BAŠTINA SJEVEROISTOČNE BOSNE BROJ 3, 2010. ČASOPIS ZA BAŠTINU, KULTURNO-HISTORIJSKO I PRIRODNO NASLIJEĐE Northeast Bosnia's Heritage Number 3. 2010. Heritage magazine, Culture-historical and natural heritage Glavni i odgovorni urednik: doc. dr. sc. Edin Mutapčić Urednik u redakciji: mr. sc. Rusmir Djedović Članovi redakcije: Benjamin Bajrektarević, prof., direktor Zavoda; prof. dr. Ivan Balta; prof. dr. sc. Amira Turbić-Hadžagić; Samir Halilović, prof., doc. dr. sc. Adnan Tufekčić, doc. dr. sc. Izet Šabotić; doc. dr. sc. Omer Hamzić; Munisa Kovačević, prof. (sekretar) Lektor: Sanja Dukić Izdavač: JU Zavod za zaštitu i korištenje kulturno-historijskog i prirodnog naslijeđa Tuzlanskog kantona Za izdavača: Benjamin Bajrektarević, direktor Zavoda Grafička obrada naslovne strane: Dražen Kosec, dipl. ing. arh. Naslovna strana: Unutrašnjost branič kule utvrde Srebrenik ONLINE ISSN 2232-7665 Tuzla, 2011. Saradnici broja 3 časopisa Baština sjeveroistočne Bosne 1. Benjamin Bajrektarević, prof., direktor Zavoda, Tuzla 2. Doc. dr. sc. Edin Mutapčić, prodekan Pravnog fakulteta, Tuzla 3. Mr. sc. Rusmir Djedović, Zavod, Tuzla 4. Dr. Thomas Butler, Harvard University, USA 5. Doc. dr. sc. Omer Hamzić, Univerzitet Travnik 6. Prof. dr. sc. Edin Jahić, RGG Fakultet Tuzla 7. Mr.sc. Nikola Čiča, KŠC, Tuzla 8. Mr. sc. Kemal Bašić, Tuzla 9. Mr. sc. Nusret Kujraković, Medžlis IZ Gradačac, 10. Mr. sc. Kemal Nurkić, Gradačac 11. Edhem Omerović, Tuzla 12. Mr. sc. Mensur Husić, Behrambegova Medresa Tuzla, 13. Hasan Gazibegović, Gračanica 14. Munisa Kovačević, prof., Zavod, Tuzla 15. Senad Begović, prof., Zavod, Tuzla 16. Seudin Muratović, prof., Živinice 17. Elvis Bećirović, prof. OŠ „Sjenjak“, Tuzla 18. Mr. sc. Edna Klimentić, Biblioteka Filozofskog fakulteta, Tuzla 19. Almedin Ibrišimović, prof., Srebrenik 20. Samir Halilović, prof., OŠ „Memići“ 21. Ljubica Bećirović, OŠ „Rapatnica“ 22. Ifeta Jahić-Begović, dipl. ing. arh., Kompanija Širbegović 23. Mr. sc. Almira Bećirović, OŠ „Brčanska Malta“, Tuzla 24. Edin Šaković, prof., Filozofski fakultet, Tuzla 25. Orhan Jašić, prof., Tuzla 26. Zehrudin Muhedinović, prof., OŠ „Rapatnica“ 27. Esada Grabus, prof., Medicinska škola Jezero, Sarajevo 28. Mr. Nedim Rabić,Institut za istoriju Sarajevo 29. Esaf Lević, prof., Arhiv TK, Tuzla 30. Osman Kavazović, Tuzla 31. Mirsad Omerčić, prof., Gračanica 32. Almir Mušović, prof., OŠ „Novi grad“, Tuzla SADRŽAJ PROŠLOST Dr. sc. Edin Mutapčić, docent Gradačac i okolina u srednjem vijeku ....................................................................10 Dr. Thomas Butler Bogomil cultural syncretism...................................................................................38 Mr. sc. Rusmir Djedović Vakufi u gradu Srebrenici od 15. do 20. stoljeća...................................................42 Seudin Muratović, prof. Živinice i okolna naselja u prvoj polovini 16. stoljeća...........................................56 Mr. sc. Kemal Nurkić Tapu zabit defteri 1290-92. H. Gradačac ..............................................................64 Mr. sc. Nusret Kujraković Inicijativa građana za rekonstrukciju sultan Fatih Mehmed-hanove džamije u Gradačcu................................................70 Elvis Bećirović, prof. 90 godina Husinske bune 1920-2010.....................................................................78 Edin Šaković, prof. Arnautsko brdo u Gornjoj Orahovici kod Gračanice: prahistorijska gradina i antičko nalazište...............................................................84 Samir Halilović, prof. Novoistražena srednjovijekovna nekropola „Groblje“ kod Kalesije.......................92 Mirsad Omerčić, prof. Sahat kule sjeveroistočne Bosne ..........................................................................100 Almir Mušović, prof. Arheološko istraživanje lokaliteta „Trg slobode“ u Tuzli.....................................112 TRADICIJA Orhan Jašić, prof., Zehrudin Muhedinović, prof., Esada Grabus, prof. Religijski fenomen dovišta Prisadi u Brnjičanima pored Srebrenika....................120 Mr. sc. Kemal Bašić Kulturno-historijsko naslijeđe Gornje i Donje Tuzle u radovima Refika Hadžimehanovića ..................................................................132 Mr. sc. Rusmir Djedović, mr. sc. Almira Bećirović Razvoj naselja Avdibašići i porijeklo stanovništva, antropogeografska i etnografska istraživanja........................................................144 Edhem Omerović Nepoznate srednjovjekovne nekropole u Sapni....................................................158 PORODICE I LIKOVI ZAVIČAJA Mr. sc. Mensur Husić Hafizi Husići iz Lipovica kod Kalesije ................................................................170 Hasan Gazibegović Kratak osvrt na istraživanje porijekla familije Gazibegovića...............................180 