Jerzy Malinowski U źródeł polskiej awangardy : przypomnienie Stanisława Stückgolda Sztuka Europy Wschodniej Искусство Bосточной Европы Art of Eastern Europe 3, 201-207 2015 SZTUKA EUROPY WSCHODNIEJ Искусство восточной Европы ART OF THE EAST EUROPE TOM III jerzy Malinowski uniwersytet Mikołaja kopernika, toruń; piSnSŚ u źródeł polskiej awangardy. przypomnienie Stanisława Stückgolda Na przełomie XIX i XX wieku Warszawa, podda- nić należy oczywiście sytuację polityczną rosyjskiej na represjom po upadku powstania styczniowego, okupacji, cenzurę, niedowład szkolnictwa i instytu- ze zrusyfikowanym uniwersytetem, polską Klasą cji życia artystycznego . Jest to jednak tylko część Rysunkową przy nieistniejącej już Szkole Sztuk prawdy . Druga bowiem obejmuje czynniki nieza- Pięknych i Towarzystwem Zachęty Sztuk Pięk- leżne bezpośrednio od polityki, za to wiążące się nych, nie mogła równać się ze środowiskami ro- ze stanem świadomości estetycznej inteligencji i elit syjskimi – Petersburgiem i Moskwą . Choć miała społecznych . Przypomnieć trzeba negatywny sto- status trzeciej stolicy Cesarstwa, stała się miastem, sunek pozytywistów do sztuki, której potrzebę dla gdzie przesiadano się w drodze ze Wschodu na Za- społeczeństwa (w przeciwieństwie do literatury) chód i odwrotnie . Dla przybywających ze Wschodu kwestionowali . Nic więc dziwnego, że w znanym Warszawa była przedsionkiem Zachodu . Dla przy- konflikcie między „młodą” a „starą” prasą malar- jeżdżających z Zachodu – miejscem, gdzie za Wisłą stwo znalazło wsparcie tej ostatniej . Wiązało się rozpoczynała się nieogarnięta przestrzeń, ciągnąca to z oczywistymi koncesjami ideologicznymi i es- się aż do Chin . Polski był w „Prywislanskim Kraju” tetycznymi, które łączyły się z programem sztuki językiem tolerowanym w przeciwieństwie do Wilna narodowej . W warunkach ostrej walki o narodowe i ziem wschodnich, gdzie obowiązywał do 1905 za- przetrwanie Klasa Rysunkowa, „Zachęta” i prasa kaz używania go w życiu publicznym oraz w druku, nastawione były na sztukę narodową – pejzaż ma- w związku z czym Polacy z wyższych sfer mówili po zowiecki czy ukraiński, wiejską scenę rodzajową czy francusku . kompozycję z dziejów Polski (przedstawiającą, z po- Warszawskie środowisko w końcu XIX wieku wodu cenzury, wojny polsko-niemieckie, -szwedz- straciło dominującą pozycję w polskim życiu arty- kie, -tureckie czy -kozackie) . Około 1890 roku na stycznym na rzecz środowisk galicyjskich – Lwowa stałe do Paryża wyjechali Władysław Ślewiński (w architekturze i rzeźbie) oraz Krakowa (w ma- (1888) i Jan Peszke – Jean Peské (1890) – wybitni larstwie i grafice) . Wskazać można wiele przyczyn przedstawiciele postimpresjonizmu i prekursorzy tego stanu rzeczy, które zestawione ze sobą tworzą polskiej kolonii w stolicy Francji . Gwałtowne po- zastanawiający konglomerat . Na początku wymie- lemiki towarzyszące wystawieniu impresjonistycz- 202 Jerzy Malinowski nych dzieł Władysława Podkowińskiego i Józefa Mela Muter (Maria Melania z Klingslandów Mu- Pankiewicza w 1891 i 1892 roku radykalnie od- termilchowa) i Roman Kramsztyk – znani malarze dzieliły młodych nowatorów od mieszczańskiego z kręgu Ècole de Paris; Eugeniusz Zak, wybitny grona „filistrów” . Dramatyczna śmierć Podkowiń- przedstawiciel neoklasycyzmu i Art Déco, a także skiego uczyniła z artysty bohatera – męczennika świetni teoretycy i krytycy sztuki – Mieczysław „nowej sztuki” . Goldberg (Mécislas Golberg) i Waldemar Jerzy Ja- W Krakowie w 1895 roku, po śmierci Jana Ma- rociński (Waldemar George) . Do Paryża wyjechali tejki i Henryka Rodakowskiego, Julian Fałat zreor- także rzeźbiarze: Bolesław Biegas, Stanisław Kazi- ganizował Szkołę (wkrótce Akademię) Sztuk Pięk- mierz Ostrowski i Edward Wittig, malarz Gustaw nych, angażując na stanowiska profesorów głównie Gwozdecki i grafik Konstanty Brandel . Paryską artystów warszawskich lub związanych z Warszawą . listę po kilkunastu latach uzupełniło jeszcze nazwi- Sam Fałat, choć pochodził spod Lwowa, od 1881 sko Tamary Łempickiej . Światowej klasy artystów roku mieszkał na stałe w Warszawie . Warszawski- utraciło Wilno – malarzy-ekspresjonistów Chaima mi twórcami byli Leon Wyczółkowski i Konstanty Soutine’a (Sutina) i Lasara Segalla (członka grupy Laszczka, zaś Jan Stanisławski, choć z Kijowa, kil- Dresdner Sezession, twórcę brazylijskiej awangar- ka lat spędził na studiach w Uniwersytecie War- dy) oraz rzeźbiarza-kubistę Jacquesa Lipschitza (Ja- szawskim i w Klasie Rysunkowej . Po kilkunastu kuba Lipszyca) . Z Łodzi wyjechali Marceli Słodki latach grono to powiększyli kolejni warszawiacy: (związany z grupą dadaistów w Zurychu, autor Józef Pankiewicz i Xawery Dunikowski . Jedynym pierwszego plakatu Cabaret Voltaire), malarze Éco- zamieszkałym wcześniej w Krakowie profesorem le de Paris – Henryk Epstein i Maurice Mendjizky był Jacek Malczewski, pochodzący spod Radomia, (Maurycy Mędrzycki) 2. Około 1910 roku Paryż, któremu obawa przed konsekwencjami polityczny- w którym przebywało ponad 300 artystów, stał się mi za sybirskie obrazy nie pozwalała na przyjazdy stolicą polskiej sztuki . do Warszawy . W ten sposób „grupa warszawska” Wśród politycznych emigrantów z Warszawy tworzyła w Krakowie środowisko Młodej Polski, znalazł się warszawski artysta Stanisław Stückgold wliczając w to założenie w 1897 roku Towarzystwa (Warszawa 1868 – Paryż 1933) – malarz niegdyś Artystów Polskich Sztuka przez Jana Stanisławskie- znany, zapewne jednak nie najwyższej rangi arty- go i Józefa Chełmońskiego (pochodzącego z War- stycznej, za to wybitna osobowość w międzynaro- szawy i zamieszkałego na Mazowszu) . Wspomniani dowym środowisku intelektualnym Monachium artyści nigdy nie pokazali swoich prac na wysta- i Paryża .3 Jego twórczość znajduje się u podstaw wach w Petersburgu czy Moskwie 1. awangardy polskiej XX wieku . Pamięć o artyście Początek XX wieku przyniósł warszawskiemu zachowała się do dziś na Węgrzech, w Rumunii, środowisku artystycznemu największe osobowe w Niemczech i Szwajcarii, także we Francji . Pocho- straty od czasu rozproszenia artystycznego dworu dził z rodziny rabinów, jego ojciec był zamożnym po śmierci Jana III Sobieskiego, a może i w całej kupcem i bankierem . Studiował chemię i filozofię historii polskich środowisk artystycznych . W po- na Politechnice i Uniwersytecie w Zurychu, a na- szukiwaniu lepszych politycznych i ekonomicznych stępnie na paryskiej Sorbonie 4. Po studiach