Adrenoleykodistrofiya Şahin Böyükağa oğlu Əlibəyli Adrenoleukodystrophy Shahin Boyukaga oglu Alibeyli Адренолейкодистрофия Шахин Боюкага оглы Алибейли X-xromosomla ilişikli keçən bir irsi xəstəlik kimi adrenoleykodistrofiyanın hərtərəfli öyrənilməsi təkcə endokrinologiya, tibbi genetika, pediatriya və yuvenologiya sahəsində çalışan mütəxəssislərdən ötrü deyil, eyni zamanda nevrologiya, psixiatriya, rentgenologiya, radiologiya və ümumi terapiya ixtisasları üzrə fəaliyyət göstərən peşə sahibləri üçün olduqca vacibdir. Adrenoleykodistrofiya xəstəliyinin hərtərəfli izah edilməsindən ibarət informasiyanın təqdim olunması müxtəlif ixtisaslar üzrə çalışan həkimlər üçün patologiyanın erkən mərhələlərində aşkara çıxarılmasını yaxşılaşdırmağa, vaxtında tibbi-genetik konsultasiyanı həyata keçirməyə və müalicə təyin etməyə, çətinliyə düşmüş ailələrdə prenatal diaqnostikanı aparmağa imkan verir. X-ilişikli adrenoleykodistrofiyanın nisbətən yüksək olmayan tezlikdə rast gəlinməsinə baxmayaraq əksər hallarda həyatın erkən dövründə meydana çıxması (uşaq yaşlarından özünü büruzə verməyə başlaması), spesifik laborator diaqnostika metodunun olmaması, adekvat və spesifik müalicə vasitələrinin tapılmaması, sürətlə proqressivləşməsi, ağır gedişli olması, çox keçmədən ölümlə nəticələnməsi, spesifik profilaktik tədbirlərinin işlənib hazırlanmaması onun dərindən və ətraflı tədqiqini labüd etmişdir. Amerika Birləşmiş Ştatlarında və Niderlandda adrenoleykodistrofiya xəstəliyinin tədqiqi üzrə institutlar açılmışdır. Adrenoleykodistrofiya kimi bir problemin müasir vəziyyətinin təqdim olunduğu monoqrafiyanın yazılması zərurəti məhz buradan irəli gəlmişdir. Definitiv-etimoloji səciyyəsi və sinonimləri Maddələr mübadiləsinin pozulması ilə əlaqədar olan, sinir sisteminin və böyrəküstü vəzilərin fəaliyyətində ağır dəyişikliklər törədən nadir irsi xəstəliklərdən biri adrenoleykodistrofiya (adrenoleucodystrophia) adlanır. Adrenoleykodistrofiyanın maraqlı cəhətlərindən biri onun eyni vaxtda müxtəlif parametrlər üzrə cürbəcür xəstəliklər qrupuna daxil olmasıdır. Birincisi, adrenoleykodistrofiya irsi xəstəliklər sırasına aiddir. Məşhur Belarus nevroloqu İvan Nikanoroviç Qorbaç 1995-ci ildə «Nevroloji pozğunluqlar: formaları, stadiyaları, sindromlar, gediş. Lüğət» adlı sorğu nəşrində «adrenoleykodistrofiya» termininə belə tərif vermişdir: «Adrenoleykodistrofiya toxuma və eritrositlərdə uzunzəncirli doymuş yağ turşularının toplanması ilə səciyyələnən X-xromosomla ilişikli (resessiv tip üzrə) irsi xəstəlikdir» [356]. 1 İkincisi, adrenoleykodistrofiya peroksisom xəstəlikləri qrupuna aiddir. Peroksisom xəstəlikləri peroksisomların funksiyalarının pozulması nəticəsində meydana çıxan irsi proqressivləşən xəstəliklərin geniş bir qrupudur. Bütün peroksisom xəstəlikləri iki böyük qrupa bölünür: 1. Peroksisomun biogenezinin pozulmasından yaranan xəstəliklər; 2. Peroksisomun tək-tək zülallarının mübadiləsinin pozulmasından yaranan xəstəliklər. Peroksisomun biogenezinin tam olmaması, yaxud onların funksional aktivliyinin dərindən pozulması nəticəsində meydana çıxan xəstəliklərə peroksisomun biogenezinin pozulmasından yaranan xəstəliklər deyilir. Peroksisom biogenezinin pozulması ilə müşayiət edilən