UNIWERSYTET ŚLĄSKI WYDZIAŁ FILOLOGII POLSKIEJ Romana Kozicka WOKÓŁ MOTYWÓW SWIFTOWSKICH W LITERATURZE POLSKIEJ Rozprawa doktorska napisana pod kierunkiem prof. UŚ dr hab. Janusza Ryby KATOWICE 2008 SPIS TREŚCI Wstęp…………………………………………………………....................... 5 CZĘŚĆ PIERWSZA Rozdział 1 Oświecenie w Europie Zachodniej …………………………....... 7 1. 1. Nowe nurty w filozofii …………………………………..…….... 7 1. 2. Literatura epoki oświecenia w Europie Zachodniej ..................... 17 1. 3. Jonathan Swift jako przedstawiciel angielskiego oświecenia....... 34 Rozdział 2 Podróże Gullivera Jonathana Swifta............................................ 44 2. 1. Człowiek jako zwierzę społeczne................................................. 46 2. 2. Człowiek i mity.............................................................................. 54 2. 2. Człowiek jako dychotomia ciała i umysłu.................................... 59 Rozdział 3 Motywy swiftowskie w literaturze zachodnioeuropejskiego oświecenia....................................................................................................... 69 3. 1. Motywy swiftowskie w literaturze angielskiej.............................. 71 3. 2. Motywy swiftowskie w literaturze zachodnioeuropejskiego oświecenia (oprócz literatury angielskiej)............................................ 98 CZĘŚĆ DRUGA Rozdział 1 Motywy swiftowskie w prozie polskiej do 1830 roku............... 130 Rozdział 2 “Nieswiftowskie czasy” (romantyzm, pozytywizm, Młoda Polska)........................................................................................................... 184 4 Rozdział 3 Motywy swiftowskie we współczesnej literaturze polskiej....... 194 Zakończenie.................................................................................................. 251 Aneks.............................................................................................................. 255 Bibliografia..................................................................................................... 281 Spis ilustracji.................................................................................................. 297 FFGG WSTĘP Przyglądając się współczesnej kulturze światowej, zauważymy w niej liczne nawiązania do beletrystyki osiemnastego wieku. Aluzje te mają różnorodny charakter i występują we wszystkich dziedzinach współczesnego życia – od nazw firm i towarów, których rodowód sięga Epoki Świateł – po głębiej zakorzenione w osiemnastowiecznej kulturze zapożyczenia, jakie można napotkać we współczesnej literaturze i filmie. Wiele z tych nawiązań odnosi się bezpośrednio do Podróży Gullivera Jonathana Swifta. W tym anglo– irlandzkim pisarzu amerykański literat Edgar Rice Burroughs (1875–1950) upatrywał patrona własnej twórczości1. W sławnej książce Raya Brudburyego Farenheit 451 (1953) autor zamieścił cytat z dzieła dublińskiego pisarza, który w kontekście całego utworu nabiera charakteru nonkonformistycznego manifestu. Także amerykański pisarz Issac Asimov (1920–1992) umieścił w fabule swojego utworu Shah GiodoG latające miasto, wzorowane na Swiftowskiej Lapucie, którego mieszkańcy terroryzowali ludność żyjącą na stałym lądzie. Również w dwudziestowiecznej literaturze europejskiej można znaleźć przykłady nawiązań do Podróży Gullivera. Za przykład może posłużyć twórczość węgierskiego satyryka i humorysty Frigyesa Karinthy (1887–1938), którego światopogląd, styl pisarski bliskie były swiftowskiemu sceptycyzmowi i pesymizmowi w stosunku do natury ludzkiej oraz perspektyw rozwojowych cywilizacji. Pisarz ten przywołał postać Gullivera w Podróży do Faremido (1916), gdzie opisywał społeczeństwo rządzone przez maszyny, oraz w Capillariach (1921), będących obrazem zbiorowości ludzkiej urządzonej według zasad matriarchalnych2. Podobieństwa do swiftowskiego stylu znajdziemy w Obrazkach z kraju Kuty (1933), w których to Tudor Arghezi (1880–1967) sportretował wady ówczesnych Rumunów3. W satyrach na 1 Był twórcą popularnego do dziś cyklu opowiadań o Tarzanie. (M. Piasecka, Podróże Guliwera /hasło/, [w:] Słownik literatury popularnej, red. T. Żabski, Wrocław 1997, s. 43.) 2 J. R. Nowak, Literatura węgierska XX wieku, [w:] Dzieje literatur europejskich, red. W. Floryan, Warszawa 1991, t. 3, vol. 2, s. 496. 3 D. Bieńkowska, Literatura rumuńska, [w:] ibidem, t. 1, s. 1125. 