Józef Wyzner SPYCHOWOSPYCHOWO I I OKOLICE OKOLICE NANA PRZESTRZENI PRZESTRZENI WIEKÓW WIEKÓW SPYCHOWO 2015 r. Józef Wyzner SPYCHOWO I OKOLICE NA PRZESTRZENI WIEKÓW „Bądź niezwodzonym... cykutą karmion, czy miodem i mlekiem Ale przed wszystkim bądź: Bożym Człowiekiem”. Cyprian Kamil Norwid ( Człowiek, tom I, str.274,w 127-130) SPYCHOWO 2015 r. Podziękowanie za wsparcie moralne oraz za kilkumiesięczny trud osób włożony w przygotowanie tej publikacji do druku: Konsultacja historyczna: Ks. dr hab. Józef Łupiński, prof. UKSW w Warszawie Mieszkańcy parafii Spychowo Księża dekanatu Rozogi Anna Kuklińska, Kierownik Zakładu Zbiorów Kartograficznych Biblioteki Narodowej – informacja pisemna o bezpłatnym korzystaniu w publikacjach z map zawartych w systemie cyfrowym Biblioteki Narodowej Małgorzata Suchodolska – przepisywanie rękopisu na druk komputerowy Ewa Gierałtowska – korekta literacka Janusz Cwaliński, Urszula Wyszomirska, Marta Kamińska – kopiowanie dokumentów Leszek Gulewicz – tłumaczenie tekstu z języka niemieckiego o kościołach jubileuszowych Dariusz Gumowski i Jerzy Barańczuk – przygotowanie do druku i opracowanie graficzne Szczególne podziękowanie pracownikom naukowym Wydziału Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego, za wskazanie jednoznacznej wykładni umożliwiającej umieszczenie cennych odkryć – eksponatów wykopaliskowych z Pojezierza Mazurskiego, a zwłaszcza z okolic Spychowa, w mojej skromnej książce. Wydawca: Ks. Józef Wyzner Sobolewo, ul. Tygrysia 50 Druk i oprawa: Drukarnia Biały Kruk, Sobolewo ISBN: 978-83-64922-26-8 Spychowo 2015 Spis treści Spis treści ........................................................................................................................... 3 Przedmowa ......................................................................................................................... 5 Wstęp ................................................................................................................................. 6 Rozdział I Starożytność ziem północno-wschodniego Pomorza i Pojezierza ..................7 Rozdział II Rozkwit i upadek plemion Prusów i Galindów ...........................................11 Rozdział III Ziemia północnego Mazowsza w objęciach Zakonu Krzyżackiego ........... 16 Rozdział IV Obrońcy polskości na prusko-mazurskiej ziemi ........................................19 Rozdział V Dzieje ziemi spychowskiej i okolic ...............................................................24 Starożytność .............................................................................................................. 24 Od pierwszej wzmianki o Spychowie do okresu międzywojennego ....................... 30 Okres międzywojenny do końca II wojny światowej ............................................... 37 Okres po II wojnie światowej do współczesności..................................................... 42 Rozdział VI Szkolnictwo na ziemiach warmińsko-mazurskich .................................... 56 Szkoły w rejonie Szczytna ........................................................................................57 Szkolnictwo w Spychowie .........................................................................................58 Rozdział VII Życie religijne na Warmii i Mazurach ......................................................69 Diecezja warmińska .................................................................................................. 70 Rozdział VIII Życie religijne w Spychowie i okolicy do końca II wojny światowej ...... 76 Okres rozwoju wyznania protestanckiego ...............................................................76 Budowa świątyni w Spychowie ................................................................................77 Organizacja kościoła katolickiego w morzu protestantyzmu .................................79 Rozdział IX Organizowanie parafii katolickich w Spychowie i okolicy po II wojnie Światowej ................................................................................ 81 Parafie dekanatu Rozogi........................................................................................... 81 Świętajno ................................................................................................................... 81 Spychowo ................................................................................................................... 86 Lesiny Wielkie ...........................................................................................................88 Klon ............................................................................................................................ 91 Lipowiec .................................................................................................................... 