Maciej Górny Problem politycznego zaangażowania intelektualistów i moralnego niebezpieczeń- stwa z tym związanego pojawiał się wielokrotnie w najróżniejszych sytuacjach Maciej Górny historycznych. Maciej Górny bada postawy uczonych wobec I wojny światowej – i nie stara się osądzać, lecz zrozumieć. Jeżeli wybitnie inteligentni i świetnie wykształceni ludzie tworzyli idee, które czytelnikowi w wieku XXI wydają się raczej pozbawione sensu, to historyk nie może poprzestać na konstatacji tego faktu, lecz musi zapytać: jak to było możliwe? Nie wystarczy tu powiedzieć po prostu: „nacjonalizm” – trzeba przeanalizować wszelkie czynniki kulturowe, intelektualne, emocjonalne, oddziałujące na postawy jednostek i grup. Uczeni, zaangażowani w propagandowe kampanie na rzecz swoich narodów i państw, nie chcieli na ogół stać się zwykłymi propagandystami – cenili swój zawo- dowy prestiż i wierzyli w większości, że w swych pracach naukowych zachowują profesorów Wielka Wojna profesjonalny etos dążenia do prawdy niezależnie od bieżących okoliczności. Zarazem jednak ciśnienie wojennej atmosfery i poczucie obowiązku wobec ojczyzny skłaniały do ujęć coraz bardziej jednostronnych, sprawiały, że uczeni coraz silniej angażowali się w „wojnę ducha” i odchodzili od swych przedwojennych ideałów, czasem samemu nie zauważając tej przemiany. Maciej Górny ujmuje ten problem z godnym uznania taktem i empatią, unikając łatwych potępień, starając się zrozu- mieć motywacje swoich bohaterów i wszechobecne emocje wywołane wojną. Wielka Wojna profesorów Maciej Janowski Maciej Górny, ur. 1976, historyk XIX i XX w. Adiunkt w Instytucie Historii im. Tade- The Nation Should Come First. Marxism and Historiography in East Central Europe (2013) oraz (wraz z Włodzimierzem Borodziejem) Nasza wojna, t. 1: Imperia 1912–1916 (2014). 9 788363 352332 Instytut Historii PAN http://rcin.org.pl Wielka Wojna profesorów. Nauki o człowieku (1912–1923) http://rcin.org.pl http://rcin.org.pl Maciej Górny Wielka Wojna profesorów. Nauki o człowieku (1912–1923) http://rcin.org.pl Instytut Historii PAN Warszawa 2014 Redakcja, korekta i indeks Jolanta Rudzińska Opracowanie graficzne i projekt okładki Dariusz Górski Na okładce: Ilustracjom wykonanym w ramach projektów badawczych prowadzonych wśród jeńców wojennych (za: A. Rolleder, Rassenkundliche Untersuchungen an Serben und Montenegrinern, Berlin-Dahlem 1943, tabl. VII) towarzyszą zdjęcia wybitnych naukowców (od góry, od lewej): Eugeniusz Romer, Julius Walter-Jauregg, Jan Czekanowski, Rudolf Pöch, Stepan Rudnycki, Jovan Cvijić, Erwin Stransky © Copyright by Instytut Historii PAN ISBN 978–83–63352–33–2 Projekt został sfinansowany ze środków Narodowego Centrum Nauki przyznanych na podstawie decyzji numer DEC-2011/01/D/HS3/03702 Instytut Historii PAN Rynek Starego Miasta 29/31 00-272 Warszawa 22 831 02 61-62 w. 44 www.ihpan.edu.pl [email protected] Wydanie I http://rcin.org.pl Druk i oprawa Zakład Graficzny UW, zam. nr 840/14 Spis treści Wstęp . 7 ROZDZIAŁ PIERWSZY: Ku nauce o charakterze narodowym . 15 ROZDZIAŁ DRUGI: „Wojna europejska jako walka ducha” . 44 ROZDZIAŁ TRZECI: Przestrzeń (geografia) . 126 ROZDZIAŁ CZWARTY: Ciało (antropologia) . 