İSTANBUL TEKNİK ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ TÜRK OTOMOTİV SEKTÖRÜNDE ULUSLARARASI REKABET GÜCÜNÜN ARTIRILMASINDA TASARIMIN ÖNEMİ YÜKSEK LİSANS TEZİ Can ARER Anabilim Dalı : Endüstri Ürünleri Tasarımı Programı : Endüstri Ürünleri Tasarımı Tez Danışmanı: Doç. Dr. Seçil ŞATIR HAZİRAN 2010 İSTANBUL TEKNİK ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ TÜRK OTOMOTİV SEKTÖRÜNDE ULUSLARARASI REKABET GÜCÜNÜN ARTIRILMASINDA TASARIMIN ÖNEMİ YÜKSEK LİSANS TEZİ Can ARER 502051952 Tezin Enstitüye Verildiği Tarih : 07 Mayıs 2010 Tezin Savunulduğu Tarih : 14 Haziran 2010 Tez Danışmanı : Doç. Dr. Seçil ŞATIR (İTÜ) Diğer Jüri Üyeleri : Prof. Dr. Özlem ER (İTÜ) Yrd. Doç. Dr. O. Akın KUTLAR (İTÜ) HAZİRAN 2010 ÖNSÖZ Bu çalışmanın yoğun ve uzun süreci boyunca ilgilerini asla esirgemeyen ve attığım her adımı destekleyip bana güvenlerini ve inançlarını yitirmeyen aileme minnettarım. Araştırmamın her safhasıyla yakından ve sabırla ilgilenerek çalışmanın ortaya çıkmasında büyük emekleri geçen danışmanım Doç. Dr. Seçil ŞATIR’a teşekkürü borç bilirim. Türk otomotiv sanayisi kapsamında yerli tasarım çalışmalarıyla ilgili değerli fikirlerini benimle paylaşan Sn. Eralp NOYAN ve Sn. Jan NAHUM’a; otomotiv firmalarına yönelik anketlerin ilgililere ulaştırılması konusundaki çabalarından dolayı sevgili dostum Bilal ÇİNİCİ’ye teşekkür ederim. Yüksek Lisans öğrenimim süresince farklı bir mesleki disipline uyum sağlayabilmem yönündeki katkılarından dolayı hocalarıma; tez araştırmasıyla eşzamanlı olarak devam ettiğim işyerimde anlayışlı yaklaşımları ve destekleri ile çalışmalarımı kolaylaştıran iş arkadaşlarıma teşekkürlerimi sunarım. Uzun süreç boyunca destekçim olan, sıkıntılı zamanlarımı keyifli anlara çevirmeyi bilen, çeşitli çevrelerden onlarca arkadaşımı sevgiyle selamlıyorum. Umutsuz hissettiğim zamanlarda, yeryüzünde çok daha karamsar düşüncelerin üretilmiş olduğunu bir tokat gibi yüzüme vurarak kendimi nisbeten daha iyi hissetmemi sağlayan Arthur Schoperhauer, Jean Paul Sartre, Friedrich Nietzsche gibi düşünürleri de saygıyla anıyorum. Haziran 2010 Can Arer Makine Mühendisi v vi İÇİNDEKİLER Sayfa İÇİNDEKİLER ........................................................................................................ vii KISALTMALAR ...................................................................................................... ix ÇİZELGE LİSTESİ .................................................................................................. xi ŞEKİL LİSTESİ ...................................................................................................... xiii ÖZET ......................................................................................................................... xv SUMMARY ............................................................................................................ xvii 1. GİRİŞ ...................................................................................................................... 1 1.1 Tezin Amacı ....................................................................................................... 1 1.2 Literatür Özeti .................................................................................................... 2 1.3 Hipotez ve Yöntem ............................................................................................. 4 2. DÜNYA OTOMOTİV SANAYİSİNİN GELİŞİM SÜRECİ ............................. 7 2.1 Otomotiv Sanayisinin Tarihi Gelişimi ............................................................... 7 2.1.1 Otomobilin ve otomotiv sektörünün ortaya çıkışı ....................................... 7 2.1.2 Ford ve seri üretim .................................................................................... 10 2.1.3 Toyota ve yalın üretim .............................................................................. 13 2.1.4 Otomotiv sektörünün mevcut durumu ...................................................... 17 2.2 Otomotiv Tasarımının Gelişimi ve Süreçleri ................................................... 24 2.2.1 Otomotiv tasarımında biçimsel gelişimin tarihi süreci ............................. 24 2.2.2 Otomotiv tasarımında izlenen süreçler ve yöntemler ............................... 34 2.3 Gelişmiş Ülkelerde Otomotiv Sektörünün Durumu ......................................... 38 2.3.1 Amerika Birleşik Devletleri ...................................................................... 39 2.3.2 Japonya ...................................................................................................... 42 2.3.3 Avrupa Birliği ........................................................................................... 43 2.4 Gelişmekte Olan Ülkelerde Otomotiv Sektörünün Durumu ............................ 45 2.5 Otomotiv Yan Sanayisi .................................................................................... 