Zarys historii miasta 1226 roku Konrad Mazowiecki nie mogąc rozwiązać problemu pogańskich Prus W sprowadza Zakon Krzyżacki przekazując mu jako lenno Ziemię Chełmińską. Od tej pory Krzyżacy zaczynają podbój ziem zajmowanych przez plemiona pruskie. Na początku XIV wieku Kapituła Pomezańska na niewielkim wzniesieniu otoczonym przez niedostęp- ne moczary i jezioro, w miejscu pogańskiej osady Susse buduje swoją siedzibę, nadając jej nazwę Rosenberg. Tak oto, jak obecnie przyjmujemy w 1305 roku został założony Susz. Dokładnej daty powstania miasta nie znamy, gdyż nie zachował się akt lokacyjny mia- sta. Jerzy Sikorski w monografii „Susz z dziejów miasta i okolic” na podstawie dostępnych materiałów, a w szczególności odnowionego w 1315 roku przywileju lokacyjnego wysuwa tezę, że prawidłową datą założenia miasta winien być rok 1303. Średniowieczny Susz otoczony był fosą oraz wysokim na 4 metry murem obronnym z kamieni polnych i cegieł. W murze tym ulokowanych było aż 17 wież, które istniały do początku XIX wieku a do miasta prowadziły trzy bramy: Szpitalna, Prabucka i Wodna. Miasto o owalnym kształcie, wewnątrz zostało podzielone na niemalże równe prostokąty. W jego centralnym punkcie usytuowany był rynek, na którym postawiono ratusz. Ratusz ten został zniszczony w 1414 roku, a po jego odbudowaniu ponownie zniszczony i rozebra- ny w 1783 roku. W system obronny muru wkomponowany został kościół parafialny, które- Z chwilą rozpoczęcia wojen polsko-krzyżackich rozpoczyna się gehenna miasta. Przez kolejne go budowę ukończono w połowie XIV wieku. Wieża kościoła pełniła rolę wieży strażniczej stulecia Susz dotykany jest wojnami, pożarami i zarazami. Na kolejny rozkwit przyjdzie mu i obronnej. Wnętrze kościoła zostało przebudowane w późniejszym czasie. Najcenniejszy- poczekać kilka stuleci. Po raz pierwszy miasto doznaje doszczętnych zniszczeń w 1414 roku, mi obiektami zabytkowymi dzisiejszego Sanktuarium Św. Antoniego są: drewniane rzeźby kiedy zostaje podpalone przez wojska Jagiełły i tylko cudem ognia unika kościół. Kolejne z XV w (Najświętsza Maria Panna i św. Jan Ewangelista) oraz gotyckie malowidło ścien- zniszczenia następują w 1461 roku, kiedy miasto zostaje zaatakowane i splądrowane przez ne nad drzwiami zakrystii (chusta św. Weroniki). W źródłach wymieniany też jest zamek oddziały Związku Pruskiego. Ciekawostką owego czasu jest fakt, że na polskiej mapie Prus kapituły. Przypuszcza się, że bardziej to był dwór i ulokowany był naprzeciwko kościoła, krzyżackich z 1450 roku miasto zostaje opisane, jako Szusz alias Rozemburg civitas, czyli od którego tak jak i od pozostałej części miasta został oddzielony murem. „Szusz inaczej miasto Rozemburg”. Po zakończeniu wojen z Zakonem Krzyżackim w mie- Początkowo miasto rozkwitało, aż do wybuchu wojny Królestwa Polskiego z Zakonem ście nastąpił względny spokój, który jednak został zakończony wojnami polsko-szwedzkimi Krzyżackim w 1409 roku. Ówcześni mieszkańcy w liczbie około 400 zajmowali się handlem, (1625-1660). Co prawda miasto nie odniosło w tym czasie żadnych poważnych zniszczeń, rzemiosłem i uprawą roli. Powszechnym była uprawa lnu, a co za tym idzie w mieście funk- jednakże zostało zrujnowane gospodarczo