¦¢ HISTORIA – LUDZIE – PAMI HISTORIA – LUDZIE HISTORIA – LUDZIE – PAMI¦¢ HISTORIA – LUDZIE – PAMIĘĆ Publikację opiniowali do druku Dr Andrzej Ossibach-Budzyński Prof. dr hab. Zbigniew Wawer HISTORIA – LUDZIE – PAMIĘĆ Praca zbiorowa pod redakcją Tadeusza Skoczka Warszawa 2016 Materiały z konferencji „Historia – Ludzie – Pamięć” zorganizowanej 25 listopada 2015 roku z okazji jubileuszu 50-lecia Muzeum Więzienia Pawiak Autorzy tekstów Paweł Bezak, Julian Borkowski, Maria Ciesielska, Joanna Gierczyńska, Marta Grudzińska, Robert Hasselbusch, Anna Klimowicz, Agnieszka Kłys, Helena Kubica, Barbara Oratowska, Zbigniew Osiński, Barbara Sawicka, Tadeusz Skoczek, Wirginia Węglińska, Jolanta Załęczny Redakcja językowa Małgorzata Izdebska-Młot Współpraca redakcyjna Joanna Gierczyńska Dorota Panowek Tłumaczenie Małgorzata Maywald Na okładce Pomnik Drzewa Pawiackiego, Muzeum Więzienia Pawiak, fot. Tadeusz Stani, 2015 r. ISBN 978-83-65439-07-9 Wydawca Muzeum Niepodległości w Warszawie Wstęp Historia – Ludzie – Pamięć. Tak zatytułowaliśmy jedno ze spotkań poświęco- nych 50-leciu Muzeum Więzienia Pawiak. Konferencja naukowa odbyła się 25 li- stopada 2015 roku, dokładnie w dniu, w którym pięćdziesiąt lat temu oficjalnie rozpoczęła działalność instytucja powołana do utrwalania pamięci o cierpieniu na- rodu polskiego. Muzeum powstało z inicjatywy i przy współpracy byłych więźniów politycznych. Przypomina stare warszawskie więzienie, które przez cały okres swo- jego funkcjonowania (1835–1944) związane było z martyrologią narodu polskiego i walką o niepodległość. W jego murach osadzeni byli polscy patrioci, którzy wpierw podjęli walkę z rosyjskim zaborcą, a później z niemieckim okupantem. Więziono tu m.in. Romualda Traugutta i powstańców styczniowych; wybitnych polityków – Macieja Rataja i Mieczysława Niedziałkowskiego; Janusza Korczaka, Irenę Sendlerową, św. Maksymiliana Kolbe; Janusza Kusocińskiego; Jana Bytnara; Hankę Ordonównę, Mirę Zimińską-Sygietyńską i wielu innych. Najtragiczniejszy okres w historii funkcjonowania Pawiaka przypada na lata 1939–1944, wówczas uwięziono tu około 100 tys. osób – 37 tys. zamordowano, a ok. 60 tys. wywieziono do obozów koncentracyjnych. Było to największe niemieckie więzienie polityczne na terenie okupowanej Polski. Wraz z katownią gestapo w alei Szucha Pawiak był najbardziej złowieszczym miejscem w okupowanej Warszawie. Okupacja niemiecka, jak pisze Andrzej Krzysztof Kunert, „był to czas najsilniej- szego i najbardziej widocznego splotu dwóch wątków: obcej przemocy i niezłom- nego oporu, czas największych cierpień i najboleśniejszych strat, ale i najdłuższej, najbardziej powszechnej i upartej walki z wrogiem o odzyskanie niepodległości”. Powołaliśmy Komitet Honorowy 50-lecia. W jego skład weszli: Władysław Bar- toszewski (19 lutego 1922–24 kwietnia 2015) – Sekretarz Stanu w Kancelarii Prezesa Rady Ministrów, Pełnomocnik do Spraw Dialogu Międzynarodowego, Przewod- niczący Rady Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa; dr Jan Ciechanowski – szef Urzędu do Spraw Kombatantów i Osób Represjonowanych; Piotr Cywiński – dyrek- tor Państwowego Muzeum Auschwitz-Birkenau; Hanna Gronkiewicz-Waltz – Prezy- dent Miasta Stołecznego Warszawy; Joanna