Sobieszczak, Piotr Gmina Juchnowiec w dwudziestoleciu międzywojennym "Juchnowieckie szepty o historii", 2, 2017, s. 127-161 Zdigitalizowano w ramach projektu pn. Budowa platformy "Podlaskie Czasopisma Regionalne", dofinansowanego z programu „Społeczna odpowiedzialność nauki” Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego (umowa SONB/SP/465121/2020). Udostępniono do wykorzystania w ramach dozwolonego użytku. Piotr Sobieszczak Gmina Juchnowiec w dwudziestoleciu międzywojennym Dzieje gminy Juchnowiec w czasach dwudziestolecia międzywojen- nego, poza wybranymi zagadnieniami1, nie były do tej pory przedmiotem szerszego zainteresowania. Przedstawiony tutaj zarys jest próbą nakreś- lenia historii gminy w tym czasie z uwzględnieniem jej roli społeczno- -gospodarczej i życia codziennego mieszkańców w oparciu o wybrane dla tego okresu źródła. Po odzyskaniu niepodległości nowo utworzona gmina Juchnowiec znalazła się w powiecie białostockim i utworzonym w sierpniu 1919 r. wo- jewództwie białostockim. Pierwszy Powszechny Spis Ludności z 1921 r. wykazał, że na jej terenie znajdowało się 51 miejscowości, z czego 31 po- siadało status wsi, czternaście folwarków, pięć kolonii i jedna stacja ko- 127 lejowa Lewickie (wymieniana w rozkładach jazdy i w spisie miejscowości jako „Lewicka”)2. W 1922 r. rozważano pomysł wyłączenia z gminy wsi 1 Częściej pisano o wybranych obszarach badawczych, np. o historii poszczegól- nych parafii, niż kompleksowo podejmowano temat całego obszaru gminnego. W 2015 r. ukazała się praca zbiorowa o historii parafii w Turośni Kościelnej pod redakcją ks. Adama Szota i Marty Wróbel. Znalazł się w niej m.in. artykuł dotyczący dziejów parafii w okresie dwudziestolecia międzywojennego (A. Szot, Parafia Turośń Kościelna w dwudziestoleciu międzywojennym i jej duszpasterze, w: Parafia w Turośni Kościelnej 1515–2015. Ku chwale Trójcy Przenajświętszej, red. A. Szot, M. Wróbel, Białystok–Turośń Kościelna 2015, s. 321–353). Również kilka szczegółów z historii tego terenu w okresie międzywojennym pojawiło się w innej monografii (S. Niewiński, Juchnowiec. Dzieje parafii, red. T. Krahel, Białystok 2006, s. 49–50, 66, 73, 96, 114, 154–157, 165, 189 (statystyka demo- graficzna), 196, 220–224). Niewiele miejsca międzywojniu poświęcono tutaj: J. Maroszek, W.F. Wilczewski, Dzieje obszaru gminy Turośń Kościelna, Turośń Kościelna 1997, s. 8–9, 17–18, 32, 35–36, 38; J. Maroszek, Pięć wieków Ziemi Juchnowieckiej, Juchnowiec Kościelny 2013, s. 120–122, w tym drobne, rozrzu- cone informacje m.in. na stronach: 208, 216, 275, 296–297. 2 Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej opracowany na podstawie wyników Pierwszego Powszechnego Spisu Ludności z dn. 30 września 1921 r. i innych źródeł urzędowych, t. 5: Województwo Białostockie, Warszawa 1924, s. 13–14. Uhowo i przyłączenia jej do nowo tworzącego się miasta Łapy. Z wnios- kiem wystąpili mieszkańcy osady Łapy, wysyłając odpowiednie pismo do starostwa wysokomazowieckiego. Tamtejszy starosta Józef Zychert nie miał chyba nic przeciwko, bo sam skierował pozytywny wniosek do sta- rosty białostockiego. Nieduże poszerzenie terytorium powiatu za rzekę Narew, za którą znajdowało się Uhowo, wydawało się perspektywą