93 Rozogi ......................................................................................................................... 94 Faryny ........................................................................................................................ 97 Gawrzyjałki ............................................................................................................... 99 Ilustracje z życia religijnego mieszkańców parafii Spychowo ..............................101 Zakończenie .................................................................................................................... 114 Podsumowanie ............................................................................................................... 118 Bibliografia ..................................................................................................................... 121 3 4 Przedmowa Refleksyjne zauroczenie pięknem świata nastąpiło w moim życiu po III roku stu- diów w Wyższym Seminarium Duchownym w Łomży podczas wyprawy krajoznawczej, której nie sposób zapomnieć. Był to obóz wędrowny szlakiem najstarszych zabytków kultury Krakowa i okolic: Wieliczka, Zakopane – Tatry. Przewodnikiem był ks. prof. Mikołaj Sasinowski, później- szy biskup, wcześniej kapelan żołnierzy Polskich Dywizjonów Lotniczych w Wielkiej Brytanii podczas II wojny światowej. Zwieńczeniem tej wyprawy była zaduma w cudownej Kotlinie Kościeliskiej przy krzyżu Wincentego Pola nad treścią umieszczoną na głazie kamiennym – „i nic nad Boga”. Te słowa poeta i profesor I-szej katedry geografii w Polsce na Uniwersytecie Ja- giellońskim wypowiedział do wielkiej grupy studentów, wskazując ręką na garbate góry pokryte kosodrzewiną i w uniesieniu jakby proroczym dodał – „i nic nad Boga”, myśląc o potędze Boga Stwórcy. Od tamtej pory zachwycałem się, podczas urlopów kapłańskich, pięknem rodzinnej ziemi mazowieckiej – równiny poprzecinanej rzekami Narwi, Pisy, Rozogi, Szkwy. Wolny czas wakacyjny spędzałem u starszego rodzeństwa na Pomorzu Gdańskim i w uroczym zakątku ziemi mazurskiej w Spychowie. Ta urocza kraina z tysiącami jezior i olbrzymich dziewiczych lasów, jest zaliczana do światowego dziedzictwa przyrody. Niemniej jednak zachwyciłem się mieszkańcami tej krainy o wspaniałych, prostoli- nijnych, szczerych sercach i prawych umysłach. Pamięć o zwykłych mieszkańcach tworzących tu i przechowujących wspaniałą tra- dycję kulturalną, naukową i duchową wyniesioną z domu rodzinnego jest spłaceniem długu, jaki Polska winna oddać tym, którzy wcześniej tu żyli, przetrwali potworność germanizacji, zwłaszcza ostatniej fazy II wojny światowej, a w latach powojennej biedy i zgliszcz jako przybysze na Ziemiach Odzyskanych znaleźli miejsce do życia. 5 Wstęp Spychowo (dawniej Pupy) położone jest na ziemi mazurskiej, niegdyś pruskiej, a do- kładniej w puszczy galindzkiej. Warto przeto, choćby ekspresem, a nawet lotem błyskawicy ukazać historię miesz- kańców tych ziem, począwszy od ludów koczowniczych, będących w ciągłych wędrów- kach, poprzez początki osadnictwa zakończywszy na mieszkańcach nam współczesnych. Ta ziemia bowiem kryje wielkie bogactwo ludzkich trosk, nadziei pozostawionych w tworzonej przez siebie cywilizacji w postaci sprzętów trwałej wartości, sprzętu i na- rzędzi użytku codziennego, w wymianie handlowej i w pochówkach zmarłych. Pozosta- łości tej cywilizacji odkrywali przez wieki ludzie wielkich przygód – podróżnicy, pisarze, przyrodnicy, a w ostatnich wiekach archeolodzy. My współcześnie żyjący chodzimy po tej ziemi pokrytej gęsto cmentarzami ludzkich istnień, zroszonej strugami potu i krwi, jednocześnie łzami radości, w chwilach miło- snych, zaślubin, społecznych spotkań po szczęśliwie przeżytych kataklizmach. Trwałe ślady pozostawione w tej krainie, przykryte grubą warstwą ziemi w postaci naczyń, grobowców, ozdób, wyrobów hutniczych – odczytujemy niepisaną historię. Odczytywaniem tych wykopalisk, według powiedzenia pisarki Hanny Malewskiej „gdy ludzie zapomną – kamienie wołać będą”, zajmują się od dwóch stuleci najtęższe umysły i wielcy pasjonaci: archeolodzy, przyrodnicy, podróżnicy, biolodzy, chemicy, geo- lodzy, historycy. 6 Rozdział I STAROŻYTNOŚĆ ZIEM PÓŁNOCNO-WSCHODNIEGO POMORZA I POJEZIERZA Na podstawie wykopalisk prowadzonych masowo przez przyrodników, geologów, historyków i ostatnio genetyków (system Y-DNA) na terenach starych miast i osad prusko – mazurskich odczytujemy ślady pobytu pierwszych plemion wędrowców prze- mierzających te tereny w poszukiwaniu lepszych warunków życia. Już w epoce brązu 1500-1200 przed Chrystusem docierają tu ludy północnych Fi- nów czy dalekich plemion koczowniczych z Indii, Iraku czy Półwyspu Arabskiego. Ilu- struje to poniższa mapka sporządzona przez naukowców.1 Mapa nr 1. Zasięgi kultur w II okresie epoki brązu (1500-1300/1200 r.