Na szlakach tradycji Po cestách tradícií On the Trails of Tradition Regionalny Ośrodek Kultury w Bielsku-Białej Bielsko-Biała 2018 Teksty/Texty/Texts: Małgorzata Słonka, Justyna Fołta, Łukasz Giertler Tłumaczenie/Preklad/Translated by: Agata Jędrzejczyk (słowacki/slovenský/Slovak), Katarzyna Zieleźnik (angielski/anglický/English) Zdjęcia/Fotografie/Photographs: Kazimierz Gajewski, Agnieszka Kobiałka, Alicja Młyniuk, Artur Strąk oraz Mirosław Baca, Aleksander Dyl, Marian Koim, Zbigniew Micherdziński, Alicja Migdał- -Drost, Małgorzata Słonka, Jan Zoń; archiwum: Regionalny Ośrodek Kultury w Bielsku-Białej, Oravské kultúrne stredisko v Dolnom Kubíne, Szkoła Podstawowa nr 5 w Zawoi-Gołyni Wydawca/Vydavateľ/Published by: Koncepcja, redakcja, korekta Regionalny Ośrodek Kultury w Bielsku-Białej Koncepcia, redakcia, korektúry ul. 1 Maja 8, 43-300 Bielsko-Biała Concept, editing, correction: [email protected], www.rok.bielsko.pl Małgorzata Słonka tel. +48/33-812-69-08 Regionalny Ośrodek Kultury w Bielsku-Białej jest Redakcja wersji słowackiej, korekta Instytucją Kultury Samorządu Województwa Śląskiego Redakcia slovenskej verzie, korektúry Editing of the Slovak version, correction: Współpraca/Spolupráca/Cooperation: Miroslav Žabenský Oravské kultúrne stredisko v Dolnom Kubíne Opracowanie graficzne, DTP © Regionalny Ośrodek Kultury w Bielsku-Białej Grafická úprava a príprava do tlače Graphic design and DTP: ISBN 978-83-63291-53-2 Mirosław Baca Druk/Tlač/Printed by: Augustana, Bielsko-Biała Mobilna aplikacja na smartfony Nakład/Vydanie/Circulation: 3000 Mobilná aplikácia pre smartphony Egzemplarz bezpłatny/Bezplatný exemplár/ Mobile application for smartphones Free copy Przewodnik współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego Program Interreg V-A Polska – Słowacja 2014–2020 oraz budżetu państwa. Powstał w ramach mikroprojektu „TransEtno – promocja dziedzictwa kulturowego polsko-słowackiego pogranicza”. Bedeker spolufinancovaný z prostriedkov Európskeho fondu regionálneho rozvoja Programu Interreg V-A Poľsko – Slovensko 2014–2020, ako aj zo štátneho rozpočtu. Vznikol ako súčasť mikroprojektu „TransEtno – propagácia kultúrneho dedičstva na poľsko-slovenskom pohraničí“. The publication co-financed from the funds of the European Regional Development Fund within Interreg V-A Poland – Slovakia 2014–2020 Program and the state budget. Created within “TransEtno – promotion of the cultural heritage of the Polish and Slovakian borderland” Micro Project. Wyłączną odpowiedzialność za zawartość niniejszej publikacji ponoszą jej autorzy i nie może być ona utożsamiana z oficjalnym stanowiskiem Unii Europejskiej oraz Euroregionu Beskidy. Zodpovednosť za obsah tejto publikácie spočíva výhradne na autoroch a nemôže byť stotožňovaná s oficiálnym stanoviskom Európskej únie a Euroregiónu Beskydy. The sole responsibility for the content of this publication lies with the authors and it cannot be identified with the official standpoint of the European Union and the Euroregion Beskidy. Wstep, W świecie globalizacji poszukujemy tego, co nas wyróżnia i skwapliwie poznajemy odrębności innych. Ciekawi nas, skąd i z czego się wzięliśmy – my i oni. Chętnie wędrujemy – zwłaszcza po Europie bez granic – szla- kami regionów, mniejszych i większych. Poznajemy cechy geo- graficzne różnych obszarów, wpływające na miejscową społecz- ność, choćby poprzez rodzaj gospodarki, ukształtowanie terenu, warunki klimatyczne lub odmienne rodzaje bogactw natural- nych. Z ciekawością przypatrujemy się również różnicom kultu- rowym i temu wszystkiemu, co z jednej strony łączy duże grupy ludzi – jak choćby elementom folkloru muzycznego i taneczne- go – z drugiej zaś wszelkim małym odrębnościom, charaktery- stycznym dla niewielkich wspólnot. Przy czym nie tylko daw- ne formy są dla nas interesujące, ale również to, jak wpływają na dziś, jak kształtują współczesną tożsamość swoich społeczności. Zapraszamy do takiej wędrówki szlakami pogranicza polsko- -słowackiego, ponad granicami. Obszarem tego wędrowania jest Euroregion Beskidy, a niekiedy również jego najbliższa okolica. Kiedy w 2005 roku wydaliśmy przewodnik „Na szlakach tra- dycji/Po cestách tradícií”, okazał się on wielkim sukcesem. Po kilkunastu latach temat nie jest już nowy, ukazało się wiele wy- dawnictw czy to książkowych, czy internetowych o podobnych charakterze. Postanowiliśmy jednak zaryzykować i wejść jesz- cze raz do tej samej rzeki, by sprawdzić, jak zmieniło się to, co opisywaliśmy. Rzeczywiście się zmieniło. Jednych miejsc już nie ma; inne się rozwinęły i podejmują nowe zadania, reali- zują nowe projekty; są i takie, które wtedy jeszcze nie istniały, a dziś przyciągają swoją jakże ciekawą ofertą. Efekt trzymacie, Czytelnicy, w swoich rękach. Znaleźć go możecie także na swo- ich smartfonach. Jedno