ROCZNIKI NAUK PRAWNYCH Tom XXIX, numer 1 – 2019 DOI: http://dx.doi.org/10.18290/rnp.2019.29.1-2 KRZYSZTOF BURCZAK DAGOME IUDEX JAKO PROTOTYP KONKORDATÓW 1 WST ĘP 1050 rocznica chrztu Polski i powstania pa ństwa polskiego wywołała w śród historyków, tak że historyków prawa, potrzeb ę refleksji nad wydarzeniami zwi ą- zanymi z pocz ątkiem chrze ścija ństwa i polskiej pa ństwowo ści. Skutkiem tego za- równo w wymiarze religijnym, jak i narodowym podj ęto wiele inicjatyw, które miały upami ętni ć te wiekopomne wydarzenia. Odbyła si ę pielgrzymka Ojca Świ ętego Franciszka do Cz ęstochowy, gdzie 28 lipca 2016 r. odprawił Msz ę św. w ramach dzi ękczynienia narodu polskiego za dar chrztu, poprzez który Polska weszła w kr ąg chrze ścija ńskich narodów Euro- py. W homilii papie ż powiedział: „My śląc o darze tysi ąclecia obfituj ącego wiar ą, wspaniale jest przede wszystkim podzi ękowa ć Bogu, który pod ąż ał z waszym na- rodem, bior ąc go za r ękę i towarzysz ąc mu w wielu sytuacjach” 2. W ten jubileusz chrztu Polski wpisana została wystawa zatytułowana „Lux in Oriente – Lux ex Oriente. Polska i Stolica Apostolska – 1050 lat historii”, która Ks. dr hab. KRZYSZTOF BURCZAK , prof. KUL – Kierownik Katedry Historii Prawa Kano- nicznego, Instytut Prawa Kanonicznego, Wydział Prawa, Prawa Kanonicznego i Administracji Ka- tolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawła II, Al. Racławickie 14, 20-950 Lublin; e-mail: [email protected]; https://orcid.org/0000-0002-9829-6852 1 Artykuł stanowi poszerzon ą wersj ę rozdziału: K. BURCZAK , Dagome iudex prototypem kon- kordatu , [w:] K. BURCZAK , W. URUSZCZAK , W. GÓRALSKI , J. KRUKOWSKI , Konkordaty Polski. Hi- storia i tera źniejszo ść , red. J. Krukowski, Lublin: Towarzystwo Naukowe KUL 2019, s. 35-60. 2 „Wasz naród pokonał na swej drodze wiele trudnych chwil w jedno ści. Niech Matka, m ęż na u stóp krzy ża i wytrwała w modlitwie z uczniami w oczekiwaniu na Ducha Świ ętego, zaszczepi pra- gnienie wyj ścia ponad krzywdy i rany przeszło ści i stworzenia komunii ze wszystkimi, nigdy nie ulegaj ąc pokusie izolowania si ę i narzucania swej woli”. Homilia papie ż Franciszka podczas Mszy św. na Jasnej Górze w Cz ęstochowie w dniu 28 lipca 2016 r. 24 KRZYSZTOF BURCZAK miała miejsce w Muzeum Narodowym w Gda ńsku w dniach od 23 lipca do 20 pa ździernika 2016 roku 3. Szczególnym przejawem relacji pomi ędzy Polsk ą a Stolic ą Apostolsk ą, ju ż u pocz ątków, było oddanie pa ństwa polskiego przez ksi ęcia Mieszka I w protek- torat Stolicy Apostolskiej. Potwierdza to jedyny dokument historyczny, który w odpisie znalazł si ę w Collectio Cardinalis Deusdedit 4. Aby ukaza ć zwi ązek po- staci kardynała, a szczególnie jego dzieła, w którym zamie ścił w odpisie ksi ążę cy dokument Dagome iudex , z histori ą chrze ścija ństwa w Polsce i relacji ze Stolic ą Apostolsk ą, wydaje si ę by ć rzecz ą wła ściwą ukazanie tej postaci i jej dzieła w kon- tek ście historycznym tamtego czasu. Dokument Dagome iudex jest świadectwem nawi ązania stosunków prawnych pomi ędzy pa ństwem polskim i Stolic ą Apostolsk ą ju ż w X w. 1. KARDYNAŁ DEUSDEDIT Sytuacja saeculum obscurum wywołała konieczno ść reformy życia religijnego i dyscyplinarnego