Jan Rydel Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Pedagogicznego Kraków Polityka historyczna w Republice Federalnej Niemiec Zaszłości Idee Praktyka Uniwersytet Pedagogiczny im. Komisji Edukacji Narodowej Prace Monograficzne nr 599 Jan Rydel Polityka historyczna w Republice Federalnej Niemiec Zaszłości Idee Praktyka Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Pedagogicznego Kraków 2011 Recenzenci prof, dr hab. Bernadetta Nitschke prof, dr hab. Janusz Józef Węc © Copyright by Jan Rydel & Wydawnictwo Naukowe UP, Kraków 2011 Na okładce Dziedziniec w Bendlerblock w Berlinie, miejsce egzekucji spiskowców 20 lipca 1944; Deutscher Widcrstand/Nikolaus Koliusis fragment Pomnika Pomordowanych Żydów Europy w Berlinie; Philipp Treier/Pixelio.de na stronie tytułowej Strażnicy Umarłych w krypcie Pomnika Bitwy Narodów w Lipsku; fot. Jan Rydel redaktor prowadzący Zuzanna Czarnecka projekt okładki Jadwiga Burek ISSN 0239-6025 ISBN 978-83-7271-686-6 Wydawnictwo Naukowe UP Redakcja/Dział Promocji 30-084 Kraków, ul. Podchorążych 2 teh/faks 12 662-63-83, tel. 12 662-67-56 c-mail: [email protected] Zapraszamy na stronę internetową: http://www.wydawnictwoup.pl układ typograficzny i łamanie Jadwiga Czyżowska-Maślak druk i oprawa Zespól Poligraficzny UP, zam. 12/12 Spis treści Uwagi wstępne (7) Historia i władza. Tradycje Rzeszy Niemieckiej (15) Historycy i państwo (15), Leopold von Ranke (16), Johann Gustav Droysen (19), Heinrich von Sybcl (22), Heinrich von Treitschke (24), Historia w szkole (26) Pomniki. Ideologia, oddziaływanie, współczesność (29) Walhalla (29), Hermann (31), Straż nad Renem (34), Barbarossa- Wilhelm I (36), Deutsches Eck (41), Żelazny Kanclerz (42), Pomnik Bitwy Narodów (43) Wielka wojna i jej następstwa (49) Idea 1914 roku (49), Zeitgeschichte (53) Wersal: historia i mit (55) Ustawianie zwrotnic (55), Instrumentarium mitu (58), Historycy w służbie mitu (62), Pierwsza kampania polityki historycznej (64), Ostforschung (66), Lata rozkwitu (69) Nauki historyczne po 1933 roku (71) Szlachetny dystans? (71), W głównym nurcie nazizmu (73) Wobec klęski Niemiec (77) Pierwsze interpretacje (77), Niepodważalna ciągłość (81), Hermann Aubin (82), Theodor Schieder (83), Werner Conze (85), Dietrich Erdmann (86), Późne obrachunki (88), Przypadek Fritza Fischera (88), Kamień, który uruchomił lawinę (93) „Polityka wobec przeszłości” (97) Ściganie zbrodniarzy nazistowskich przez mocarstwa okupacyjne (98), Ściganie zbrodni w radzieckiej strefie okupacyjnej (101), Ściganie zbrodni nazistowskich w Polsce (102), Reakcje społeczeństwa zachodnioniemiec- kiego (103), Denazyfikacja w zachodnich strefach okupacyjnych (106), Denazyfikacja w strefie radzieckiej (108), Koniec denazyfikacji (108), Amnestionowane społeczeństwo (110), Czyste ręce Wehrmachtu (112), Trwałość mitu (114), Polityczne następstwa zaniechanego obrachunku (115) Przebudzenie (119) Poszerzanie stanu wiedzy (119), Proces w Ulm i Zentrale Stelle Ludwigsburg (122), Moralny sprzeciw wobec zaniechań epoki Adenauera (124), Aktion Sühnezeichen (127), Proces Eichmanna (128), Proces załogi Auschwitz we Frankfurcie n.M. (130) Wola rozliczenia nazizmu zwycięża (135) Przedawnienie - początek debaty (136), Proces