4 włoskie społeczeństwo pióra Alberto Moravi (1907–1990) również można odnaleźć intelektualny patronat Jonathana Swifta. Bliższe związki z literackimi dokonaniami dziekana katedry św. Patryka w Dublinie znajdujemy szczególnie w dwóch zbiorach utworów Moravi: Marzeniach leniwego (1940) oraz Epidemii (1944)4. Utworem opierającym się na motywach zaczerpniętych z życia i twórczości Jonathana Swifta jest Dom, który zbudował Jonathan Swift Gieorgija Gorina (1940–2000)5. Utwór ten został sfilmowany, ponieważ także reżyserzy filmowi i teatralni inspirowali się Podróżami Gullivera6. Za przykład może tu posłużyć obraz Stanleya Kubricka (1928) Doktor Strangelove, lub jak przestałem się martwić i pokochałem bombę (Dr Starnglove or how I stopped to worry and loved a bomb; 1964), gdzie jeden z obiektów, jakie mają zostać zaatakowane, nosi nazwę Laputa. Dzieło Swifta zaistniało również poza anglosaskim kręgiem kulturowym. Reżyser japońskiego obrazu Tenkū no Shiro Rapyuta przyznawał, że nazwa latającej wyspy z jego filmu została zaczerpnięta z tej osiemnastowiecznej książki. O żywotności kulturowej Podróży Gullivera świadczą również amerykańskie ekranizacje tej powieści (1996 rok) w wersji pełnometrażowej oraz w formie animowanego serialu7. Spostrzeżenia te skłaniają do postawienia pytania, czy powieść Swifta, tak osobliwa i powszechnie komentowana w epoce oświecenia, stanowiła także dla polskiej kultury znaczące źródło inspiracji, oraz, czy jest nim nadal dla 4 J. Heinstein, Literatura włoska, [w:] ibidem, s. 555. 5 M. Piasecka, Podróże Guliwera /hasło/, [w:] op. cit., s. 43. 6 http://www.filmpolski.pl 7 Już 1935 roku powstał pełnometrażowy film Nowy Gulliver (Новый Гуливер) produkcji radzieckiej w reżyserii A. Pastuszki. Po czterech latach wytwórnia Walta Disneya wyprodukowała pełnometrażowy film animowany dla dzieci i młodzieży pod tytułem Podróże Gullivera (Gulliver’s Travels) w reżyserii Dave’a Fleischera. W powojennej kinematografii sięgnięto po tę powieść jeszcze kilkakrotnie. W 1959 roku powstał film Trzy światy Gullivera (Three Worlds of Gulliver) w reżyserii Bernarda Herrmanna. 1963 roku zrealizowano barwny film (produkcji angielsko–amerykańskiej) o tym samym tytule, wyreżyserowany przez J. Shera. Kolejną próbą ekranizacji powieści Swifta był belgijsko–brytyjski obraz Podróże Gullivera (Gulliver’s Travels; 1977) w reżyserii Petera Hunta. Najnowszą ekranizacją przygód Gullivera był film reżysera Charlesa Sturridge’a do scenariusza Simona Moore’a z 1996 roku, również kierowany do młodych widzów. Z kolei amerykański serial animowany Saban’s Gulliver’s Travels powstał w 1992 roku. Liczył dwadzieścia sześć odcinków i był emitowany przez stacje Jetix Play i Fox Kids, także w niemieckojęzycznej wersji językowej (Gullivers Reisen). W Polsce stacja TVN nadawała ten film w spolszczonej wersji pod tytułem Nowe Podróże Guliwera w reżyserii Dobrosława Bałazy. (B. Tylicka, Podróże Guliwera /hasło/, [w:] Słownik literatury dziecięcej i młodzieżowej, red. eadem, G. Leszczyński, Wrocław 2002, s. 303; The Oxford Encyclopedia of Children’s Literature, red. J. Zipes, Oxford 2006, t. 4. s. 65; http://www.fn.org.pl; http://www.wikipedia.org.pl) 5 współczesnych rodzimych artystów. Pytanie to implikuje kolejne, a mianowicie, w jaki sposób Podróże Gullivera funkcjonowały w świadomości polskich pisarzy XVIII wieku i kolejnych epok, a także jak wpisały się w krajobraz dwudziestowiecznej kultury ojczystej. Rozprawa ta stara się udzielić odpowiedzi na powyższe pytania, przy czym nie pretenduje do pracy w pełni monograficznej, raczej jest ujęciem “monagrafizującym”, ponieważ, mimo że obserwacji poddano epoki od polskiego oświecenia do współczesności, to specjalny nacisk położono na te z nich w literaturze polskiej, które szczególnie obfitowały w motywy swiftowskie – oświecenie i współczesność. Przez “motyw swiftowski” rozumiano różnego rodzaju nawiązania do Podróży Gullivera (cytaty, parafrazy, zapożyczenia fabularne, podobieństwa świata przedstawionego i poruszanej problematyki), jak również do samej osoby Jonathana Swifta. Za podstawę analizy porównawczej przyjęto tłumaczenie powieści dublińczyka dokonane przez Macieja Słomczńskiego w 1979 roku i za tym przekładem przyjęto ortografię nazwiska głównego bohatera. Odstępstwa od tej zasady występują jedynie w tytułach dzieł i są wtedy zgodne z pisownią, jaką wybrał konkretny autor. Pierwsza część dysertacji została poświęcona zjawiskom kultury oświecenia europejskiego. W kolejnych rozdziałach została przybliżona problematyka Podróży Gullivera, sylwetka i działalność Jonathana Swifta oraz najważniejsze przykłady recepcji tego kontrowersyjnego dzieła w literaturze Europy Zachodniej. Druga część rozprawy traktuje o wpływie, jakie wywarło dzieło dziekana katedry św. Patryka w Dublinie na osiemnastowieczną literaturę polską. W kolejnych partiach pracy została omówiona żywotność motywów swiftowskich w następnych, po oświeceniu, formacjach kulturowych. FFGG Część pierwsza ROZDZIAŁ 1 OŚWIECENIE W EUROPIE ZACHODNIEJ 1. 1. Nowe nurty w filozofii Siły kształtujące epokę oświecenia charakteryzowały się zmiennym nasileniem. Początkowo politycznym i kulturalnym mocarstwem była Francja. Jednak na skutek wojen o sukcesję angielską (1688–1697) i hiszpańską (1702–