bardzo obiecującą. O ile dla mieszkańców Łap liczyło się tylko włączenie w gra- nice tworzącego się miasta jak największej liczby okolicznych wsi, o tyle dla starosty fakt ten mógł mieć zgoła inne znaczenie. W okresie zaborów rzeka Narew pod Uhowem stanowiła granicę oddzielającą początkowo Cesarstwo Rosyjskie od Księstwa Warszawskiego, a od 1815 r. – Królestwa Polskiego. Ten sztuczny podział odbił się niekorzystnie na mieszkańcach ziem położonych po obu stronach rzeki, utrwalając zmiany społeczne, kulturowe i polityczne. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości cień tej granicy pokutował przez cały okres międzywojenny. Bo choć od 1919 r. biegła już tutaj tylko granica oddzielająca dwa powiaty, to różnice w ich rozwoju i mentalności zamieszkującej je ludności były nadto wyraźne i da- lej postępowały. 128 Wracając jednak do kwestii przyłączenia Uhowa do Łap, w dniu 21 marca 1922 r. większość mieszkańców wsi opowiedziała się pozytyw- nie za tym pomysłem (57 za, 21 przeciwko). Ostateczną szansę przekreślił jednak wojewoda białostocki, który w marcu 1923 r. wspomniany pomysł ocenił nieprzychylnie, uważając, że przyłączenie oddzielonego od Łap rzeką i terenem błotnym Uhowa z punktu widzenia przyszłej rozbudowy miasta byłoby rozwiązaniem wysoce wątpliwym3. Według rozporządzenia wojewody białostockiego z 14 paź- dziernika 1933 r. o podziale obszaru gmin wiejskich na gromady gminę Juchnowiec podzielono na 28 gromad: Biele (nazwa miejscowości wcho- dzącej w skład gromady: Biele), Bronczany (Bronczany), Bojary (Bojary, Stoczki), Dobrowoda (Dobrowoda), Hołówki-Stare4 (Hołówki-Stare), Hołówki-Nowe5 (Hołówki-Nowe, Hołówki-Nowe folwark), Hermanówka (Hermanówka), Iwanówka (Iwanówka), Juraszki (Juraszki), Juchnowiec 3 Archiwum Akt Nowych w Warszawie (dalej: AAN), Ministerstwo Spraw Wewnętrznych (dalej: MSW), sygn. 276, k. 196–197, 201, 219–220. 4 W dalszej części artykułu przyjęto zapis „Hołówki Stare”. 5 W dalszej części artykułu przyjęto zapis „Hołówki Nowe”. 129 Il.1. Granice gminy Juchnowiec w okresie dwudziestolecia międzywojennego. Fragment mapy: Województwa centralne i wschodnie Rzeczypospolitej Polskiej. Podział na gminy według stanu z dnia 1 IV 1933 roku, 1:1 000 000, (http://igrek.amzp.pl/mapindex.php) (Juchnowiec-Dolny6, Juchnowiec-Dolny folwark, Juchnowiec-Góra7 fol- wark), Juchnowiec-Kościelny8 (Juchnowiec-Kościelny, Ogrodniczki, Mańkowizna folwark, Kojrany folwark), Janowicze (Janowicze, Janowicze majątek), Koplany (Koplany, Koplany majątek), Klewinowo (Klewinowo), Lubejki (Lubejki), Lewickie-Wieś (Lewickie-Wieś, Widziki majątek), 6 W dalszej części artykułu przyjęto zapis „Juchnowiec Dolny”. 7 W dalszej części artykułu przyjęto zapis „Juchnowiec Góra”. 8 W dalszej części artykułu przyjęto zapis „Juchnowiec Kościelny”. Lewickie kolonia (Lewickie kolonia), Niewodnica-Norgielewska9 (Niewodnica-Norgielewska), Niewodnica-Norgielewska kolonia (Niewodnica-Norgielewska kolonia), Pomigacze10 (Pomigacze), Rumejki (Rumejki, Juchnowszczyzna), Szerenosy (Szerenosy, Szerenosy folwark), Turośl-Kościelna11 (Turośl-Kościelna, Turośl-Kościelna folwark, Turośl- -Kościelna kolonia, Wysoko kolonia, Turośl-Leśna, Buzuny majątek), Turośl-Dolna (Turośl-Dolna, Turośl-Dolna