xəstəliklər əsasən neonatal dövrdə manifestasiya edən və həddən ziyadə heterogen olan xəstəliklər qrupudur. Belə xəstəliklərə aşağıdakılar aiddir: 1) Sellveger sindromu; 2) neonatal adrenoleykodistrofiya; 3) Refsum xəstəliyinin infantil forması. Peroksisom xəstəliklərinin digər qrupu peroksisomun tək-tək zülallarının mübadiləsinin pozulmasından yaranan xəstəliklər adlanır. Həmin xəstəliklərə aşağıdakılar aiddir: 1) akatalazemiya; 2) X-ilişikli adrenoleykodistrofiya [381]. Həqiqətən X-ilişikli adrenoleykodistrofiya hüceyrə orqanelləri xəstəliklərinin bir qrupu olan peroksisom xəstəliklərinə aiddir [357]. Rusiyanın tanınmış endokrinoloqları Qalina Afanasyevna Melniçenko, Valentina Aleksandrovna Peterkova, Anatoli Nikolayeviç Tülpakov və Nadejda Viktorovna Maksimova tərəfindən bir yerdə tərtib edilən və 2013-cü ildə işıq üzü görən «Endokrinologiyada eponimik sindromlar» adlı lüğətdə «adrenoleykodistrofiya» anlayışına verilmiş tərifə görə, «peroksisom xəstəlikləri qrupundan elə bir xəstəlikdir ki, bu zaman böyrəküstü vəzinin birincili xronik çatışmazlığı sinir sisteminin demielinləşdirici zədələnməsi ilə qovuşur» [375]. Üçüncüsü, adrenoleykodistrofiya sfinqolipidozlar qrupuna aiddir. Sankt- Peterburq həkimləri, İlya İliç Meçnikov adına Şimal-Qərb Dövlət Tibb Universitetinin əməkdaşı Natalya Sergeyevna Kaştanova, həmçinin Karl Andreyeviç Rauxfus adına 19 saylı şəhər uşaq xəstəxanasının əməkdaşları, tibb elmləri namizədləri Konstantin Nikolayeviç Kiriçenko və Nikolay Borisoviç Korşunov tərəfindən bir yerdə ərsəyə gətirilən, bütün ixtisaslar üzrə həkimlər üçün nəzərdə tutulmuş «Terra medica» adlı ümumrusiya jurnalında 2014-cü ildə dərc edilən «X-ilişikli adrenoleykodistrofiyanın uşaq serebral forması hadisəsi» başlıqlı məqalədə oxuyuruq: «X-lə bağlı adrenoleykodistrofiya sfinqolipidozlar qrupuna aid olub, mərkəzi sinir sisteminin və onurğa beyninin proqressivləşən demielinizasiyası, həmçinin böyrəküstü vəzilərin periferik çatışmazlığı ilə səciyyələnir» [365]. Dördüncüsü, adrenoleykodistrofiya neyrometabolik xəstəliklər qrupuna aiddir. Həqiqətən maddələr mübadiləsinin pozulması şəklində özünü göstərən X-ilişikli adrenoleykodistrofiya peroksisomların funksiyasının pozulması nəticəsində meydana gələn irsi neyrometabolik xəstəliklər qrupuna aiddir [360]. Yuxarıda qeyd edilən halların hamısını ümumiləşdirdikdə belə nəticə hasil olur ki, X-ilişikli adrenoleykodistrofiya sinir sisteminin demielinləşdirici zədələnməsilə 2 böyrəküstü vəzi funksiyasının xronik çatışmazlığının birləşməsilə səciyyələnən bir mübadiləvi irsi peroksisom xəstəliyidir. Adrenoleykodistrofiya böyrəküstü vəzi çatışmazlığının erkən formasının debütdə Addison xəstəliyi tipi üzrə təzahür etməsi və bundan sonra çox vaxt nevroloji simptomatikanın özünü göstərməsi ilə səciyyələnən X-xromosomla ilişikli resessiv bir irsi patologiyadır. Adrenoleykodistrofiya böyrəküstü vəzi çatışmazlığının (Addison xəstəliyinin) və diffuz periaksial ensefalitin (Şilder xəstəliyinin) kombinasiyasından ibarət olan bir simptomokompleksdir. Beləliklə, X-ilişikli adrenoleykodistrofiya sinir sisteminin mərkəzi və periferik şöbələrinin, eləcə də böyrəküstü vəzilərin bir yerdə zədələnməsilə səciyyələnən və proqressivləşən