załogi Majdanka i nieprzedawnienie (137), Współczesne problemy obrachunku z nazizmem (139) „Wypędzenie” i „wypędzeni” w polityce historycznej RFN (141) Przymusowa migracja Niemców z Polski (141), Faza ucieczki (141), Wysiedlenia wojskowe (143), Wysiedlenia „poczdamskie” (143), Ofiary wśród Niemców w Polsce (144), Problemy z integracją wysiedlonych i początki ich organizacji (145), Karta wypędzonych i kwestie terminologiczne (146), Ministerstwo ds. wypędzonych i ustawa o wypędzonych (147), Partia „wypędzonych” (150), Związek Wypędzonych i jego działacze (150), „Dokumentacja wypędzenia” (151), Polityczne rachunki (156), „Symetria ofiar” (158), Obecność „niemieckiego Wschodu” w sferze publicznej RFN (161), „Wypędzenie” w szkole (163), Kultura wysiedlonych (164) W opozycji do przemian (169) Zerwanie z SPD (169), Cięcia finansowe i próby rozbicia BdV (171) „Zwrot duchowo-moralny” (175) Gesty i symbole (175), Wielkie przemówienie (178), Muzea historii Niemiec (185), Historikerstreit (188) Zawiedzione nadzieje „wypędzonych” (195) Lata osiemdziesiąte (195), „Wypędzeni” a zjednoczenie Niemiec (197) Po zjednoczeniu Niemiec (201) Debaty wyznaczają kierunek (201), Berlińska Neue Wache (207), Upamiętnienie ofiar nazizmu w zjednoczonym Berlinie (211), Pomnik Sintich i Romów (215), Muzeum Żydowskie w Berlinie (217), Pomnik Zamordowanych Żydów Europy (218), Pamięć o oporze (223), Ratowanie Żydów (225) Radziecka strefa okupacyjna i N R D : nowy wymiar polityki historycznej (229) Pamięć okupantów (229), Obrachunki z komunizmem (231), Stasi (233), „Dekomunizacja” przestrzeni publicznej? (235), Upamiętnienie ofiar komunizmu (240), Rosnąca rola polityki (245) Dekada Eriki Steinbach (251) Rząd Gerharda Schrödera wobec „wypędzonych” (251), Erika Steinbach (253), Centrum przeciw Wypędzeniom (255), Nagroda im. Franza Werfla (260), Centrum przeciw Wypędzeniom na berlińskiej scenie politycznej (263), Wymiary zaskoczenia - Niemcyjako ofiary (266), Opór wobec planów Centrum przeciw Wypędzeniom (268), Rozgrywka w Berlinie (269), Sieć (274), „Widoczny znak” (279) Zamiast zakończenia (285) Bibliografia (291) Indeks nazwisk (305) Uwagi wstępne Zapewne trudno wskazać społeczeństwo, którego stosunek do historii byłby bardziej intensywny i skomplikowany niż niemieckie, a Pola­ cy, wraz z kilkoma innym narodami, należą do najbardziej zainte­ resowanych - poza samymi Niemcami - ich sposobem rozumienia przeszłości i obchodzenia się z nią. Te niewymagające specjalnych wyjaśnień zależności są powodem, dla którego postanowiłem pod­ jąć temat polityki historycznej RFN . Katalizatorem tej decyzji były osobiste doświadczenia i obserwacje, zebrane w latach 2001-2005 w Berlinie, gdzie pracowałem jako radca Ambasady RP odpowiedzial­ ny za polsko-niemieckie kontakty na polu kultury i nauki. Lata pracy w Berlinie przypadły na bardzo ważny okres dla stosunków polsko- -niemieckich. Właśnie wtedy - po okresie harmonijnej współpracy, która doprowadziła do osiągnięcia jasno zdefiniowanych, obustronnie korzystnych, strategicznych celów - pojawiły się napięcia. Napięcia te - pozostawiając nietknięte cale obszary wzajemnych, dobrosąsiedz­ kich stosunków - w pewnych dziedzinach doprowadziły do poważ­ nych tarć