odbył warunków do życia i twórczości opuścili wówczas służbę w rosyjskiej armii . Jako chemik doszedł Warszawę i zamieszkali w Paryżu: Ludwik Mar- w kraju do dużego majątku . Wielokrotnie wyjeż- kus (Louis Marcoussis) – wraz z Pablem Picassem, dżał w celach zawodowych za granicę, pracując Georgesem Braque’iem i Juanem Grisem należący w laboratoriach chemicznych w Berlinie i Düssel- do pierwszej ekipy kubistów, najwybitniejszy obok dorfie . Dłuższy czas mieszkał w Londynie . Jednak Władysława Strzemińskiego polski przedstawiciel mając 38 lat, w 1905 roku, zapisał się do warszaw- awangardy 1 . połowy XX wieku; drugi wybitny skiej Szkoły Sztuk Pięknych do klasy rzeźby Xawe- w skali międzynarodowej przedstawiciel kubizmu rego Dunikowskiego . Zaangażowany w wydarzenia Henryk Hayden; znakomity rzeźbiarz Eli Nade- lman, prekursor kubizmu i Art Déco, najważniej- szy przedstawiciel neoklasycyzmu w Paryżu około 1910, twórca pierwszej rzeźby abstrakcyjnej (1908); 2 Malinowski (2004) . 3 Däubler (1921); Salmon (1954); Weiler (1962) . O arty- ście pisała we wspomnieniach jego żona: Steffen (1961) . 1 Por . Malinowski (2004) . 4 Westheim (1917: 40–41) . U źródeł polskiej awangardy. Przypomnienie Stanisława Stückgolda 203 rewolucji 1905 roku, musiał ukrywać się, siedział Peiffer Watenphul, Paul Speck i Michael Wagner . w więzieniu, wreszcie wyjechał z Warszawy . Podczas I wojny światowej stał się jednym z najbar- Od 1906 roku uczył się u Simona Hollósy’ego dziej popularnych i często wystawianych malarzy w Monachium i w kolonii artystycznej Nagybánya w Niemczech .9 W 1919 roku Stückgold – z prze- (dziś Baia Mare w Rumunii) 5. Latem 1908 roku konań anarchista – wziął czynny udział w rewolu- w Nagybánya poznał swoją przyszłą żonę Elisabeth cji w Monachium jako bliski współpracownik jego von Veress, pochodzącą z Siedmiogrodu, którą rok przywódcy Kurta Eisnera . Uczestniczył w najważ- później poślubił . Wraz z nią przeniósł się w 1908 niejszym zagranicznym wystąpieniu polskiej awan- roku do Paryża, gdzie uczęszczał do Académie La gardy w okresie międzywojennym na I Między- Palette i Académie Matisse, prowadzonej przez narodowej Wystawie Nowej Sztuki w Düsseldorfie Henri Matisse’a, z którym nawiązał bliższą zna- w 1922 roku 10. Od 1921 przebywał w Szwajcarii jomość . Odwiedzał pracownię Picassa, prowadził i we Włoszech, od 1923 – w Paryżu, gdzie otwo- dyskusje o filozofii i sztuce z Guillaumem Apollina- rzył szkołę malarstwa i wziął udział w Wystawie irem . Dzięki Josephowi Brummerowi, węgierskie- Artystów Polskich w czerwcu tegoż roku . W 1926 go pochodzenia rzeźbiarzowi i właścicielowi galerii i 1927 roku odwiedził Warszawę, gdzie miał wysta- w Paryżu, potem w Nowym Jorku, zaprzyjaźnił wę w Żydowskim Towarzystwie Krzewienia Sztuk się z Henri Rousseau 6. Bliskie kontakty nawiązał Pięknych . Przyjaźnił się w tym czasie z Albertem także ze Stanisławem Przybyszewskim, krytykiem Einsteinem, dzięki któremu po śmierci artysty od- André Salmonem, autorem monografii o artyście, była się wystawa pośmiertna w paryskiej Galerie a także z niemieckim malarzem Otto Freudlichem, Bernheim-Jeune w końcu 1933 roku 11. przyjacielem wielu polskich artystów (z kręgu Bun- Sztuka Stückgolda