koniecznością utrzymywania wojsk. Dla Susza cjonowały cechy tkaczy i sukienników, ale także krawców, szewców, piekarzy i rzeźników. w XVII i XVIII wieku groźniejsze od wojen okazały się pożary, które w 1669 r., 1709 r. i 1786 r. opanowały całe miasto. W latach 1708-1711 miasto nawiedziła epidemia dżumy, a jego mieszkańcy w obawie przed zarazą wyprowadzili się na drugą stronę jeziora. W drugiej połowie XVIII wieku Susz ponownie odżywa i zaczyna się rozwijać. Miesz- kańcy w liczbie około 780 zajmowali się rolnictwem, rzemiosłem oraz w znacznej części browarnictwem. Na terenie miasta było 101 słodowników. Po dawnych cechach tkaczy i sukienników praktycznie nie zostało śladu, gdyż w owym czasie na terenie miasta dzia- łał tylko jeden rzemieślnik zajmujący się tkactwem. W Suszu powstaje pierwszy zakład przemysłowy – fabryka tabaki, na jego terenie funkcjonują również dwa młyny i cegiel- nia. Powstają kolejne zabudowania przy dzisiejszej ulicy Iławskiej. Początek XIX wie- ku to okres wojen napoleońskich. Pierwsze wojska francuskie docierają do miasta już 17 stycznia 1807 roku i stacjonują w nim, tak jak i w pobliskim Kamieńcu, do 12 grud- nia 1807 roku. W kamienieckim pałacu od 1 kwietnia do 6 czerwca przebywał Napole- on I Bonaparte. Pobyt francuzów na ziemi suskiej był niezwykle kosztowany. Z zapisków dokonanych przez władze miasta wynika, że wydatki na furaż, żywność i kontrybucję wyniosły 94.103 talary, a nadto żołnierze francuscy zrabowali mieszkańcom kosztowności Okres II wojny światowej to przede wszystkim tragiczny los milionów ludzi, którzy za 10.500 talarów. Dalszy rozwój miasta następuje w drugiej połowie XIX wieku wraz trafili do obozów i przymusowych prac na terenie III Rzeszy. Nie inaczej było w przypadku z wybudowaniem dróg do Zalewa, Kisielic, Prabut i Iławy oraz linii kolejowej Gdańsk- powiatu suskiego. Na jego terenie przebywało wielu pracowników przymusowych między -Warszawa w 1876 roku. Miasto posiada już wybrukowane ulice, na których świecą la- innymi z Polski, Francji, Anglii i Rosji. Na terenie Susza działa podobóz obozu koncen- tarnie naftowe, spirytusowe, a później gazowe i rozbudowuje się wzdłuż dzisiejszej ulicy tracyjnego KL Stutthof, którego więźniowie między innymi pracują w tartaku. Wyzwo- Piastowskiej w kierunku dworca kolejowego oraz w kierunku Prabut. W 1810 roku zostaje lenie miasta następuje 24 stycznia 1945 roku przez żołnierzy drugiej Armii Uderzeniowej rozebrany mur miejski, który grozi zawaleniem. drugiego Frontu Białoruskiego. W wyniku działań wojennych znaczna część miasta ule- Od 1818 roku Susz na podstawie nowej ordynacji miejskiej oraz nowych podziałów gła zniszczeniu. W gruzach leżało 60% budynków mieszkalnych, 21% przemysłowych administracyjnych z 1815 roku stał się miastem powiatowym, w którym mieszkało zaled- i 33% użyteczności publicznej. Nazwa miasta zostaje zmieniona z Rosenberg na Susz. wie 982 mieszkańców. W Suszu, jako mieście powiatowym znajdowała się siedziba władz Susz pozostaje miastem powiatowym, ale nie trwa to długo, ponieważ już w sierpniu administracyjnych, ale także mieścił się w nim sąd, szpital oraz garnizon wojskowy. Na prze- 1946 roku siedziba władz powiatowych zostaje przeniesiona