171 ROZDZIAŁ PIĄTY: Umysł (psychologia i psychiatria) . 220 ROZDZIAŁ SZÓSTY: Spojrzenie wstecz: kto zaczął „wojnę ducha”? . 255 Zakończenie . 288 Bibliografia . 296 Abstract . 367 Indeks osób . 370 http://rcin.org.pl http://rcin.org.pl Wstęp Zaangażowanie intelektualistów w służbie państw biorących udział w I wojnie światowej nie jest w historiografi i europejskiej tematem nowym. Zjawisko to dostrzegali również współcześni. Już wówczas nadano mu nazwę, pod którą do dziś funkcjonuje w historiografi ach Europy Zachodniej1. „Wojna ducha” czy też – jak pisze się także poza krajami niemieckojęzycznymi – „Krieg der Geister” ma dość bogatą, interdyscyplinarną literaturę. Jej geografi cz- nym punktem ciężkości są stosunki francusko-niemieckie2. Ten ostatni fakt nie jest bez znaczenia dla dominującej tradycji badawczej. Widziane z per- spektywy francusko-niemieckiego pojednania po II wojnie światowej, wcze- śniejsze konfl ikty intelektualistów z obu tych krajów postrzega się na ogół krytycznie. Były przejawem takiego typu nacjonalizmu, który nie współgra ze światopoglądem dzisiejszych badaczy. Zainteresowanie „wojną ducha” największe natężenie osiągnęło w latach dziewięćdziesiątych XX w. Od tego czasu wyraźnie osłabło, co zbiegło się ze zmianą paradygmatu w historiografi i I wojny światowej. Oczywiście 1 Der Krieg der Geister. Eine Auslese deutscher und ausländischer Stimmen zum Weltkriege 1914, oprac. H. Kellermann, Weimar 1915. 2 Krieg der Geister. Erster Weltkrieg und literarische Moderne, red. U. Schneider, A. Schu- mann, Würzburg 2000; C. Tollmien, Der „Krieg der Geister” in der Provinz – das Beispiel der Universität Göttingen 1914–1918, „Göttinger Jahrbuch” 41, 1993; Grenzfälle. Über neuen und alten Nationalismus, red. M. Jeismann, Leipzig 1993; M. Jeismann, Das Vaterland der Feinde. Studien zum nationalen Feindbegriff und Selbstverständnis in Deutschland und Frank- reich 1792–1918, Stuttgart 1992; Kultur und Krieg. Die Rolle der Intellektuellen, Künstler und Schrift steller im Ersten Weltkrieg, red. W.J. Mommsen, E. Müller-Luckner, München 1996; jedna z niewielu nowszych prac poświęconych temu zagadnieniu to: H. Wolbersen, Georg http://rcin.org.pl Brandes und der Erste Weltkrieg. Zur Positionierung eines europäischen Intellektuellen im „Krieg der Geister”, Töming 2009. 8 Wstęp intelektualiści nigdy nie zajmowali w niej centralnego miejsca. Już w dwudzie- stoleciu międzywojennym dominowały dwa inne tematy: historia wojskowo- ści oraz dyplomacji, w drugiej połowie XX w. wzbogacona o elementy historii społecznej3. „Wojna ducha” uzupełniała ten układ o elementy historii idei. Poważna zmiana nadeszła wraz z nowym milenium. Już od 1990 r. John Horne i Alan Kramer rozpoczęli pracę nad projektem dotyczącym tematu zajmującego dotąd miejsce na marginesie „poważnej” historiografi i. Okrucieństwa niemieckiej armii w Belgii i Francji były zrazu jednym z klu- czowych motywów propagandowych Ententy. Wiara w nie trwała jednak niewiele dłużej niż same działania wojenne. Już w okresie międzywojennym w Wielkiej Brytanii i Stanach Zjednoczonych powszechnie przychylano się do opinii, że były to od początku do końca wymysły (również własnej) pro- pagandy4. Weryfi kując tę