Muzea i kolekcje Robert Domżał PŁYWAJĄCE ZABYTKI SPOSOBY EKSPOZYCJI I OCHRONA HISTORYCZNYCH STATKÓW W POLSCE pośród zabytków techniki, które można oglądać epoki bądź zdarzenia, których zachowanie leży w interesie w wielu europejskich muzeach, bez wątpienia społecznym ze względu na posiadaną wartość historyczną, zabytkowe statki budzą dużo emocji zarów- artystyczną lub naukową. Tak ogólne określenie zabytku no wśród zwiedzających, jak i właścicieli. Kie- pozostawia ogromną dowolność w interpretacji. Sza- dyś statki i okręty, obecnie obiekty muzealne, często cunkowe analizy wykonane przez pracowników Cen- ogromnych rozmiarów, były świadkami tysięcy wyjąt- tralnego Muzeum Morskiego w Gdańsku pokazują, że kowych podróży, niebezpieczeństw i katastrof. Dzię- liczba interesujących z historycznego punktu widzenia ki nim rozwijała się gospodarka i transport, na nich jednostek może w Polsce przekraczać 50 sztuk. Z tego dokonywano podbojów nieznanych lądów, ścigano się ponad 20 to bezsprzecznie unikatowe zabytki, które w regatach i szkolono uczniów szkół morskich. Druga znajdują się w posiadaniu muzeów, stowarzyszeń lub strona medalu jest taka, że zachowanie historycznych prywatnych armatorów, co na tle innych europej- jednostek pływających staje się ogromnym wyzwa- skich krajów nie jest może dużą liczbą. Przedstawione niem finansowym dla muzeów techniki, stowarzyszeń, poniżej przykłady odzwierciedlają problemy, z jakimi fundacji i prywatnych armatorów. Coraz częściej stają muszą się borykać armatorzy pływającego dziedzictwa oni przed pytaniem, czy i jak eksponować i eksploato- kulturowego1. wać statek. W ostatnich latach mogliśmy obserwować W kilku nadbałtyckich krajach trwają lub zakoń- w Europie zarówno przykłady świetnych rozwiązań czyły się prace nad utworzeniem rejestru zabytkowych konserwatorskich i ekspozycyjnych, jak również dra- statków. Przykładowo w Szwecji zabytkowe jednostki matyczne decyzje o złomowaniu lub rozbiórce histo- pływające liczy się w setkach egzemplarzy2. Większość rycznych statków. z nich to statki wciąż pływające i będące w użytkowa- Aby określić skalę problemu, trzeba odpowiedzieć niu. W krajach skandynawskich, szczególnie związa- na pytanie, z jaką liczbą zabytkowych jednostek mamy nych z morzem, istnieją silne stowarzyszenia lobbują- do czynienia w naszym kraju? W Polsce nie istnieje ofi- ce na rzecz zachowania tego typu jednostek. W Danii cjalna lista ani rejestr statków, które można uznać za rejestr zabytkowych statków liczy ponad 500 pozycji. zabytkowe, czyli takie, które mają znaczenie dla pol- Obiekty są pogrupowane wg napędu na: łodzie wio- skiej historii żeglugi i których konstrukcja nie uległa słowe, żaglowce, parowce, statki motorowo-żaglowe, znacznej zmianie, odzwierciedlając oryginalną myśl motorowe i inne3. W Finlandii toczy się obecnie dys- techniczną. Definicja „zabytku” w Ustawie o ochronie kusja, jak klasyfikować ważne dla dziedzictwa kultu- zabytków i opiece nad zabytkami z lipca 2003 r. okre- rowego jednostki pływające. Jedna z opinii głosi, że śla dokładniej, jaki obiekt można uznać za zabytek. powinny być one sklasyfikowane jako zabytki rucho- Jest to mianowicie nieruchomość lub rzecz ruchoma, ich me, inna – jako nieruchome zabytki techniki. Niezależ- części lub zespoły, będące dziełem człowieka lub związa- nie od tego sporu istnieje w Finlandii rejestr jednostek ne z jego działalnością i stanowiące świadectwo minionej pływających, które z uwagi na swój wiek i znaczenie MUZEALNICTWO 141 Muzea i kolekcje dla morskiej historii kraju objęte są kuratelą Państwo- (The National Small Boat Register) prowadzony przez wej Służby Ochrony Zabytków. Zaczęto go tworzyć od Narodowe Muzeum Morskie w Kornwalii. Wielka Bry- 1994 r. gromadząc podstawowe dane o jednostce, jej tania korzystała również w ubiegłych latach z ogrom- historii i cechach konstrukcyjnych. Właściciele pły- nych funduszy na renowację pojedynczych historycz- wających zabytków są odpowiedzialni za ich naprawy, nych statków. Pieniądze uzyskiwane z Narodowej Państwowa Służba Ochrony Zabytków może natomiast Loterii dzielone były między różnego rodzaju projek- w formie grantu dofinansować takie prace, ale daje ona ty, m.in. wspierające dziedzictwo kulturowe. Ogólnie także zalecenia, jak ma być odrestaurowany statek4. z loterii wydatkowano na renowację statków ponad 60 Podobny system wspierania grantami renowacji histo- mln euro (w przeliczeniu z funtów brytyjskich). Każdy rycznych statków istnieje w Norwegii. Odpowiedzialny projekt był dofinansowany w 75%. Wśród projektów za koordynację grantów jest Norweski Dyrektoriat ds. były takie, jak konserwacja słynnego okrętu „Mary Dziedzictwa Kulturowego z siedzibą w Oslo. Także we Rose”, która kosztowała prawie 20 mln euro. Obecnie wspomnianej Szwecji i Danii istnieją rządowe granty – zmieniono przepisy finansowania projektów i pojedyn- na wspieranie renowacji tradycyjnych łodzi i statków cze zadania nie mogą być droższe niż 6 mln euro. wydaje się miliony koron. Co ważne o dofinansowanie Dokonując przeglądu historycznych statków w Pol- mogą się ubiegać prywatni armatorzy5. sce, pogrupowano je wg funkcji na: pasażerskie, towa- Długie doświadczenie w dokumentowaniu zabytko- rowe, wojenne, rybackie, holowniki, lodołamacze, wych statków ma Wielka Brytania. Narodowy Komitet szkoleniowe i inne (promy, barki, doki, dźwigi itd.). Historycznych Statków (National Historic Ships Com- Wśród tych kategorii pokaźną grupę stanowią okręty mittee) założono tam w 1992 roku. Zrzeszeni w nim wojenne. Dla przykładu wymienić można 2 jednost- eksperci doradzali w sprawach konserwacji, rekon- ki stacjonujące obecnie w Kołobrzegu, których właś- strukcji i użytkowania zabytkowych jednostek, wyzna- cicielem jest Muzeum Oręża Polskiego. Są to ORP czyli też pierwsze kryteria wpisywania ich do reje- 205 „Władysławowo”, kuter rakietowy zbudowany stru. Obecnie głównym kryterium uznania statku za w Związku Radzieckim, który wszedł do służby 1975 r., zabytkowy jest jego wiek, który wynosi 50 lub więcej oraz ORP „Fala”, okręt patrolowy zbudowany w Gdyni lat. Jednostka nie musi być zbudowana i użytkowana w 1964 roku. Oba eksponaty wraz z pozostałościami w Wielkiej Brytanii, ale musi mieć z nią poświadczone okrętu ORP „Burza” posłużyć mają muzeum do utwo- związki. Długość kadłuba powinna mieć więcej niż 10 rzenia w następnych latach Kołobrzeskiego Skansenu metrów. W głównym rejestrze, za