ECCLESIA STUDIA Z DZIEJÓW WIELKOPOLSKI Tom 2, 2006 2 FELIKS LENORT Vacat 3 ECCLESIA STUDIA Z DZIEJÓW WIELKOPOLSKI Tom 2, 2006 UNIWERSYTET IM. ADAMA MICKIEWICZA · WYDZIA£ TEOLOGICZNY REDAKCJA FELIKS LENORT (REDAKTOR), PIOTR FRANCISZEK NEUMANN, ALICJA SZULC, ANZELM WEISS RECENZENT TOMU: ANZELM WEISS KATOLICKI UNIWERSYTET LUBELSKI Spis treci Contents FELIKS LENORT Iosepho Nowacki post obitum anno quadragesimo 7 HANNA KÓC#KA-KRENZ Archeologiczne wiadectwa o najstarszych wi¹tyniach na Ostrowie Tumskim w Poznaniu 23 Archaeological Evidence of the Oldest Churches in Ostrów Tumski in Poznañ HANNA KÓC#KA-KRENZ Pochówki królewskie w katedrze poznañskiej 39 Royal Interments in the Poznañ Cathedral MAGDALENA LANGE Fundacja i dzia³alnoæ kapitu³y kolegiackiej wiêtego Jakuba Aposto³a w G³uszynie od roku 1296 do pocz¹tku XVI wieku 57 Foundation and Activity of the Chapter of the Collegiate Church of St. James the Apostle in G³uszyna from 1296 to the Beginning of the 16th Century MARTA CZY¯AK Fundacje i fundatorzy kaplic w katedrze gnienieñskiej w II po³owie XIV wieku 99 The Foundations and Founders of Chapels in the Gniezno Cathedral in the Second Half of the 14th Century KRZYSZTOF R. PROKOP Sakry ordynariuszy i sufraganów poznañskich w XVIII stuleciu 119 Episcopal Consecrations of Poznañ Ordinaries and Suffragans in the 18 th Century DOMINIK KUBICKI Treci teologiczne o³tarza g³ównego w katedrze poznañskiej (proweniencji z Góry, Guhrau / Niederschlesien) 151 Theological Content of the High Altar in the Poznañ Cathedral (of Góra Guhrau) PIOTR GO£DYN Pierwsi misjonarze Polski i ich kult w heraldyce 195 The First Polish Missionaries and their Cult in Helardry 6 SPIS TRECI TOMASZ JANK Nieznane grafiki Antoniego Swacha w kociele franciszkanów w Poznaniu 207 The Unknown Engravings of Antoni Swach in the Franciscan Church in Poznañ PIOTR FRANCISZEK NEUMANN Starania arcybiskupa Marcina Dunina i Edwarda Raczyñskiego o przywrócenie klasztorów w archidiecezjach gnienieñskiej i poznañskiej 221 The Efforts of Archbishop Marcin Dunin and Edward Raczyñski to Restore Monasteries in the Gniezno and Poznañ Archdioceses LESZEK WILCZYÑSKI Kapitu³a Metropolitalna w Poznaniu w latach 1919-1939 249 The Metropolitan Chapter in Poznañ in the Years 1919-1939 JACEK BIESIADA Dzieje nagrody literackiej miasta Poznania w dwudziestoleciu miêdzywojennym 271 The History of the Literary Award of the City of Poznañ in the Interwar Period JÓZEF DÊBIÑSKI Korespondencja biskupa Karola Mieczys³awa Radoñskiego ze Stolic¹ Apostolsk¹ w okresie II wojny wiatowej 309 The Correspondence of Bishop Karol Mieczys³aw Radoñski with the Apostolic See during the Second World War ZYGMUNT ZIELIÑSKI Polityczne i kocielne ramy ¿ycia i dzia³alnoci arcybiskupa Antoniego Baraniaka 343 The Political and Ecclesiastic Framework of the Life and Activity of Archbishop Antoni Baraniak STANIS£AW NAPIERA£A Arcybiskup Antoni Baraniak jako Pasterz Diecezji 351 Archbishop Antoni Baraniak as Pastor of Diocese MARIAN PRZYKUCKI Arcybiskup Antoni Baraniak obroñca Kocio³a. Wspomnienie 359 Archbishop Antoni Baraniak Defender of the Church. A Reminiscence * Kroniki bernardynów poznañskich. Oprac. Salezy Bogumi³ Tomczak i Jacek