Kluzik-Rostkowska – Minister Edukacji Narodowej; Ewa Kopacz – Prezes Rady Ministrów; dr hab. Andrzej Krzysztof Kunert – sekretarz Rady Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa; ks. kard. dr Kazimierz Nycz – Arcybiskup Metropolita Warszawski; Adam Struzik – Marszałek Województwa Mazowieckiego; Stanisław Zalewski – Prezes Polskiego Związku Byłych Więźniów Politycznych Hitlerowskich Więzień i Obozów Koncentracyjnych. Pod hasłem pięćdziesięciolecia przygotowaliśmy wiele wydarzeń patriotycz- nych, konferencji, koncertów przypominających Polakom tragiczną historię. Jedną z form upamiętnienia rocznicy był specjalnie wybity na tę okazję medal, zaprojek- towany przez Józefa Opalę. 2 października 2015 otworzyliśmy wystawę pt. „Taniec wśród mieczów. Polski personel medyczny na Pawiaku w okresie okupacji niemieckiej 1939–1944”. Jej zwiastun zamieszczony na platformie YouTube miał kilkadziesiąt tysięcy odsłon. 5 Wstęp Od czerwca 2015 roku obecna była na rynku księgarskim publikacja Roberta Has- selbuscha i Marii Ciesielskiej o identycznym tytule. Dwujęzyczne wydanie zapre- zentowane 17 czerwca 2015 przygotowało grunt pod wystawę czasową, publikacja miała też wiele interesujących recenzji. Daria Czarnecka pisała na portalu Historia. org, że książka jest napisana bardzo przystępnym językiem, co daje jej szansę dotarcia do szerokiego odbiorcy. Dzieje personelu medycznego zarówno wolno- ściowego, jak i więziennego przedstawione są – zdaniem recenzentki – w sposób kompetentny, oparty na dostępnych źródłach i relacjach. „Nie ma chyba aspektu działalności więzienia, który nie zostałby skomentowany przez pryzmat działal- ności polskiego personelu medycznego. Także jego działalność konspiracyjna, która umożliwiała kontakt ze światem poza murami więzienia. Wystarczy tylko wspomnieć akcję sztucznego wywoływania tyfusu, która umożliwiała odbicie wie- lu więźniów. (…) Heroiczne zmagania, aby w miejscu będącym przedsionkiem piekła, nieść pomoc lekarską i duchową innym więźniom zasługują na szczególne upamiętnienie”. Takim pomnikiem, zdaniem recenzentki, jest owa publikacja. Warto dodać, że praca R. Hasselbuscha i M. Ciesielskiej wyróżniona została prestiżową nagrodą Klio podczas XXIV Targów Książki Historycznej (26–29 listo- pada 2015). Wystawa Roberta Hasselbuscha i Marii Ciesielskiej ma też odrębny katalog pt. Lekarze Pawiaka, zaprezentowany podczas wernisażu 2 października 2015. Ekspozy- cja wciąż budzi zainteresowanie, przedłużono więc jej trwanie do końca 2016 roku. Później będzie prezentowana w innych placówkach muzealnych na terenie Polski. Katowni gestapo przy alei Szucha, będącej kiedyś przedsionkiem Pawiaka, dziś stanowiącej – jako Mauzoleum Pamięci Walki i Męczeństwa – część Muzeum Więzienia Pawiak poświęcona jest książka Witolda Żarnowskiego pt. Raczej zginąć niż zdradzić sprawę. Areszt śledczy gestapo w al. Szucha 25. Rocznicowym akcentom podporządkowane były tradycyjne obchody Dni Pa- mięci Pawiaka w 2014, 2015 i 2016 roku. Wielkim zainteresowanie cieszyły się koncerty muzyczne i widowiska. „Pawiak 44” (30–31 lipca 2014) to koncerty i cykl imprez upamiętniających 70. rocznicę likwidacji niemieckiego więzienia przy ulicy Pawiej. Okupanci za- cierali