TÜRKĠYE CUMHURĠYETĠ ANKARA ÜNĠVERSĠTESĠ SOSYAL BĠLĠMLER ENSTĠTÜSÜ TARĠH (GENEL TÜRK TARĠHĠ) ANABĠLĠM DALI 15. YÜZYIL ĠTALYAN SEYYAHLARININ GÖZÜYLE ĠRAN Yüksek Lisans Tezi Sema SERTKAYA ANKARA-2019 TÜRKĠYE CUMHURĠYETĠ ANKARA ÜNĠVERSĠTESĠ SOSYAL BĠLĠMLER ENSTĠTÜSÜ TARĠH (GENEL TÜRK TARĠHĠ) ANABĠLĠM DALI 15. YÜZYIL ĠTALYAN SEYYAHLARININ GÖZÜYLE ĠRAN Sema SERTKAYA Tez Danışmanı Prof. Dr. Üçler BULDUK ANKARA-2019 TÜRKĠYE CUMHURĠYETĠ ANKARA ÜNĠVERSĠTESĠ SOSYAL BĠLĠMLER ENSTĠTÜSÜ TARĠH (GENEL TÜRK TARĠHĠ) ANABĠLĠM DALI Sema SERTKAYA 15. YÜZYIL ĠTALYAN SEYYAHLARININ GÖZÜYLE ĠRAN Yüksek Lisans Tezi Tez Danışmanı: Prof. Dr. Üçler BULDUK Tez Jürisi Üyeleri Adı ve Soyadı Ġmzası ………………………………….. ………………………………….. ………………………………….. .…………………………………. ………………………………….. ………………………………….. ………………………………….. ….………………………………. ………………………………….. ………………………………….. Tez Sınavı Tarihi .................................. TÜRKĠYE CUMHURĠYETĠ ANKARA ÜNĠVERSĠTESĠ SOSYAL BĠLĠMLER ENSTĠTÜSÜ MÜDÜRLÜĞÜNE Bu belge ile, bu tezdeki bütün bilgilerin akademik kurallara ve etik davranış ilkelerine uygun olarak toplanıp sunulduğunu beyan ederim. Bu kural ve ilkelerin gereği olarak, çalışmada bana ait olmayan tüm veri, düşünce ve sonuçları andığımı ve kaynağını gösterdiğimi ayrıca beyan ederim. (……/……/2…..…) Tezi Hazırlayan Öğrencinin Adı ve Soyadı ……………………………………… İmzası ……………………………………… ĠÇĠNDEKĠLER ÖNSÖZ ii KISALTMALAR iv GİRİŞ : 15. Yüzyılda İran ve Akkoyunlu-Osmanlı İlişkilerine Umumi Bir Bakış 1 I.BÖLÜM: Ġran’ı Ziyaret Eden Venedikli Seyyahlar ve Seyahatnameleri A: Caterino Zeno’nun Seyahatnamesi 4 B: Giosafat Barbaro’nun Seyahatnamesi 46 C: Ambrogio Contarini’nin Seyahatnamesi 120 D: Giovanni Maria Angiolello’nun Seyahatnamesi 172 II.BÖLÜM: Akkoyunlu Devleti’nin DıĢ ĠliĢkileri A: Akkoyunlu-Memlük İlişkileri 223 B: Akkoyunlu-Karakoyunlu İlişkileri 236 C: Akkoyunlu-Timurlu İlişkileri 241 D:Venedikli Seyyahların Gözüyle Akkoyunlu-Osmanlı İlişkileri 247 E: Venedikli Seyyahların Gözüyle Akkoyunlu-Venedik İlişkileri 258 III. BÖLÜM: Seyahatnamelere Göre Ġran’da Sosyal ve Kültürel Hayat A: Halk ve Gündelik Yaşama Dair Gözlemler 269 B: Gelenek-Görenekler ve İnançlar 273 C: Ekonomik ve Ticari Hayat 279 D: Şehirler 281 SONUÇ 296 ÖZET 299 ABSTRACT 300 BİBLİYOGRAFYA 301 EKLER 306 i ÖNSÖZ “15. yüzyıl İtalyan Seyyahlarının Gözüyle İran” adlı tez çalışmasında Akkoyunlu Devleti’nin komşu devletlerle özellikle de Osmanlı Devleti ve Venedik Cumhuriyeti ile arasında yaşanan ilişkileri seyahatnameler aracılığıyla aydınlatıcı biçimde anlatmak amaçlanmıştır. Uzun Hasan’ın 1453 yılında Akkoyunlu tahtına oturmasından 1478 yılındaki ölümüne kadar geçen süre zarfında komşu devletlerle aralarında geçen savaşlar, diplomatik ilişkiler, devletin sosyal ve kültürel yaşamı bu çalışmanın ana konusunu oluşturmaktadır. Çalışmanın amaçlarından biri de Akkoyunlu-Venedik ilişkilerinin her bir devlet açısından nasıl göründüğünü anlamak; Venedik, Papalık, Napoli ve diğer Avrupa devletleri arasındaki ittifakın hangi şartlar altında oluştuğunu, o dönemin özgün kaynaklarından, seyahatnamelerden yararlanılarak yeni ve özgün bir çalışma ortaya koyabilmektir. Tez çalışmasında yararlanılan kaynaklar çoğunlukla o dönemleri konu alan İtalyanca kitaplar, yıllıklar ve