Leon Wasilewski Leon Wasilewski Piłsudski jakim Go znałem ♦♦♦ Leon Wasilewski PIŁSUDSKI JAKIM GO ZNAŁEM ♦ ze wstępem Andrzeja Friszke ♦ Warszawa 2013 i tom w serii 100-lecie niepodległości. Wspomnienia i pamiętniki realizowanej przez Muzeum Historii Polski w Warszawie Rada programowa serii prof. Andrzej Friszke prof. Tomasz Gąsowski prof. Rafał Habielski prof. Tomasz Nałęcz prof. Andrzej Nowak Projekt graficzny serii i okładki Syfon Studio Za pięć lat przypada stulecie odzyskania przez Polskę niepodległo- ści. Zbliżający się jubileusz wymaga odpowiedniego upamiętnie- Przypisy nia nie tylko w formie rutynowych publicznych uroczystości, ale Michał Janik również wysiłku intelektualnego. Z jednej strony chodzi o to, by przypomnieć czas i aktorów niezwykłych listopadowych dni 1918 Redakcja merytoryczna roku, poznać ich idee i dylematy. Z drugiej potrzeba nam refleksji prof. Andrzej Friszke na temat aktualności czynu i myśli Ojców Założycieli Niepodległej Rzeczypospolitej oraz tego, w jaki sposób realizujemy i realizować Redakcja powinniśmy przesłanie, które po sobie zostawili. Joanna Bartołd Seria 100-lecie niepodległości. Wspomnienia i pamiętniki ma pomóc w przeprowadzeniu takiej refleksji. W ramach naszego Korekta przedsięwzięcia opublikujemy kilkanaście dawno niewznawianych Jacek Ring, Dorota Wojciechowska-Ring lub niepublikowanych pozycji: pamiętniki i dzienniki czołowych postaci życia politycznego i publicznego ii rp. Pomysłodawcą serii jest prof. dr hab. Andrzej Friszke, członek Rady Muzeum i wybitny Materiały źródłowe znajdują się w domenie publicznej. Treść opracowania (wstępu historyk dziejów Polski xx wieku. i przypisów) dostępna jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa 3.0 Polska. Pewne prawa zastrzeżone na rzecz autorów i Muzeum Historii Polski w Warszawie. Pełny Robert Kostro teksty licencji: http://creativecommons.org/licenses/by/3.0/pl/legalcode Muzeum Historii Polski w Warszawie 7 Andrzej Friszke JEDEN Z „NIEPOKORNYCH” LEON WASILEWSKI Leon Wasilewski należał do przywódców Polskiej Partii Socja- listycznej i najbliższych współpracowników Józefa Piłsudskie- go od połowy lat 90. xix wieku do końca zmagań o granice już niepodległego państwa. Był wśród najbardziej znanych i szano- wanych postaci Dwudziestolecia, napisał kilkadziesiąt książek i broszur oraz kilkaset artykułów, w których uzasadniał politykę swojego obozu, przekonywał do jego racji, analizował problemy narodowościowe środkowej i wschodniej Europy. Uważany był słusznie za jednego z najwybitniejszych znawców problematyki narodowościowej w Drugiej Rzeczypospolitej. Można go także uznać za jednego z najważniejszych historyków ruchu niepodleg- łościowego. Łączył w licznych opracowaniach własną pamięć ze zdolnością poruszania się po dokumentacji, w opisie starał się za- chować precyzję w odtwarzaniu zdarzeń i chłód w ocenach. Prócz wielu własnych opracowań historycznych był także redaktorem dwóch pierwszych tomów Pism zbiorowych Józefa Piłsudskiego. Urodził się 24 sierpnia 1870 roku w Petersburgu. Rodzina ♦♦♦ pochodziła ze Żmudzi, ale pradziad Leona przeniósł się do Inf- Leon Wasilewski lant. Ojciec w 1863 r. – roku powstania styczniowego – przeszedł 9 kilkumiesięczne