którego prowadzenie Morskiego, którego zadaniem będzie upowszechnianie odpowiedzialny jest Uniwersytet St. Andrews w Szko- wiedzy morskiej. Planowany projekt ekspozycji jedno- cji, znajduje się obecnie około 1200 statków. W ostat- stek zakłada ich prezentację na lądzie, a nie na wodzie. nich latach powstał równolegle Rejestr małych łodzi Główną przyczyną są niższe koszty utrzymania i kon- serwacji takich eksponatów. Docelowo Muzeum Oręża Polskiego zamierza za kilka lat pozyskać okręt podwodny typu COBEN, który także byłby eksponowa- ny na nabrzeżu. Innym słynnym okrętem-muzem jest niszczyciel ORP „Błyskawica” zbudowa- ny w latach 1935-1936 w Anglii. Wyco- fana ze służby w październiku 1976 r. jednostka należy do Dowództwa Mary- narki Wojennej w Gdyni. Rocznie okręt odwiedzany jest przez około 200 tysięcy zwiedzających. Do Muzeum Marynar- 1. Okręt Muzeum ORP „Błyskawica”, oddział Muzeum Marynarki Wojennej w Gdyni, zacu- mowany w basenie portu w Gdyni 1. ORP “Błyskawica” Museum Ship, a branch of the Museum of Polish Navy in Gdynia, docked at the Gdynia harbour 142 MUZEALNICTWO Muzea i kolekcje ki Wojennej w Gdyni trafił niedawno kuter pościgowy cie było wykonane metodą nitowano-spawaną. Statek „Batory”, najstarszy zachowany polski okręt zbudowany zwodowany 6 listopada 1948 r., do 2 stycznia 1981 r. w latach 1930-1932. Po konserwacji będzie udostępnio- odbył 1479 podróży morskich. W ciągu 31 lat eks- ny do zwiedzania przy nowej siedzibie muzeum w Gdy- ploatacji przewiózł ponad 3,5 miliona ton ładunku ni. i zawinął do ponad 60 portów. Najczęściej odwie- Jeden z zachowanych okrętów-muzeów znajduje dzał porty duńskie i szwedzkie, wożąc do nich polski się dziś na ekspozycji plenerowej daleko od wybrzeża węgiel, w drodze powrotnej transportował rudę żelaza. morskiego. Chodzi o zbudowany w latach 1972-1973 W 1981 r. Centralne Muzeum Morskie przejęło statek w Stoczni Północnej w Gdańsku ORP „Odważny”, pol- od przedsiębiorstwa Polska Żegluga Morska. Wkrótce ski kuter torpedowy projektu 664. Prezentowany jest opracowano program jego adaptacji i eksploatacji jako w skansenie militarnym zorganizowanym przez Muze- statku-muzeum, oddziału CMM. Otwarto go dla pub- um im. Orła Białego w Skarżysku-Kamiennej. liczności w 1985 roku. Do zwiedzania udostępnione Bardzo mało zachowało się w Polsce historycznych są dwa poziomy ekspozycyjne, które uzyskano dzię- statków pasażerskich. Najcenniejszym jest prawdo- ki przebudowie ładowni nr 3 i 4. Można tam poznać podobnie „Jantar” zbudowany w 1892 r. w elbląskiej historię budowy i eksploatacji statku oraz obejrzeć Stoczni Schichaua. Znajduje się on w rękach prywat- film archiwalny. Od 1985 do 2009 r. statek zwiedziło nego armatora i na początku 2010 r. był oferowany na ponad pół miliona osób. sprzedaż na aukcji internetowej Allegro. Centralne Muzeum Morskie uratowało przed zło- Wśród jednostek towarowych wymienić należy mowaniem dwa kutry rybackie: GDY 18 zbudowany prawdopodobnie jedyny w Europie tak duży parowiec w 1973 r. w gdańskiej Stoczni Wisła i WŁA 252 zbu- towarowy s/s „Sołdek”. Zbudowany został w latach dowany w 1979 r. w Szczecińskiej Stoczni Remontowej 1948-49 roku w Stoczni Gdańskiej. Rudowęglowiec „Gryfia”.