dönemin seyyahlarının, devlet adamlarının birinci ağızdan yazmış oldukları belgeler ve mektuplardan oluşmaktadır. Bu İtalyanca belgelerin, mektupların, seyahatnamelerin incelenmesi, dönemin olaylarının Avrupalılar ve daha çok Venedikliler tarafından nasıl gözlemlendiği, algılandığı konusunda oldukça önemlidir. Buna bağlı olarak elçilerin ne gibi görevlerle Akkoyunlu sarayına gönderildiklerini anlamamız açısından da bu belgeler bizlere önemli bilgiler vermektedir. Çalışmada yalnızca Akkoyunlu Devleti’nin dış politikası değil aynı zamanda gündelik yaşam, ekonomi ve ticari hayat, gelenekler, inançlar ve şehirler de seyahatnameler doğrultusunda incelenmiştir. Çalışmamız üç ana bölümden oluşmaktadır. Birinci bölümde İtalyan seyyahlar ve seyahatnamaleri konu edinilmiştir. Tezi asıl değerli ve orijinal kılan husus bu ii seyahatnamelerin doğrudan İtalyanca’dan Türkçeye kazandırılmasıdır. Bu nedenle seyahatname metinlerini tezin I. Bölümünde vermeyi uygun gördük. Diğer bölümlerde ise seyahatnameler ışığında Akkoyunlularla ilgili değerlendirmelerde bulunduk; ikinci bölümde Akkoyunluların dış politikası, komşu devletler ile ilişkileri, İran-Osmanlı, İran-Venedik ilişkileri; son olarak üçüncü bölümde ise sosyal ve kültürel hayat ele alınarak incelenmiştir. Çalışmada İtalyanca metnin çeviri kısımlarında bazı sözcükler Türkçe anlamlandırılamadığı için özgün halinde, italik ve (?) ile belirtilmiştir. Çalışmamızın birçok bölümünde Akkoyunlu Devleti için “İran ve İranlı” denilmesinin nedeni seyahatnamelerde bu şekilde kullanılmış olmasıdır. Ancak biliyoruz ki hem Osmanlı Devleti hem de Akkoyunlu Devleti bir Türk devletidir. Tez çalışmamda benden yardımlarını esirgemeyen çok değerli hocam Sayın Prof. Dr. Üçler Bulduk’a içtenlikle teşekkürlerimi sunarım. iii KISALTMALAR a.g.e. Adı Geçen Eser a.g.m. Adı Geçen Makale bel. Belge Bkz. Bakınız c. Cilt çev. Çeviren s. Sayfa vol. Volume yaz. Yazan iv GĠRĠġ 15. Yüzyılda Ġran ve Akkoyunlu-Osmanlı ĠliĢkilerine Umumi Bir BakıĢ Akkoyunlu Devleti, 15. yüzyılın başlarında Oğuzların Bayındır boyundan olan bir oymak tarafından Diyarbakır civarında kurulmuştur.1 Beylik, kurucusu Osman Bey döneminde giderek büyümüş, Uzun Hasan zamanında ise imparatorluk haline gelerek en parlak dönemini yaşamıştır. Devletin giderek büyümesi ve çevresinde etkisini hissettirmeye başlaması Akkoyunlu Devleti’nin komşularını yakından ilgilendiriyordu ve bu durumdan rahatsız olmaya başlamışlardı. Çünkü yanıbaşlarında gittikçe büyüyen onlara tehdit ve korku salan bir “düşman” olmasını istemiyorlardı. Elbette aynı endişeyi Uzun Hasan da duymaktaydı. Fatih Sultan Mehmet zamanında Osmanlı Devleti büyük bir devlet olmaya başlamıştı. Akkoyunlular da Uzun Hasan zamanında en geniş sınırlara ulaşmıştı2 ve sınırlarını daha da genişletmek istiyordu. Ancak bu konuda önündeki en büyük engel Osmanlı Devleti’ydi. Bu yüzden Uzun Hasan, Fatih’i kendisine rakip görüyordu. Onunla savaşmak için Avrupalı devletlerden özellikle Venedik ile ve Karamanoğulları, İsfendiyaroğulları gibi Anadolu beylikleriyle ittifak yapmıştır.3 Uzun Hasan, devletin başkentini Tebriz’e taşımadan önce İran’da, Irak’ta kendi oymağının uzun yıllardır düşmanı olan Karakoyunlular vardı. Uzun Hasan, Karakoyunluların hakimiyetine 1467’de son verdi, kısa bir süre sonra da Timurlu hükümdarı Ebu Said’i yenerek Horasan’a kadar olan toprakların hakimi ve doğunun en 1 Ebu Bekr-i Tihrani, Kitab-ı Diyarbekriyye, çev, Mürsel Öztürk, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara, 2001, s. 1; İlhan Erdem, “Osman Bey’in ölümünden Uzun Hasan PadiĢah’a kadar Akkoyunlular (1435-1456)”, Ankara ünversitesi DTCF Tarih Bölümü Tarih Araştırmal arı Dergisi, c. 20, sayı 32, 2002, s. 103. 