gedişə malik olan amansız bir xəstəlikdir. «Adrenoleykodistrofiya» termini latın və yunan mənşəli sözlərin birləşdirilməsindən əmələ gəlmişdir. Latınca adrenalis – böyrəküstü vəzi, yunanca leukos – ağ, dys – pozğunluq və trophe – qidalanma, yenidən doğulma deməkdir. «Adrenoleykodistrofiya» termininin xeyli sayda sinonimi təklif edilmişdir. Ədəbiyyatda onun daha çox rast gəlinən adlarını aşağıda təqdim edirik: – Addison xəstəliyi və serebral skleroz; – Addison–Şilder xəstəliyi; – Fankoni–Prader simptomokompleksi; – Fankoni–Prader sindromu; – X xromosomu ilə ilişikli adrenoleykodistrofiya; – X-ilişikli adrenoleykodistrofiya; – X-lə bağlı adrenoleykodistrofiya; – melanodermik leykodistrofiya; – sklerozlaşdırıcı bürünc xəstəliyi; – sklerozlaşdırıcı ensefalomielitlə keçən bürünc xəstəliyi; – Şilderin bürünc xəstəliyi; – Zimerlinq–Kreytsfeldt xəstəliyi; – Zimerlinq–Kreytsfeldt simptomokompleksi; – Zimerlinq–Kreytsfeldt sindromu. Bəzi mənbələrdə «Addison–Şilder xəstəliyi» və «Şilder xəstəliyi» kimi məfhumların eyniləşdirilməsinə cəhd olunur. Halbuki tamamilə fərqli olan həmin anlayışları bir-birindən ayırmaq lazımdır. Adrenoleykodistrofiya xəstəliyi üçün iki abbreviatura qəbul edilmişdir: – ALD; – X-ALD. Bunlardan birincisi əsas, ikincisi isə əlavə abbreviatura hesab edilir. Aydındır ki, birinci (əsas) abbreviatura «adrenoleykodistrofiya» sözünü əmələ gətirən üç hissəciyin («adreno», «leyko» və «distrofiya») ayrı-ayrılıqda baş hərflərinin götürülməsindən yaranmışdır. İkinci abbreviaturadakı «X» hərfi patologiyanın X-xromosomla ilişikli olmasına bir işarədir. 3 Qısa tarixi arayış Adrenoleykodistrofiya xəstəliyinin ilk təsviri alman patoloqoanatomu Valter Haberfeld (Walter Haberfeld) və alman pediatrı Fris Şpiler (Fritz Spieler) tərəfindən 1910- cu ildə nevrologiya üzrə bir jurnalda «Uşaq yaşlarında yaranan diffuz serebrospinal skleroz» adlı məqalədə təqdim edilmişdir [89]. Belə güman olunur ki, X-ilişikli ötürülmə variantında bir irsi xəstəlik olan adrenoleykodistrofiyalı pasiyent ilk dəfə məhz həmin tədqiqatçılar tərəfindən təsvir olunmuşdur. Sindrom 1912-ci ildə mənşəcə Avstriyadan olan amerikan həkimi və alimi, nevroloq, psixonevroloq, psixoanalitik, psixiatr və filosof Paul Ferdinand Şilder (Paul Ferdinand Schilder) tərəfindən müfəssəl təsvir edilmişdir [89]. Onun şərəfinə olaraq «Addison–Şilder xəstəliyi» və «Şilderin bürünc xəstəliyi» kimi eponimik terminlər təklif olunmuşdur [352; 375; 390]. Prosesə böyrəküstü vəzilərin cəlb olunması haqqında məlumatı yalnız 1923-cü ildə alman nevroloqları Ernst Zimerlinq (Ernst Ziemerling) və Hans Gerhard Kreytsfeldt (Hans Gerhard Creutzfeldt) «Sklerozlaşdırıcı bürünc xəstəliyi. Ensefalomielit (diffuz skleroz)» adlı məqalədə vermişlər [293]. Şilderin diffuz periaksial ensefalitinə yanaşı olaraq böyrəküstü vəzilərin cəlb olunmasını mükəmməl şəkildə təsvir etmiş həmin araşdırıcıların əməyinə laqeyd qalmaq istəməyən elm ictimaiyyəti bir sıra eponimik terminlər («Zimerlinq–Kreytsfeldt xəstəliyi», «Zimerlinq–Kreytsfeldt simptomokompleksi», «Zimerlinq–Kreytsfeldt sindromu») ortaya atmışlar. Məhz bu tədqiqatdan sonra xəstəliyin sinonimləri sırasına daha bir neçə ad («sklerozlaşdırıcı bürünc xəstəliyi», «sklerozlaşdırıcı