i pogorszenia wzajemnego postrzegania się społeczeństw i ich elit, a przede wszystkim do aktywizacji sil niechętnych polsko- -niemieckiemu zbliżeniu. Jedno z najważniejszych pól owych napięć dotyczyło kwestii historycznych i wiązało się z planami stworzenia Centrum przeciw Wypędzeniom. Uważam je za tak ważne, gdyż - przynajmniej po polskiej stronie - to właśnie te plany wyrządziły naj­ więcej szkód, jak chodzi o zaufanie do niemieckich partnerów. Z kolei obniżone zaufanie doprowadziło do tarcia w dziedzinach niemających nic wspólnego z historią i sprawiło, że są trudniejsze do usunięcia. Strona polska była u progu X X I wieku zaskoczona takim obrotem sprawy, gdyż polskie i niemieckie środowisko historyczne współpra­ cowało do tej pory bardzo intensywnie i w sposób całkowicie otwarty i rzetelny. Niejako symbolem tej sytuacji jest fakt, że w okresie na­ rastania kontrowersji wokół Centrum przeciw Wypędzeniom ukazy- [8] wały się kolejne tomy pionierskiej edycji polskich dokumentów na temat dramatycznych losów Niemców w Polsce w latach 1945-1950 pod redakcją Włodzimierza Borodzieja i Hansa Lemberga1. Po pol­ skiej stronie padały w związku z tym pytania o mechanizmy, jakie rzą­ dzą w RFN owym specyficznym pograniczem nauk historycznych, mediów, systemu edukacji, społeczeństwa obywatelskiego, instytucji społecznych oraz polityki wszystkich szczebli, kto posiada w kraju na­ szych zachodnich sąsiadów i jak wykonuje „władzę objaśniania” [Deu­ tungsmacht] przeszłości. O dobre diagnozy było wówczas po polskiej stronie bardzo trudno, a zasadą działania była improwizacja. Z tego powodu uznałem, iż w Polsce powstać powinna praca, która opisy­ wałaby najważniejsze fakty i linie rozwojowe, a także tradycje polityki historycznej w Niemczech i współczesną praktykę uprawiania polity­ ki historycznej. Chciałbym, aby książka ta służyła osobom z różnych środowisk zawodowych zainteresowanym stosunkami polsko-nie­ mieckimi jako wprowadzenie w tę problematykę. W Polsce jest niewiele ujęć szeroko traktujących kwestię pogra­ nicza polityki i historii w Niemczech, nie oznacza to wszakże, iż nie posiadamy bardzo wartościowych pozycji. Należy tu zwrócić szcze­ gólną uwagę na książkę Wojciecha Pięciaka Niemiecka pamięć. Współ­ czesne spory w Niemczech o miejsce III Rzeszy w historii, polityce i tożsamości. 1989-2001, wydaną w Krakowie w 2002 roku. Jest to praca dogłębna i błyskotliwie napisana, chociaż oczywiście ograniczona do wyzna­ czonych tytułem ram. Wiele miejsca polityce i pamięci w Niemczech poświęca wydany w 2009 roku przez Polsko-Niemiecką Współpracę Młodzieży obszerny przewodnik/encyklopedia dla nauczycieli i ani­ matorów polsko-niemieckich spotkań młodzieżowych pod tytułem Polska-Niemcy. Wojna i pamięć pod redakcją Jerzego Kochanowskie­ go i Beaty Kosmali. Zainteresowani tą problematyką wiele korzy­ ści odniosą również z lektury książki Klausa Bachmanna Długi cień Trzeciej Rzeszy. Jak Niemcy zmieniali swój charakter narodowy (Wrocław W. Borodziej, H. Lemberg (red.), Niemcy w Polsce. 1945-1950. Wybór dokumentów, t. 1-4, Warszawa 2000-2001 = Die Deutschen östlich von Oder und Neiße. 1945-1950. Dokumente aus polnischen Archiven, Marburg 2000-2004. Włodzimierz Borodziej był