2 İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Anadolu Beylikleri ve Akkoyunlu-Karakoyunlu Devletleri, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 1937, s. 190. 3 Bekir Sıtkı Baykal, “Fatih Sultan Mehmed-Uzun Hasan Rekabetinde Trabzon Meselesi”, Ankara Üniversitesi DTCF Tarih Araştırmaları Dergisi, cilt 2, sayı 2, 1964, s. 73. 1 büyük hükümdarı unvanının sahibi oldu.4 Bu zaferlerden sonra Uzun Hasan yönünü Memlük Devleti’ne ve Osmanlı Devleti’ne çevirdi. Doğuya doğru genişlemek isteyen Osmanlı’nın önündeki en büyük engel Uzun Hasan idi. Uzun Hasan için de batıya doğru ilerlemesinin önündeki en büyük engel Fatih’ti. Bu durum iki hükümdarın sürekli karşı karşıya gelmesine neden olacaktı. Uzun Hasan’ın 1473 Ağustos’unda Otlukbeli’nde Fatih’e yenilecek olması bu rekabeti Osmanlılar lehine çevirecektir. Uzun Hasan’ın amacı güçlü bir rakip olan Fatih’i yenmek ve Osmanlı’yı Anadolu’dan atmaktı. Fatih de Anadolu’yu kendi sınırlarına katmak istiyordu. Bundan dolayı iki devlet arasında savaş kaçınılmaz hale gelmişti. Caterino Zeno’nun belirttiği üzere, Osmanlı’nın doğuya doğru genişlemek istemesine Uzun Hasan da aynı oranla karşılık vermek istiyordu. Bu amaçla Trabzon Rum İmparatorluğu ile ittifak girişiminde bulundu.5 Fatih de Trabzon’u Osmanlı himayesine alınca6 Trabzon İmparatorluğu Uzun Hasan’ın ittifak teklifini kabul etti. Uzun Hasan bu ittikafı daha da güçlendirmek için Trabzon Rum İmparatoru Kalo Johannes’in kızı Despina ile evlendi.7 Ancak bu ortaklık Osmanlılarla baş etmeye yetecek güçte olmadığından Uzun Hasan’ı yeni müttefikler aramaya itmiştir. Bu müttefikler Macar ve Leh Kralları, Boğdan Voyvodası, Papalık, Napoli Krallığı, Venedik Cumhuriyeti ile İsfendiyaroğulları ve Karamanoğlu beylikleridir. Uzun Hasan’ın Osmanlı’ya karşı kurulan bu ititfakta en çok güvendiği devlet Venedik’ti. 4 Emin Kırkıl, “Çağının MeĢruiyet Kavramları IĢığında Akkoyunlu Hükümdarı Uzun Hasan”, Akademik Tarih ve Düşünce Dergisi, c. 1, sayı 1, 2013, s. 24. 5 Caterino Zeno, Dei Commentarii Del Viaggio di messer Caterino Zeno e delle guerre fatte nell’Ġmpero Persiano dal Tempo di Ussan Cassano in qua libri due, ecc. İn Venezia per Francesco Marcolini, 1558, s. 9. 6 1456 yılında Trabzon üzerine yürüyen Şeyh Cüneyd’e karşı, Fatih’in şehri koruma bahanesiyle Trabzon Komnen devletini himayesine aldığı ve karşılığında yüklüce bir vergiye bağladığı bilinmektedir. Bkz. B. Sıtkı Baykal, “Fatih Sultan Mehmet-Uzun Hasan Rekabetinde Trabzon Meselesi”, Ankara Üniversitesi DTCF Tarih Araştırmaları Dergisi, c. 2, sayı 2-3, 1964, s. 72 7 Zeno, a.g.e., s. 9. 2 Çünkü kendisinde ateşli silahlar ve top olmadığından Venedik’ten gelecek silahlara çok güveniyordu.8 Bu amaçla birbirlerine sürekli elçiler gönderiyorlardı. Sonunda savaş günü gelip