencji, co prowadzi do tego, iż poglądy Flecka bywają interpretowane w odmienny sposób i inspirują współczesnych autorów do rozwijania koncepcji metodologicznych i prowadzenia badań historycznych w niewspółmiernych względem siebie kierunkach1. Z tego powodu, pomimo że polskie piśmiennictwo naukowe dotyczące Ludwika Flecka jest już stosunkowo obszerne2, podejmiemy się publikacji niniejszej książki. Ujmujemy w niej bo- 1 Problemami wynikającymi z niespójności przekładów zajmuje się dr Paweł Jarnicki, realizujący projekt pt. Filologiczna analiza filozoficznych dzieł Ludwika Flecka oraz ich tłumaczeń w językach: polskim, niemieckim i angielskim (finansowa- ny ze środków Narodowego Centrum Nauki na podstawie decyzji numer DEC-2012/06/M/HS2/00313). 2 Piśmiennictwo to zostało zestawione w niniejszej książce w jej części V, zatytułowanej Bibliografie. 6 Bożena Płonka-Syroka wiem problemy, które nie doczekały się jak dotąd systematycznego opracowania lub dosta- tecznie szczegółowej interpretacji. Nie traktujemy publikowanych tu artykułów jako ostatecz- nych odpowiedzi na sygnalizowane przez nas pytania, ale jako zachętę do dalszych dyskusji. Zarysowane w książce problemy mogą być bowiem rozwijane przez kolejnych autorów, którzy uzyskać mogą podstawową erudycję w zakresie dorobku Ludwika Flecka i światowej recepcji jego poglądów. Książka składa się z pięciu części, z których każda odnosi się do wybranego obszaru, z którym związana była twórczość naukowa Ludwika Flecka. Część pierwsza, zatytułowana Tradycje, jest złożona z trzech studiów, których autorzy badają implikacje płynące z wykształcenia Flecka jako lekarza i podejmowania przez niego innowacyjnej praktyki badawczej w obrębie me- dycyny. Z faktu, iż Fleck nie tylko znał i rozumiał standard XX-wiecznej medycyny klinicznej, lecz także uprawiał samodzielną innowacyjną praktykę naukową w dziedzinie mikrobiologii, wynika autorefleksyjny charakter jego koncepcji metodologicznej. Mógł bowiem badać nie tylko kształtowanie się standardu nowożytnej wiedzy medycznej w ostatnich kilku wiekach (czemu poświęcił swoje najważniejsze prace), lecz także przyjrzeć się sposobowi uprawiania praktyki naukowej przez niego samego oraz badaczy mu współczesnych. Bez konstatacji fak- tu, że praktyka naukowa Flecka rozwijała się właśnie w dziedzinie mikrobiologii, nie sposób pojąć jego sposobu rozumienia paradygmatu, jako podstawowego odkrycia o niespornym dla uczonych charakterze, którego akceptacja rodzi konieczność jego zinterpretowania we- dług akceptowanych przez nich reguł. Tworzą one z jednej strony sytuację poznawczą, w któ- rej w ogóle staje się możliwe wydobycie danego odkrycia z tła, dostrzeżenie i akceptacja jego istnienia, natomiast z drugiej – wyznaczają ramy interpretacji. Takim odkryciem było w dru- giej połowie XIX w. odkrycie bakterii, które doprowadziło do przeformułowania standardu całej dotychczasowej patologii i klasyfikacji chorób. Żyjąc ze świadomością istnienia bakterii, nie sposób było nie rozważać w toczonych po 1880 r. badaniach klinicznych potencjalnych skutków ich oddziaływania na organizm. Odkrycie to stało się dla współczesnej medycyny klinicznej paradygmatem, wokół którego zaczęły się rozwijać, a następnie różnicować, po- glądy naukowe akceptowane w różnych dyscyplinach medycyny, a wewnątrz niej – w róż- nych szkołach. Obserwacje realnej praktyki klinicznej o charakterze innowacyjnym, w której Fleck z powodzeniem uczestniczył i jego autorefleksja na temat sposobu jej uprawiania, miały podstawowe znaczenie dla kształtowania się jego poglądów o charakterze teoretyczno- -metodologicznym. Przede wszystkim w tym zakresie, że niektóre z kierunków teoretycznych w XX-wiecznej metodologii historii nauki odrzucał jako irracjonalne i nie oparte na obserwa- cji realnej praktyki badawczej uczonych. W niniejszej części zamierzamy więc przybliżyć czy- telnikowi podstawy teoretyczne standardu klinicznego, który Flek akceptował, zarówno jako mikrobiolog, jak i jako teoretyk badań nad nauką. Pierwsze studium w tej części, zatytułowa- Wstęp 7 ne Metodologia Ludwika Flecka w kontekście standardu teoretycznego medycyny klinicznej (1750–1935), poświęcam przedstawieniu podstaw tego standardu oraz implikacjom, które wynikają z jego przyjęcia dla teoretycznych propozycji tego badacza. Prof. Karol Sauerland, w studium zatytułowanym Fleck a nominalizm, poddaje refleksji ten sam problem, ujmując go jednak z innej perspektywy, filozoficzneja nie