Ko ścioła. Ten ruch reformy obejmuj ący okres około stu lat zwi ązany jest z imieniem Grzegorza VII (1073-1085). Urodzony w Toskanii mi ę- dzy 1015 a 1020 rokiem, wychowywał si ę w jednym z rzymskich klasztorów. W 1046 r. towarzyszył Grzegorzowi VI na wygnanie, gdy powrócił, Leon IX mianował go legatem we Francji. Mikołaj II mianował go archidiakonem Ko ścio- ła rzymskiego i w ten sposób stał si ę zaufanym doradc ą papie ża. Poznał najwi ęk- sze problemy papiestwa, w śród nich, konieczno ść walki z symoni ą, z nadawa- niem opactw i biskupstw przez świeckich i konieczno ść walki z niezachowywa- niem czysto ści przez duchownych. To wyznaczyło główne cele jego reformy. W czasie jego pontyfikatu został zredagowany Dictatus papae 5, który stał si ę nie- jako podstaw ą programow ą jego reformy. 3 Wystawa składała si ę z pi ęciu cz ęś ci: „I. Polska Piastów (m.in. chrzest, Dagome iudex, śmier ć św. Wojciecha, erygowanie struktur ko ścielnych, koronacja Bolesława Chrobrego, m ęcze ństwo św. Stani- sława Bpa, św. Jadwiga). II. Polska Jagiellonów (m.in. odnowienie Uniwersytetu Jagiello ńskiego, chrzest Litwy, św. Kazimierz, tytuł prymasa Polski, Jan Łaski, Stanisław Hozjusz, Unia brzeska). III. Rzecz- pospolita Obojga Narodów (m.in. wolno ść religijna, wojny z Turcj ą, Jan III Sobieski, nuncjatura w Pol- sce). IV. W niewoli (m.in. XIX w., powstanie listopadowe, powstanie styczniowe). V. Wiek XX – wiek krwi i chwały. Zwie ńczeniem b ędzie ukazanie postaci Jana Pawła II, który poł ączył histori ę Polski z hi- stori ą Stolicy Piotrowej”. http://mng.gda.pl/kalendarz/lux-in-oriente-lux-ex-oriente/ [dost ęp: 6.11.2016]. 4 Jest to zbiór prawa kanonicznego, który został sporz ądzony w latach 1083-1087 i dedykowany papie żowi Wiktorowi I w 1087 roku, A. VAN HOVE , Commentarium Lovaniense in Codicem Iuris Canonici. Prolegomena , t. I, Mechliniae–Romae: Dessain 1928, s. 154-155. 5 Dictatus papae został zredagowany w marcu 1075 r., prawdopodobnie przez papie ża Grzego- rza VII (lub przez kard. Deusdedit) i zawiera 27 krótkich zda ń. Zdania te stanowi ą indeks lub skoro- DAGOME IUDEX JAKO PROTOTYP KONKORDATÓW 25 Wśród zwolenników jego reformy był kardynał Deusdedit. Pozostał wierny dziełu reformy Grzegorza VII tak że po śmierci papie ża na wygnaniu w Salerno 25 marca 1085 r. Niestety nie ma wiadomo ści o miejscu jego narodzenia i młodo- ści. Berengariusz z Tours 6 twierdzi, że był on benedyktynem, opatem klasztoru św. Marcina w Tulle w diecezji Limoges. Kardynałem kreował go papie ż Grze- gorz VII 7. Na synodzie rzymskim w 1078 r. kardynał Deusdedit znajdował si ę w grupie 8 z otoczenia Grzegorza VII, która podzielała pogl ądy Berengariusza. Ich to wymienił sam Berengariusz w swojej przysi ędze zło żonej podczas synodu, ma- jącej potwierdzi ć jego ortodoksj ę9. Sam kardynał Deusdedit okre śla siebie w swo- ich pismach jako „Deusdedit exiguus presbiter tituli Apostolorum in Eudoxia” 10 . widz fragmentów ze zbiorów kanonicznych. Jest zachowany w regestrze listów papie ża Grzegorza VII. Podkre śla prymat Ko ścioła rzymskiego, nieograniczon ą władz ę ustawodawcz ą, administracyjn ą i s ą- downicz ą papie ża nad wszystkimi biskupami świata. Władza papie ża jest nadrz ędna wzgl ędem władzy świeckiej. Papie ż mo że detronizowa ć króla, mo że równie ż uwalnia ć poddanych z obowi ązku posłu- sze ństwa królowi. A. WEISS , Dictatus papae , [w:] Encyklopedia Katolicka , t. III, Lublin: Towarzystwo Naukowe KUL 1985, kol. 1302; E. WIŚNIOWSKI , DEUSDEDIT , [w:] Encyklopedia Katolicka , t. III, kol. 1217; M.D. KNOWLES , D. OBOLENSKY , Historia Ko ścioła , t. II, tłum. R. Turzy ński, Warszawa: Pax 1988, s. 140; s. 138, przyp. 