folwark, Piecki), Uhowo I (Uhowo wieś), Uhowo II (Uhowo II), Wólka (Wólka, Wólka kolonia), Złotniki (Złotniki)12. Ogólna powierzchnia gminy Juchnowiec w tym czasie wynosiła 160,5 km². Na 116 km² znajdowały się użytki rolne, z czego 81,5 stanowiły grunty orne. Należy podkreślić, że gmina plasowała się na trzecim miejscu w powiecie białostockim pod względem procentowego udziału użytków rolnych w jej ogólnej powierzchni. Według spisu ludności z 1921 r. gmina liczyła 6998 osób, dziesięć lat później liczba ta wzrosła do 7842, a więc o 12%. Największymi wsiami w tym czasie były: Turośń Kościelna (519 mieszkańców), Uhowo I (501), Pomigacze (441), Klewinowo (399), 130 Juchnowiec (328), Uhowo II (313). W 1931 r. średnia gęstość zaludnie- nia wynosiła tutaj blisko 49 osób na 1 km², co stawiało ją, wraz z gmi- ną Dolistowo, na drugim miejscu w powiecie wśród gmin wiejskich (na pierwszym miejscu była gmina Białostoczek – około 60 osób na 1 km²). Liczba budynków mieszkalnych w 1921 i 1931 r. wynosiła odpowiednio 1066 i 1183. W przypadku statystyki dotyczącej mieszkań z 1931 r. już w trakcie zbierania danych pojawiły się jednak pewne nieścisłości wskutek niewłaściwej interpretacji pojęcia budynku przez spisujących. Ostateczna liczba mieszkań mogła być większa13. Przekrój ludności pod względem narodowościowym i wyznanio- 9 W dalszej części artykułu przyjęto zapis „Niewodnica Nargilewska”. 10 Pisownia tej wsi w opisywanym okresie była różna. Na początku badanego okresu w źródłach występowała nazwa „Pomygacze”, potem „Pomigacze”. W niniejszym artykule przyjęto ten drugi zapis. 11 W tym czasie obowiązywała taka pisownia pierwszego członu miejscowości, pisanej przez „l”, a nie, jak obecnie, przez „ń”. W dalszej części artykułu przyjęto współczesny zapis „Turośń”, nie używano też łącznika. 12 „Białostocki Dziennik Wojewódzki” 1933, nr 11, poz. 49, s. 239–240. 13 Skorowidz gmin Rzeczypospolitej Polskiej: Ludność i budynki, na podstawie tymczasowych wyników Drugiego Spisu Powszechnego Ludności z dn. 9. XII 1931 r. oraz powierzchnia ogólna i użytki rolne, cz. 1: Województwa centralne wym znany jest przede wszystkim ze spisu z 1921 r. Spośród 6998 miesz- kańców 6803 było narodowości polskiej, 188 białoruskiej, siedmioro ro- syjskiej. Pod względem przynależności religijnej 6530 osób było wyzna- nia rzymskokatolickiego, 466 prawosławnych, zamieszkujących głównie wschodnią część gminy (najwięcej w Lewickich i Niewodnicy Nargilewskiej – ponad połowa mieszkańców wsi). Odnotowano również tylko dwie oso- by wyznania mojżeszowego zamieszkujące Klewinowo. Znikome liczby tej grupy ludnościowej występowały także w ościennych gminach wiejskich: Choroszcz, Zawyki, Zabłudów, Bacieczki i Dojlidy. Inaczej było w przypad- ku gminy Kowalewszczyzna (powiat wysokomazowiecki) oraz Łap, które graniczyły z gminą Juchnowiec od zachodu14. O wiele bardziej złożona była kwestia przynależności różnych wsi do okręgów parafialnych. Katolicy uczęszczali do parafii, których cen- tra w większości znajdowały się na terenie gminy, a więc w: Juchnowcu Kościelnym, Turośni Kościelnej oraz Uhowie. Wyjątkiem była parafia w Tryczówce, do której należeli mieszkańcy wsi Klewinowo i Złotniki, oraz w Dojlidach (mieszkańcy