do Iławy. Pomimo tego nie- łomie XIX i XX wieku na terenie miasta działają: 3 młyny, fabryka pieców, browar, rzeź- malże do 1960 roku w Suszu działa wiele instytucji powiatowych, głównie związanych nia (1892), mleczarnia (1904), poczta (1901), dwie cegielnie, a przede wszystkim przedsię- z wymiarem sprawiedliwości, a wśród nich sąd. Po zakończeniu wojny dotychczasowi biorstwo materiałów budowlanych, które po połączeniu z tartakiem i wytwórnią cementu mieszkańcy zostali wysiedleni, a ich miejsce zajęli Polacy przesiedleni głównie z centralnej zatrudniało 350 osób. W mieście funkcjonuje również szkoła miejska (1881-1884), a także Polski i Wołynia. W historii powojennej miasto administracyjnie należało do wojewódz- koszary wojskowe (1905). W 1843 roku powstaje drukarnia, która wydaje lokalną gazetę twa olsztyńskiego, a później elbląskiego. Obecnie Susz będący siedzibą władz miejskich „Rosenberger Kreisblatt”, a później „Rosenberger Kreiszeitung”. W XIX wieku następuje i gminnych należy do województwa warmińsko-mazurskiego, a liczba jego mieszkań- germanizacja Polaków mieszkających na terenie powiatu. W 1914 roku wybucha I woj- ców wynosi 5838 osób. Przełom XX i XXI wieku to okres ponownej rozbudowy miasta. na światowa, której działania wojenne omijają miasto. Skutki wojny są jednak odczuwalne Powstaje nowa siedziba władz, budynek gimnazjum, a także nowoczesne centrum spor- i dla jego mieszkańców. Z powodu braku żywności i innych produktów miasto wprowa- tu i rekreacji. Obecnie staraniem władz miasta trwa rewitalizacja terenów wokół Jeziora dza kartki na żywność i odzież. Niedobór pieniądza oraz pusta kasa miejska zmusza władze Suskiego oraz zabudowa dawnego rynku miejskiego. do wydania zastępczych bonów tzw. notgeldów o nominałach 10 i 50 fenigów. Po zakoń- czeniu wojny Polska odzyskuje niepodległość, a część Prus Wschodnich zostaje włączona w jej granice. Na terenie powiatu suskiego 11 lipca 1920 roku zostaje przeprowadzony plebiscyt, w którym ludność ma się wypowiedzieć w kwestii przynależności do Niemiec lub Polski. Wynik plebiscytu, w którym 97% mieszkańców opowiada się za przynależno- ścią do Niemiec jest jednoznaczny i Susz pozostaje w dalszym ciągu miastem powiatowym w granicach Prus Wschodnich. Po okresie kryzysu gospodarczego, w latach trzydziestych XX wieku miasto ponownie zaczyna się rozwijać i powstają osiedla przy ulicy Leśnej, Kopernika oraz następuje dalsza rozbudowa osiedla prabuckiego. - Sanktuarium św. Antoniego z Padwy (doktora Kościoła) w Suszu Historia2 tej świątyni sięga czasów lokowania miasta, a jej budowa miała miejsce w latach Zabytki 1340-1350 z funduszy kapituły pomezań- skiej. Kościół został wybudowany w obrę- iasto i gmina Susz jest terenem niezwykle atrakcyjnym pod kątem histo - bie średniowiecznego założenia obronnego Mrycznym obfitującym w liczne zabytki. Odwiedzając Susz trudno nie zauwa- Susza, w południowo-wschodnim narożni- żyć licznych historycznych budowli, które na stałe wkomponowały się w krajobraz ku murów miejskich, a jego wieża spełnia- miasta. W naszej gminie znajduje się ponad 700 obiektów ujętych w wojewódzkiej ła funkcję obserwacyjną i obronną. Poświę- i gminnej ewidencji zabytków, z czego przeszło