ślady swoich zbrodni, ostatni transport wywieźli 30 lipca 1944, tuż przed wybuchem powstania. Potem systematycznie niszczyli świadectwa swojej zbrod- niczej działalności. Została jednak pamięć, utrwalona w relacjach więźniów, stąd zaprezentowano podczas uroczystości film Pawiak w relacjach świadków Andrzeja Kałuszko. „50 lat w służbie pamięci” (28 listopada 2014) to koncert przygotowany przez aktorkę Marię Reif, która czytała fragmenty Kroniki Muzeum Więzienia Pawiaka z okresu budowy Muzeum. Towarzyszyły jej solistka Aleksandra Okrasa-Wachow- ska oraz pianistka Anna Wolniewicz. Kustosz Joanna Gierczyńska, w specjalnej prezentacji podsumowała dotychczasową działalność Muzeum interesującym wy- kładem poświęconym okresowi 1944–2014. 6 Tadeusz Skoczek „Pamiętamy. Wieczór poświęcony więźniom Pawiaka” (30 lipca 2015) to kolej- na odsłona przypominania martyrologii przy okazji rocznicy likwidacji więzienia. Zespół „Archi” Antoniego Markowskiego dał wspaniały koncert dedykowany tym, którzy cierpieli w murach więzienia. Marszałek Adam Struzik wręczył strażnikom pamięci o martyrologii narodu polskiego specjalne dyplomy uznania, a Stanisła- wowi Zalewskiemu medal „Pro Mazovia”. Stanisław Zalewski, prezes Polskiego Związku Byłych Więźniów Politycznych Hitlerowskich Więzień i Obozów Koncen- tracyjnych, uwięziony przez Niemców w 1943 roku, przesłuchiwany w siedzibie gestapo w al. Szucha, więzień Pawiaka, KL Auschwitz-Birkenau, KL Mauthausen- -Gusen dziękując za wyróżnienie podkreślał ważną rolę, jaką ma do spełnienia Muzeum Więzienia Pawiak. „Nie ma zapomnienia…” (22 stycznia 2016) to tytuł widowiska artystycznego oraz tomiku wierszy, projektu zorganizowanego przez Muzeum Więzienia Pawiak oraz Fundację ART z okazji 95. rocznicy urodzin Krzysztofa Kamila Baczyńskiego. Cykl będzie miał w roku następnym kolejne odsłony. „Bohaterom Pawiaka” (30 stycznia 2016) – to wydarzenie było poświęcone pa- mięci więźniów politycznych Pawiaka i ofiar egzekucji, która miała miejsce 14 grud- nia 1943 roku przy ul. Wierzbowej w Warszawie. Koncert profesora Piotra Szychow- skiego był poprzedzony uroczystym nabożeństwem w Katedrze Polowej Wojska Polskiego odprawionym przez biskupa polowego Wojska Polskiego Józefa Guzdka. „Myśmy już dawno drogę wybrali…” (15 kwietnia 2016) to inny projekt realizo- wany w rocznicowym cyklu. Z okazji Międzynarodowego Dnia Kombatanta przy- gotowano wspólnie z Fundacją Art cykl imprez dedykowany tym, którzy przeżyli niemiecką okupację. W muzeum zgromadziła się nieliczna już grupa byłych więź- niów Pawiaka oraz wielu przedstawicieli Rodzin Pawiackich. Działania edukacyjne i artystyczne zgromadziły dużą grupę mieszkańców Warszawy. Publikacja Historia – Ludzie – Pamięć jest zwieńczeniem jubileuszowych im- prez. Poprzedziła ją monografia Andrzeja Ossibach-Budzyńskiego Pawiak. Więzie- nie polityczne 1880–1915. Prezentowana książka nie jest zwykłym zapisem referatów wygłoszonych w sali widowiskowej Muzeum Niepodległości 25 listopada 2015. Czas, który upłynął wy- korzystali autorzy do nowego opracowania wybranych tematów. Stąd oddajemy czytelnikom nie tylko kronikarski zapis konferencji, ale pogłębione analizy uzupeł- nione o aktualną literaturę przedmiotu. Tadeusz Skoczek