więzienie w Dyneburgu. Pracował jako organista osiadł w Petersburgu (…) i stąd podtrzymywał istniejące już od w polskim kościele św. Stanisława w Petersburgu, próbował też dawna stosunki z krajem, głównie z «Głosem» i z Bolesławem komponowania, był znawcą muzyki poważnej i w ogóle kultury. Wysłouchem”1. Syna nauczył gry na fortepianie i organach, prowadził na koncer- W 1893 roku wyjechał z Petersburga przez Wilno, Warszawę ty i do opery. Matka, pochodząca z czesko-niemieckiej rodziny, i Kraków do Lwowa, gdzie rozpoczął studia na uniwersytecie, któ- była osobą wiele czytającą, ale wyłącznie po niemiecku. Z domu, re jednak szybko porzucił. „Można powiedzieć, że stworzył swój w którym mówiło się tylko po polsku, Leon wyniósł patriotyzm, własny uniwersytet, którego salami wykładowymi były redakcje zdecydowaną niechęć do Rosji i antyklerykalizm. Rodzice rozbu- czasopism i salony towarzyskie, a profesurę stanowili tacy między dzili w nim duże zdolności językowe. Otrzymał niewielkie tylko innymi ludzie, jak Iwan Franko czy Tomas Masaryk” – pisze Bar- wykształcenie formalne w Petersburgu, ale ogromną wiedzę po- bara Stoczewska, autorka najważniejszej monografii dotyczącej zyskiwał przez samokształcenie. Wasilewskiego2. Pochłaniał książki z zakresu literatury polskiej, słowiańskiej We Lwowie kontaktował się z polskimi socjalistami, którzy i powszechnej, przyrody i historii, uczył się języków, głównie tworzyli Polską Partię Socjalno-Demokratyczną, a także z krę- przez lektury. Prócz polskiego, rosyjskiego i niemieckiego, po- giem „Kuriera Lwowskiego” i Wysłouchami, którzy inicjowali tem angielskiego, poznawał też języki słowiańskie – białoruski, ruch ludowy (w 1895 r. powstało Polskie Stronnictwo Ludowe). ukraiński, czeski, chorwacki, i to na poziomie umożliwiającym Tam też systematycznie czytywał „Przedświt”, wydawany w Lon- tłumaczenia lub omówienia dzieł literackich. Jako bardzo młody dynie przez utworzony w listopadzie 1892 roku Związek Zagra- człowiek podjął współpracę z petersburskimi czasopismami lite- niczny Socjalistów Polskich. Należał do organizatorów tygodnika rackimi. We wspomnieniach zapisywał: „czułem się pod wpływem „Słowo Polskie”, które niebawem stanie się ważnym pismem po- ojca demokratą zdecydowanym”; „wszystko, co tchnęło opozycją wstającej endecji, ale współpracował też z założonym przez Frankę wobec rządu rosyjskiego lub co było zakazane ze względów po- pismem „Żyttie i Słowo”. Przez Wysłouchów poznał Zygmunta litycznych – budziło sympatię”. Jeszcze w Petersburgu, dzięki Miłkowskiego, założyciela Ligi Polskiej, i Bolesława Limanowskie- znajomym Ukraińcom i księgarni prowadzonej przez chorwac- go, współzałożyciela pps, a także Zygmunta Balickiego i innych. kiego patriotę, zetknął się z poglądami różnych Słowian na kwe- W 1894 roku pojechał do Pragi, gdzie zapisał się na uniwersy- stię panslawizmu i jego krytykę; głębiej zainteresował się litera- tet. Tam zetknął się z dominującymi nastrojami moskalofilskimi, turą i myślą ukraińską. Omówienia słowiańskich wydawnictw którym próbował się przeciwstawić Tomasz Masaryk. Jak pisał etnograficznych zaczął zamieszczać w wydawanym po polsku Pobóg-Malinowski, „Wasilewski był stałym gościem – uczest- „Kraju”, a także w dzienniku „Pieterburżskaja Żyzń”, gdzie na- nikiem zebrań czwartkowych, w gronie przyjaciół politycznych pisał szereg artykułów o galicyjskich Ukraińcach. „Echem, po- wiewem z nieznanej jeszcze Polski, było każde spotkanie z zało- 1 W. Pobóg-Malinowski, Leon Wasilewski. Szkic biograficzny, „Niepodległość” 1937, życielem warszawskiego «Głosu» Aleksandrem Więckowskim, t. xvi, s. 13–24. 