Wiesio³owski. Poznañ 2002, ss. XXIV i 456. Wydawnictwo Miejskie, seria: Kroniki Staropolskie (Piotr Franciszek N e u m a n n) 367 Marta Czy¿ak, Kapitu³a katedralna w Gnienie w wietle metryki z lat 1408-1448. Poznañ 2003, ss. 448. Uniwersytet im. Adama Mickiewicza. Wydzia³ Teologiczny. Studia i Materia³y. Tom 64 (Maria K o c z e r s k a) 371 Jan Walkusz, Twórczoæ literacka duchowieñstwa polskiego na ziemiach zaboru pruskiego w XIX-XX wieku 1848-1939. Lublin 2002, ss. 448. Towarzystwo Naukowe Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego (Feliks L e n o r t) 375 IOSEPHO NOWACKI POST OBITUM ANNO QUADRAGESIMO 7 ECCLESIA. STUDIA Z DZIEJÓW WIELKOPOLSKI TOM 2, 2006 Iosepho Nowacki post obitum anno quadragesimo NAPISA£ I POWIÊCA PAMIÊCI SWEGO NAUCZYCIELA HISTORII KOCIO£A W CZTERDZIESTOLECIE JEGO ODEJCIA, W IMIENIU SWOIM I TYCH, KTÓRZY CHCIELIBY MU PODZIÊKOWAÆ FELIKS LENORT W historiografii kocielnej Wielkopolski ksi¹dz Józef Nowacki posiada miejsce utrwalone i zgo³a wyj¹tkowe nie tylko dlatego, i¿ jako nieprzeciêtny analityk róde³ g³ównie redniowiecznych, rozwik³a³ wiele tajemnic naszej przesz³oci, ale przede wszystkim z tej racji, i¿ stworzy³ monumentaln¹ synte- zê dziejów najstarszej diecezji polskiej. Jego obszerne dwutomowe Dzieje archidiecezji poznañskiej na d³ugo stanowiæ bêd¹ punkt odniesienia dla wszelkich badañ szczegó³owych, a w rozumieniu opracowania syntetycznego pozostan¹ dzie³em nie do przecenienia. Od odejcia ksiêdza Józefa Nowackiego minê³o ju¿ lat czterdzieci*. Ni- niejszy drugi tom wydawnictwa Ecclesia. Studia z Dziejów Wielkopolski powiêcamy jego pamiêci. Korzystamy z okazji, by przywo³aæ podstawowe koleje jego ¿ycia i naukowej aktywnoci. * Ksi¹dz Józef Nowacki mia³ kilku pracowitych poprzedników, którzy w ba- daniach nad dziejami kocielnymi Wielkopolski odegrali rolê wa¿n¹ i w swo- im czasie zgodnie z ówczesnym stanem wiedzy historycznej i z obowi¹zuj¹- cymi wtedy wymogami warsztatu naukowego stworzyli kompendia dziejów obu wielkopolskich diecezji, wci¹¿ pamiêtane i wykorzystywane. Mylê, ¿e trzeba tu wymieniæ przede wszystkim Józefa £ukaszewicza i ksiêdza Jana Ko- rytkowskiego, ale tak¿e ksiêdza Stanis³awa Kozierowskiego, autora wielotomo- * Niniejszy tekst powsta³ w roku 2004, a wiêc dok³adnie w czterdziest¹ rocznicê mier- ci ksiêdza Józefa Nowackiego. Z ró¿nych przyczyn ukazuje siê dwa lata póniej. 8 FELIKS LENORT wego dzie³a z zakresu toponomastyki wielkopolskiej, w tym kilku tomów zaty- tu³owanych: Badania nazw topograficznych dzisiejszej archidiecezji gnie- nieñskiej (Poznañ 1909-1912) i Badania nazw topograficznych dzisiejszej archidiecezji poznañskiej (Poznañ 1914-1915) oraz dwóch innych pt.: Sze- matyzm historyczny ustrojów parafialnych dzisiejszej archidiecezji gnienieñ- skiej (Poznañ 1934) i Szematyzm historyczny ustrojów parafialnych dzisiej- szej archidiecezji poznañskiej (Poznañ 1933)1. Na szczególne wszak¿e podkrelenie w rzêdzie poprzedników ksiêdza Jó- zefa Nowackiego zas³uguje Józef £ukaszewicz, wielce zas³u¿ony badacz ró¿- nowierstwa polskiego, szkolnictwa i wychowania, tak¿e dziejów Poznania, ale dla nas tu wa¿ny wspomnienia przede wszystkim jako autor obszernego dzie³a pt.: Krótki opis historyczny kocio³ów