wszakże się nie zmieniło. To ludzie z pasją. Tylko dzię- ki nim muzea, skanseny, galerie małe i duże, izby pamięci, pra- cownie twórcze są placówkami, które warto polecić. Niezależnie od tego, czy są to indywidualne przedsięwzięcia miłośników tra- dycji albo artystów uprawiający jakąś dziedzinę ludowej sztuki, czy też mniejsze lub większe instytucje. Wiedza, szacunek dla dorobku kulturowego i nadzwyczajne zaangażowanie pracow- ników galerii, muzeów i skansenów – prawdziwych pasjonatów – ożywiają materialne obiekty z przeszłości. Z tym wszystkim, co je wypełniało: codziennymi czynnościami, pracami domo- wymi i gospodarskimi, muzyką, pieśniami, strojami, twórczo- ścią artystyczną, pasjami i marzeniami... ludzi, o których pamięć wciąż żyje w opowieściach, anegdotach, zdjęciach, pozostawio- nych przedmiotach, dziełach sztuki, domostwach, warsztatach. Chcecie zakosztować tej wspólnoty pamięci? Zapraszamy na szlaki tradycji. Małgorzata Słonka wstęp/úvod 3 Vstup Vo svete globalizácie hľadáme to, čím sa vyznačujeme a horlivo túžime spoznať rozdiely u iných. Zaujíma nás, odkiaľ a z čoho sme sa vzali – my a oni. S ochotou putujeme – zvlášť po Európe bez hraníc – chodníkmi regiónov, menších a väčších. Spoznávame ze- mepisné vlastnosti rôznych oblastí, ovplyvňujúce miestne obyvateľstvo aspoň prostredníctvom druhu hospodárstva, sformovania povrchu, podnebných podmienok alebo prí- rodného bohatstva rôzneho druhu. So záujmom sleduje- me aj kultúrne rozdiely a všetko, čo na jednej strane spá- ja veľkú skupinu ľudí – ako napríklad prvky hudobného a tanečného folklóru – na druhej zasa všetky malé odliš- nosti, charakteristické pre neveľké spoločenstvá. Pričom zaujímavé sú pre nás nielen staršie formy, ale aj to, ako ovplyvňujú dnešok, ako formujú súčasnú identitu svo- jich spoločenstiev. Pozývame na takúto prechádzku po cestách poľsko-slo- venského pohraničia, ponad hranicami. Oblasťou pre- chádzok je Euroregión Beskydy a niekedy aj jeho najbliž- šie okolie. Keď sme v roku 2005 vydali sprievodcu „Na szlakach tradycji/Po cestách tradícií“, stal sa žiadaným. Po niekoľ- kých rokoch táto téma už nie je novou, vyšli viaceré publi- kácie podobného charakteru – knižné alebo elektronické. Rozhodli sme sa predsa zariskovať a opätovne vojsť do tej istej rieky, aby sme overili, ako sa zmenilo to, o čom sme už písali. Niektoré miesta už nie sú, iné sa rozvinuli a pre- beraju nové úlohy, realizujú nové projekty, sú aj také, ktoré ešte vtedy neexistovali a dnes priťahujú pozornosť veľmi zaujímavou ponukou. Výsledok držíte, čitatelia, vo svo- jich rukách. Nájsť ho môžete aj na svojich smartfónoch. Jedno sa predsa nezmenilo. Sú to ľudia so záľubami, skanzeny, galérie malé i veľké, pamätné izby, tvorivé dielne a inštitúcie, ktoré sa oplatí odporučiť. Nezávislé od toho či sú to individuálne akcie milovníkov tradície alebo umel- cov zaoberajúcich sa niektorou z oblastí ľudovej kultúry, alebo tiež väčšie alebo menšie inštitúcie. Vedomosti, úcta k tradíciám a obrovská angažovanosť pracovníkov v galé- riách, múzeách a skanzenoch, vášnivých ľudí oživujúcich hmotné objekty z minulosti tým všetkým, čo ich voľake- dy napĺňalo: každodenné činnosti, domáce a hospodárske práce, hudba, spev, kroje, umelecká činnosť, záľuby a sny... ľudí, ktorých pamäť stále žije v rozprávaniach, anekdo- tách, na fotografiách, ponechaných predmetoch, umelec- kých dielach, v domácnostiach, v dielňach. Chcete vychutnať toto spoločenstvo pamäti? Pozýva- me Vás na cesty tradície. Małgorzata Słonka 4 Introduction In the world of globalization, we search for everything that distinguishes us and we eagerly get to know others’ distinc- tiveness. We are curious about where and what we come from – us and them. We willingly travel – especially throughout Europe without any boundaries – we follow smaller and bigger regional trails. We get to know geographical features of different areas which influence local communities through their economy, lay of the land, climatic conditions or different natural resources. We also curiously observe cultural differences and all these things that on one hand connect big groups of people such as the elements of the musical and dancing folklore, but on the other hand, we also observe tiny differences, characteristic of small commu- nities. Not only the old forms themselves are interesting to us, but also the way they influence the present times and how they shape the contemporary identity of their communities. We are inviting you to join us on this trip along the polish and Slovakian borderline trails. The Euroregion Beskidy will be the area of our trip and sometimes its nearest vicinity as well. When we published our guidebook “Na szlakach tradycji/Po cestách tradícií” (On the Trails of Tradition) in 2005, it turned out to be a real bomb. The