2 B. Stoczewska, Litwa, Białoruś, Ukraina w myśli politycznej Leona Wasilewskiego, który po powrocie z zesłania syberyjskiego, ożeniony z Rosjanką, Kraków 1998, s. 19. 10 11 Masaryka”3. W polemikach z moskalofilami, artykułach ukazu- Jędrzejowski i Feliks Perl. Wasilewski wkrótce dołączył do tego jących położenie Polaków pod trzema zaborami, ale też o folklo- grona, co umożliwiła duża aktywność, jaką rozwijał w Wiedniu, rystyce i etnografii, literaturze Serbów, Chorwatów i Bułgarów, gdzie przebywał w 1897 roku. Przyczynił się tam do ożywienia kształtował się jako publicysta. miejscowej sekcji zzsp, organizował odczyty, działał wśród pol- W 1896 roku podczas odwiedzin rodzinnego domu zetknął się skich robotników, wśród których była grupa z zaboru rosyjskiego. z Józefem Piłsudskim, który przyjechał do Petersburga na spotka- „Sympatyzowali oni z pps, gdy znaczna część robotników z Galicji, nie z grupką polskich studentów-socjalistów. Szczegóły tego spo- przeważnie od dawna przebywająca w Wiedniu (…) skłonna ra- tkania Wasilewski opisuje w publikowanych tu wspomnieniach. czej była uważać Galicję za część Austrii niż Polski” – wspominał Jesienią tego roku Wasilewski pojechał do Zurychu. „Istniało tam Wasilewski. Składająca się z około 10 osób sekcja wiedeńska zzsp dość liczne skupienie kształcącej się młodzieży polskiej, a śród zajmowała się kolportażem wydawnictw londyńskich i wydała niej, ściśle zakonspirowana sekcja zzsp. Do sekcji tej zresztą na- przekład broszury znanego wówczas marksisty niemieckiego leżała nie sama tylko młodzież, ale i paru starszych emigrantów. Karola Kautskiego Niepodległość Polski (była to polemika z poglą- (…) Działalność sekcji zuryskiej polegała na pomocy material- dami R. Luksemburg), organizowała też odczyty, m.in. Ignacego nej i moralnej «Londynowi» przez szerzenie jego wydawnictw, Daszyńskiego5. Ta aktywność zbiegła się z osłabieniem regularno- na oddziaływaniu na młodzież w duchu programu pps, wreszcie ści wydawania „Przedświtu” i pretensjami wobec londyńczyków. na jednaniu sympatii dla niej wśród socjalistów szwajcarskich W londyńskiej Centralizacji od wielu miesięcy trwał ostry i w ogóle cudzoziemskich”4. Wśród tych socjalistów cudzoziem- konflikt personalny, w którym po jednej stronie byli kierujący skich młody Wasilewski bliżej poznał Pawła Akselroda, przywódcę nią w praktyce Witold Jodko-Narkiewicz i Bolesław Antoni Ję- socjaldemokratów rosyjskich, i Augusta Bebla, przywódcę so- drzejowski, po drugiej Aleksander Dębski i działający w sekcji cjaldemokracji niemieckiej. W Zurychu został przyjęty do zzsp londyńskiej Zbigniew Woszczyński. Oponenci Jodki i Jędrze- w grudniu 1896 roku. jowskiego doprowadzili do zwołania w grudniu 1897 roku zjazdu zzsp w Zurychu, na którym byli reprezentowani delegaci sekcji