parochialnych, koció³ków, kaplic, klasztorów, szkó³ek parochialnych, szpitali i innych zak³adów dobroczynnych w dawnej diecezji poznañskiej, które zosta³o wydane w trzech tomach w Poznaniu, nak³adem Jana Konstantego ¯upañskiego, w latach 1858-1863. Od razu jednak trzeba powiedzieæ, i¿ na pró¿no by tu szukaæ opisów tajników wewnêtrznych dziejów kocielnych. Kocio³y nasze s¹ kolebk¹ owiaty i sk³a- dem pami¹tek narodowych napisa³ autor w pierwszym zdaniu przedmowy do tego dzie³a. Mia³ wiadomoæ, ¿e rzucaj¹ one wiat³o na przesz³oæ naro- du, jego owiatê, obyczaje, sztuki piêkne, ¿ycie gospodarcze. I takim wzrokiem siê pos³uguj¹c dokona³ opisu poszczególnych kocio³ów, klasztorów, szkó³, szpitali. Ten drobiazgowy opis poprzedzi³ obszernym, przesz³o stustronicowym wstêpem, w którym podj¹³ temat pocz¹tków diecezji, granic, podzia³ów tery- torialnych. Korzysta³ z obszernych wizytacji biskupów i archidiakonów od roku 1603, z akt kapitulnych i konsystorskich, z archiwów poszczególnych kocio- ³ów. Wykorzysta³ niepe³ne niestety opisy kocio³ów sporz¹dzone co dopiero przez duchowieñstwo na polecenie arcybiskupa Teofila Wolickiego z roku 1828. Podzieli³ ca³oæ na archidiakonaty, dekanaty i parafie, opisa³ wszystko co zauwa¿y³, wszystkie lady materialne, napisy nagrobne. Szczerze wyzna³, i¿ o wielu kocio³ach, jeli talent ludzki nie wycisn¹³ na nich swego znamie- nia, nie ma co mówiæ. Pyta³: Có¿ np. powiedzieæ o skromnym koció³ku wiej- skim, z drzewa lub gliny postawionym, strzech¹ lub gontami pokrytym bez ¿adnych wewn¹trz ozdób i pomników? Ca³a jego biografia, podobnie jak wiêk- szej czêci ludzi, zawiera siê w kilku wydatniejszych momentach istnienia, to jest: by³ postawionym, powiêconym, odprawia³o siê w nim nabo¿eñstwa, spa- li³ siê lub run¹³ z staroci. 1 O ksiêdzu Stanis³awie Kozierowskim zob. np. opracowanie S. U r b a ñ c z y k a w Polskim s³owniku biograficznym (t. 14, s. 628-629) oraz ostatnio J. L e n y w pracy zbiorowej pod red. J. Strzelczyka pt.: Wybitni historycy wielkopolscy (Poznañ 1989, s. 199- 208). IOSEPHO NOWACKI POST OBITUM ANNO QUADRAGESIMO 9 To dzie³o £ukaszewicza ma co oczywiste swoje ograniczenia, do któ- rych zreszt¹ sam autor siê przyznaje. To wszak¿e, co zamierza³, wykona³ a¿ nad- to dobrze. Nie by³o to jeszcze pisarstwo historyczne, którym znacznie póniej obdarzy³ nas ksi¹dz Józef Nowacki. Jest wszak¿e pamiêtane i wykorzystywane, o czym wiadczy fakt, i¿ Krótki opis historyczny kocio³ów parochialnych [... ] w dawnej diecezji poznañskiej zosta³ wznowiony w roku 1980 w piêknym wy- daniu fotooffsetowym przez Archiwum Archidiecezjalne w Poznaniu, z inicjaty- wy pisz¹cego te s³owa, ale g³ównie dziêki staraniom ksiêdza Konrada Lutyñskie- go, przedwczenie zmar³ego w roku 2002. To, ¿e tak¿e kolejne dzie³o tego auto- ra zosta³o ostatnio przypomniane, wiadczy niew¹tpliwie o tym, ¿e istnieje mimo up³ywu czasu wiadomoæ nieprzemijaj¹cej wartoci tego pisarstwa. Mowa tu o wznowionym w roku 1998 w Wydawnictwie Miejskim w Poznaniu dwutomowym Obrazie historyczno-statystycznym miasta Poznania w dawniej- szych czasach (wydanie przygotowa³ Jacek Wiesio³owski)2. Chcia³oby siê powiedzieæ przesadnie, ¿e tym, kim w wielkopolskiej histo- riografii kocielnej w odniesieniu do