opinię, Horne i Kramer oparli się na świadectwach niemieckich żołnierzy. Te, częściowo opublikowane w czasie wojny przez francuskiego fi lologa Josepha Bédiera dzienniki i listy zdają relację z okru- cieństw i zbrodni towarzyszących zwłaszcza pierwszym, chaotycznym mie- siącom wojny manewrowej: egzekucje ludności cywilnej, podpalenia, mor- derstwa, kradzieże, zabijanie jeńców, gwałty, stosowanie „ludzkich tarcz”5. Horne i Kramer zwracają uwagę na psychologiczne mechanizmy tłumaczące zachowanie niemieckich żołnierzy. Nerwowe reakcje wiązały się ze strachem przed francuskimi i belgijskimi powstańcami – francs-tireurs. Spodziewano się strzałów zza węgła, nie oczekiwano natomiast twardej walki ze strony lekceważonych francuskiej i belgijskiej armii. Zdarzało się więc, że opór jed- nostek frontowych traktowano jak guerillę. Nakładały się na to różnice kul- tur. Na przykład akty przemocy wobec katolickiego kleru we Francji i Belgii były przejawem nie tylko zwykłego okrucieństwa, ale i siły wyznaniowych stereotypów protestanckich żołnierzy niemieckich. Trudno przecenić wpływ publikacji Horne’a i Kramera na nowszą historiografi ę I wojny światowej. Przemoc, zwłaszcza wobec ludności cywilnej, stała się nagle dla history- ków tematem dużo bardziej zajmującym niż dyplomatyczne gry czy kwestia odpowiedzialności za wybuch wojny6. Jednocześnie w nowym nurcie badań 3 J. Winter, A. Prost, Th e Great War in History. Debates and Controversies, 1914 to the Present, Cambridge 2005, s. 15–22. 4 J. Horne, A. Kramer, German „Atrocities” and Franco-German Opinion, 1914. Th e Evidence of German Soldiers’ Diaries, „Journal of Modern History” 66, 1994, s. 1–33, tu s. 2; iidem, German Atrocities. A History of Denial, New Haven 2001. 5 J. Bédier, German Atrocities from German Evidence, tłum. B. Harrison, Paris 1915. http://rcin.org.pl 6 Niezwykle ciekawym świadectwem tego zwrotu jest nowa publikacja Tommy’ego M. Proctora, Civilians in a World War, 1914–1918, New York–London 2010. Wstęp 9 bardzo widoczny jest wpływ kulturoznawstwa7. Wyraża się on na przykład w podejmowaniu tematu mentalności społecznej i pamięci wojny. Catriona Pennell trafnie charakteryzuje ten ostatni aspekt w artykule poświęconym lękowi przed niemiecką inwazją Wysp Brytyjskich: Historia wojskowości wskazuje, że Wielka Brytania nie była bezpośrednio zagro- żona inwazją w 1914 r., ale współcześni uważali inaczej. Statystyka pokazuje, że brytyjskie straty były dużo niższe niż w armii francuskiej, ale wpływ tych zgonów na Brytyjczyków był nie mniej traumatyczny. Doświadczali niepewności, obaw i okrucieństw wojny i przemocy charakterystycznej dla 1914 r.8 Wpływ na zmianę paradygmatu badawczego wywarły również czynniki pozanaukowe: zbrodnie popełnione podczas wojny w Bośni w latach dzie- więćdziesiątych XX w. ponownie wywołały zainteresowanie tym proble- mem. Część uwagi poświęcona „czystkom etnicznym” XX stulecia została zwrócona na wydarzenia w Belgii i Francji w latach 1914–19189. Wśród tematów badanych przez historyków pojawiły się nawet zupełnie dotąd nie- obecne, jak na przykład represje związane z niemiecką kontrolą belgijskich prostytutek i kobiet podejrzanych o prostytucję10. Tym razem, odmiennie niż we