2. Za autorstwem kardynała Deusdedit opowiedział si ę E. SACKUR , Der Dictatus papae und die Canonsammlung des Deusdedit , „Neues Archiv der Geselschaft für ältere deut- sche Geschichtskunde” 18 (1892), s. 141 n.; za B. KÜRBISÓWNA , Dagome iudex. Studium krytyczne , [w:] Pocz ątki pa ństwa polskiego – Ksi ęga Tysi ąclecia , t. I, red. K. Tymieniecki, Pozna ń: Pa ństwowe Wydawnictwo Naukowe 1962, s. 392, przyp. 81. 6 Berengariusz z Tours ur. ok. 1000 r. w Tours, zm. w 1088 r. W 1029 r. został nauczycielem gramatyki i retoryki w szkole w Tours, której od 1040 r. był przeło żonym i kanclerzem, był te ż ar- chidiakonem w Angers. Zaprzeczał substancjalnej przemianie chleba i wina w Ciało i Krew Chry- stusa, a opowiadał si ę za koncepcj ą symboliczno-spirytualistyczn ą. Odwoływał swoje pogl ądy na synodach w Tours w 1054 r., w Rzymie w 1059 i 1079 r., w Bordeaux w 1080 r., W. ŁYDKA , A. ZUBERBIER , Berengariusz z Tours , [w:] Encyklopedia Katolicka , t. II, Lublin: Towarzystwo Nau- kowe KUL 1985, kol. 280-281. 7 E. HIRSCH , Leben und Werke des Kardinals Deusdedit , „Archiv für katholisches Kirchen- recht” 85 (1905), s. 707, przyp. 3. 8 Był w śród nich Bonizon z Sutri, ur. ok. 1054 r., nale żał do zwolenników Grzegorza VII, bi- skupem Sutri został najpó źniej ok. 1078 r. i jednocze śnie legatem papieskim w Kremonie, w 1082 r. został uwi ęziony przez króla Henryka IV, uciekł do hrabiny Matyldy do Kanossy, był biskupem Piacenzy w latach 1086-1089, po o ślepieniu i okaleczeniu utracił urz ąd i zmarł 15 lipca prawdopo- dobnie 1094 r., http://www.geschichtsquellen.de/repPers_118661493.html [dost ęp: 6.12.2016]; był te ż Atton z Mediolanu. 9 „mecum sentientibus in eis, qui cum papa erant, episcopo Portuensi, episcopo Sucirensi, epi- scopo Terracinensi, cardinalibus Attone Mediolanensi, monacho Tudensi Romanae Ecclesiae cardi- nali nomine Deusdedit”, J.D. MANSI , Sacrorum Conciliorum Nova et Amplissima collectio , Wenecja 1774 (t. XIX), 1775 (t. XX), t. XIX, kol. 762, t. XX, kol. 517. 10 Tak w dedykacji w Collectio canonum skierowanej do papie ża Wiktora III (1086-1087), Die Kanonessammlung des Kardinals Deusdedit , Paderborn: wyd. Victor Wolf von Glanvell 1905, s. 1. Podobnie okre śla siebie w Libellus contra invasores et symoniacos et reliquos seismaticos , [w:] Li- belli de lite , t. II, s. 300 „Deusdedit ultimus presbiter tituli Apostolorum in Eudoxia”. W XI i XII w. 26 KRZYSZTOF BURCZAK W Collectio canonum czyni wzmiank ę11 o swojej obecno ści w Niemczech 12 . By ć mo że został tam posłany w zwi ązku z reform ą papie ża Grzegorza, aby wprowa- dza ć j ą w Saksonii. Mo żliwym celem posłania kardynała do Saksonii była potrze- ba gromadzenia materiału prawnego, aby nast ępnie zredagowa ć go w zbiorze 13 .