Seudin Muratović, prof. Muratovići iz Bašigovaca......................................................................................184 NASLIJEĐE – BAŠTINA Mr. sc. Nikola Čiča Povjest Franjevačkog samostana u Tuzla s posebnim osvrtom na izgradnju kulturnog centra „Sveti Franjo“......................196 Ifeta Jahić-Begović, dipl. ing. arh. Revitalizacija historijskog jezgra Sokola .............................................................202 Esaf Lević, prof. Izložbe arhivske građe Arhiva Tuzlanskog kantona.............................................210 Dr. sc. Omer Hamzić Centralno spomen-obilježje poginulim borcima/šehidima i civilnim žrtvama rata u odbrambeno-oslobodilačkom ratu 1992–1995. u Gračanici.......................216 Mr. sc. Edna Klimentić Mikrotoponimija Tuzle..........................................................................................232 Osman Kavazović Bosanski grb na nišanu u Jelovče Selu..................................................................242 Edhem Omerović Turbe Veiz dede u Teočaku..................................................................................246 Munisa Kovačević, prof. Brateljevička ili Djevojačka pećina, zaštita kulturno-historijskog i prirodnog dobra....................................................250 Ljubica Bećirović, prof. Etimološka i semantička interpretacija hidronima na području općine Srebrenik...................................................................................................258 AKTIVNOSTI ZAVODA Benjamin Bajrektarević, prof. Naučni skup „Kulturno-historijsko i prirodno naslijeđe općine Banovići“..........270 Senad Begović, prof. Historijat zidne dekoracije u Hotelu Bristol u Tuzli akademskog slikara Ismeta Mujezinovića............................................................276 Munisa Kovačević, prof., Senad Begović, prof. Mogućnosti osnivanja muzeja odbrane Bosne i Hercegovine u Gradačcu..........284 Benjamin Bajrektarević, prof. Izvještaj o radu Zavoda za zaštitu i korištenje kulturno-historijskog i prirodnog naslijeđa TK za 2010. godinu............................................................294 PRIKAZI – RECENZIJE – OSVRTI Dr. sc. Edin Jahić Tuzla – sjećanje na bisere stare gradske jezgre....................................................300 Mr. Nedim Rabić Naučni skup u Gračanici o lokalnoj historiji........................................................302 Munisa Kovačević, prof. Zbornik radova o Banovićima..............................................................................306 PROŠLOST Doc. dr. sc. Edin MUTAPČIĆ GRADAČAC I OKOLINA U SREDNJEM VIJEKU Abstrakt: Arheološki i pisani tragovi nas upućuju da se još u ranom srednjem vijeku na rijeci Savi formirala granica srednjovjekovne bosanske države. Upravo iz tog razloga, područje Gradačca i okoline ima veoma značajnu stratešku ulogu, kao pogranično područje prema rijeci Savi, odnosno susjednom ugarsko-hrvatskom kraljevstvu. Navedeno područje se nalazilo u župi Nenavište (koja je pripadala „zemlji“ Usori) koje se spominje na samom početku vladavine bosanskog bana Stjepana II (iza 1323. godine). Ofanzivna ugarska akcija početkom XV stoljeća, dovodi do demografske praznine na navedenom području. Tako se Gradačac i okolina tokom XV i prve polovine XVI stoljeća nalaze najprije pod ugarskom vlašću (od 1408. do 1443. godine), a zatim bosanskom (od 1443. do 1463.), te kao sastavni dio Srebreničke banovine pod ugarskom vlašću (od 1464. do 1520. godine). Sam naziv Gra/da/čac se prvi puta spominje u historijskim izvorima (sačuvanim u prepiskama iz franjevačkih samostana) 18. septembra 1461. godine u povelji kralja Stjepana Tomaševića. Bez obzira na ovaj dosta relativno kasni spomen Gradačca u pisanim izvorima, ne možemo zaobići činjenicu da se upravo na području današnjeg gradskog centra vrlo rano formiralo utvrđenje i središte srednjovjekovne župe Nenavište. Ključne riječi: Gradačac, Nenavište, Bosna, župa, nahija UVOD Novija historiografska istraživanja sasvim opravdano su pomjerila nastanak srednjovjekovne bosanske države u IX stoljeće. Tu prije svega mislimo na naučne doprinose Nade Klaić i Muhameda Hadžijahića.1 Prema našem mišljenju, pogodan momenat za nastanak bosanske države jeste raspad avarskog kaganata, kada se uopšte stvaraju predispozicije na samostalno političko organizovanje na južnoslavenskim prostorima. Na bosanskim prostorima se već od kraja XII stoljeća odigrava proces feudalne 1 Nada Klaić, Srednjovjekovna Bosna, Politički položaj bosanskih vladara do Tvrtkove krunidbe (1377.g.), Eminex, Zagreb, 1994.; Muhamed Hadžijahić, Povijest Bosne u IX i X stoljeću, Preporod, Sarajevo, 2004. 10 dezintegracije koji dovodi do formiranja bosanskih zemalja. Svakako, među njima od posebnog značaja za vladarsku porodicu Kotromanića