51 3. TÜRK OTOMOTİV SANAYİSİNİN GELİŞİM SÜRECİ .............................. 55 3.1 Türk Otomotiv Sanayisinin Tarihi Gelişimi ..................................................... 55 3.2 Türk Otomotiv Sektöründe Yerli Tasarım Çalışmaları ve Marka Yaratma Çabaları .................................................................................................................. 66 3.3 Türk Otomotiv Sektörünün Mevcut Durumu ................................................... 77 3.4 Türk Otomotiv Yan Sanayisi ............................................................................ 81 4. OTOMOTİV SEKTÖRÜNDE REKABET ....................................................... 87 4.1 Otomotiv Sektöründe Rekabet Kavramı ve Rekabet Edebilirlik Yöntemleri .. 87 4.2 Ar-Ge, Yeni Ürün Geliştirme ve Tasarımın Rekabet Gücüne Etkisi ............... 94 4.3 Türk Otomotiv Sektörünün Tasarım Kabiliyeti ve Rekabet Edebilirliği Üzerine Yapılmış Çalışmalar ............................................................................................... 97 5. ANKET ÇALIŞMASI: TÜRK OTOMOTİV SEKTÖRÜNDE TASARIM VE ÜRÜN GELİŞTİRME KABİLİYETİ VE REKABETÇİLİĞE ETKİSİ ..... 109 5.1 Amaç .............................................................................................................. 109 5.2 Yöntem ........................................................................................................... 112 5.3 Bulgular .......................................................................................................... 114 5.3.1 Otomotiv ana sanayi firmalarına uygulanan anketin bulguları ............... 114 5.3.2 Otomotiv yan sanayi firmalarına uygulanan anketin bulguları ............... 121 6. SONUÇ VE TARTIŞMA ................................................................................... 129 KAYNAKLAR ....................................................................................................... 135 EKLER .................................................................................................................... 139 vii viii KISALTMALAR ABS : Anti-lock Braking System Ar-Ge : Araştırma Geliştirme CAD : Computer Aided Design CAE : Computer Aided Engineering CAID : Coumputer Aided Industrial Design CAx : Computer Aided x CFD : Computational Fluid Dynamics CKD : Complete Knock Down CNC : Computerised Numerical Control CTP : Cam Takviyeli Polyester EFTA : European Free Trade Association ESP : Electronic Stability Program IMD : International Institute for Management Development ISO : International Standards Organisation İSO : İstanbul Sanayi Odası İTO : İstanbul Ticaret Odası JIT : Just in Time KOBİ : Küçük ve Orta Büyüklükte İşletmeler OEM : Original Equipment Manufacturer OICA : Organisation International Constructeurs D’Automobiles OSD : Otomotiv Sanayicileri Derneği SUV : Sports Utility Vehicle SWOT : Storng Weak Opportunities Threads TAYSAD : Taşıt Araçları Yan Sanayicileri Derneği ix x ÇİZELGE LİSTESİ Sayfa Çizelge 2.1 : Batı Avrupa, Japonya ve ABD için birim satışlar ve pazar payları 1982-1995 (Sturgeon ve Florida, 2000). ............................................................ 18 Çizelge 2.2 : 2008 yılı dünya otomobil üreticileri üretim sıralaması (Url-2). ........... 23 Çizelge 2.3 : 2009 yılında dünya motorlu taşıtlar üretiminde ilk 20 ülke (Url-2). .... 24 Çizelge 3.1 : 1921’deki sanayi sayımında ulusal sınırlar içinde bulunan sanayi kuruluşları (Tayanç, 1973). ................................................................................ 57 Çizelge 3.2 : 1964 yılı montaj sanayisinde faaliyet gösteren otomotiv firmaları (Azcanlı, 1997).. ................................................................................................. 59 Çizelge 3.3 : Türkiye’deki otomotiv ana sanayi kuruluşları ve ihracat rakamları (Url-7).. .............................................................................................................. 78 Çizelge 3.4 : OEM olarak yan sanayicilik yapan firma sayısı - 2001 ....................... 83 Çizelge A.1: Türk otomotiv sektöründe tasarımın payı ve rekabetçiliğe etkisi / Ana sanayi anketi ............................................................................................. 141 Çizelge A.2: Türk otomotiv sektöründe tasarımın payı ve rekabetçiliğe etkisi / Yan sanayi anketi ............................................................................................. 147 Çizelge A.3: Anketleri cevaplayan otomotiv ana ve yan sanayi firmaları. ............. 153 xi xii ŞEKİL LİSTESİ Sayfa Şekil 2.1 : Emisyon oranlarının yıllara göre azalışı (OICA, 2006). .......................... 21 Şekil 2.2 : Kişi başına düşen araç artışına karşılık kaza oranlarının yıllara göre azalışı (OICA, 2006). ........................................................................................