OD REDAKTORA Wolność i Solidarność STUDIA Z DZIEJÓW OPOZYCJI WOBEC KOMUNIZMU I DYKTATURY 1 JAN SKÓRZYŃSKI Wolność i Solidarność Studia z dziejów opozycji wobec komunizmu i dyktatury ISSN: 2082-6826 Rada Naukowo-Programowa: Jerzy Eisler, Andrzej Friszke, Paweł Golak, Aleksander Hall, Jerzy Holzer, Violetta Kmiecik, Ireneusz Krzemiński, Andrzej Paczkowski, Wojciech Polak (przewodniczący), Aleksander Smolar, Edmund Wnuk-Lipiński Redakcja: Andrzej Kaczyński, Jakub Kufel (sekretarz), Jan Skórzyński (redaktor naczelny), Małgorzata Strasz Wydawca: Adres Wydawcy: Europejskie Centrum Solidarności ul. Doki 1, 80–958 Gdańsk tel. (058) 767 79 71, fax (058) 767 79 78 e-mail: [email protected] Projekt graficzny i skład: Piotr Białas / www.tatastudio.pl Korekta: Małgorzata Strasz Druk i oprawa: Zakład Poligraficzny NORMEX Nakład: 1000 egzemplarzy 2 Wolność i Solidarność | NR 3 OD REDAKTORA WOLNOŚĆ I SOLIDARNOŚĆ NR 3 SPIS TREŚCI 4 OD REDAKTORA OPOZYCJA NA ŻYWO 155 ADAM MICHNIK Polskie myszki i radziecki kot ŚWIADECTWA 6 AUNG SAN SUU KYI Wykłady o wolności i oporze STAN WOJENNY 16 SYLWETKI: AUNG SAN SUU KYI 178 BRONISŁAW GEREMEK: LIST DO GENERAŁA JARUZELSKIEGO STUDIA 18 JACK A. GOLDSTONE Zrozumieć arabskie rewolucje SOLIDARNOŚĆ W PODZIEMIU 25 JAN SKÓRZYŃSKI Życie na podsłuchu 180 WIKTOR KULERSKI Bardzo długi spacer z psem 39 ANDRZEJ FRISZKE Korowcy, eksperci i reszta. Spory o kształt Solidarności jesienią 1980 XX LAT TEMU – KONIEC ZSRR 65 JAN OLASZEK „Tygodnik Mazowsze” – głos 196 SŁAWOMIR POPOWSKI Jak upadało imperium podziemnej Solidarności 1982–1989 86 PAWEŁ SOWIŃSKI Ballada o podziemnych EX LIBRIS kolporterach 223 EDMUND WNUK-LIPIŃSKI Solidarność 101 ARTUR KUBAJ Szczecin 1988 – między rzeczywistością a utopią 227 PAWEŁ SOWIŃSKI Kronika Solidarności EUROPA DYSYDENTÓW 232 ANDRZEJ KACZYŃSKI Zapisani w historii 118 ANDRÁS BOZÓKI Opozycja demokratyczna 241 TOMASZ WIŚCICKI Prawdziwy opór i pozorna na Węgrzech: dyskusje programowe konformizacja 136 MAREK PERNAL Panorama opozycji 245 JAN OLASZEK Drugi obieg pod lupą czechosłowackiej 1968–1989 248 ANNA MARIA MYDLARSKA Polska transformacja: 148 KARTA 77 sukces czy katastrofa? 3 JAN SKÓRZYŃSKI OD REDAKTORA „Odpowiedzialność za respektowanie praw człowieka i swobód demokratycznych spoczywa, rzecz jasna, przede wszystkim na władzy politycznej i państwowej. Ale również każdy z nas dźwiga swoją cząstkę odpowiedzialności za sytuację w kraju...” – pisali twórcy Karty 77. Kierując się tym przekonaniem, 35 lat temu grupa oby- wateli ogłosiła najważniejszy dokument czechosłowackiej opozycji demokratycznej. Jednym z autorów Karty i jej pierwszych rzeczników był Václav Havel, dramaturg i eseista, obsadzony przez historię najpierw w roli dysydenta i więźnia polityczne- go, a później polityka i prezydenta, który w głębi duszy pozostał przede wszystkim moralistą. Dzieje czechosłowackiej opozycji, w której Havel był postacią kluczową, przedstawia w tym numerze „Wolności i Solidarności” Marek Pernal. W tym samym dziale – Europa dysydentów – András Bozóki opisuje debaty ideowe węgierskich śro- dowisk niezależnych w latach osiemdziesiątych. Do Václava Havla i jego wezwania do życia w prawdzie odwołuje się dziś Aung San Suu Kyi. Ona i jej współtowarzysze z birmańskiej Narodowej Ligi na rzecz Demokracji próbują żyć w swoim zniewolonym kraju jak ludzie wolni. W 2010 r. laureatka po- kojowej Nagrody Nobla została uwolniona z aresztu domowego, w którym spędziła piętnaście lat. Wojskowa dyktatura wypuściła też z więzień grupę działaczy NLD. Czy władający Birmą od pół wieku generałowie zdecydują się na kompromis z ru- chem demokratycznym i stopniową liberalizację? Czy członkowie opozycji zamienią cele więzienne na miejsca w parlamencie? W słowach Aung San Suu Kyi, której dwa wykłady zamieszczamy, nie ma łatwego optymizmu. Jest jednak przekonanie, że niezależnie od okoliczności zadaniem dysydentów pozostaje obrona prawa człowieka do życia w wolności i prawdzie. Źródłem nadziei na to, że ta postawa może doprowadzić do zmian demokratycz- nych, jest historia środkowoeuropejskich ruchów wolnościowych. Na nowo nadzieje te obudziła arabska wiosna 2011 r. Aung San Suu Kyi odwołuje się do rewolucji w Tunezji i Egipcie. Jack Goldstone w artykule Zrozumieć arabskie rewolucje analizuje przyczyny upadku ��������������������������������������������������������������dyktatorów���������������������������������������������������� w tych i innych krajach. Natomiast schyłek najwięk- szego totalitarnego imperium, które rozpadło się dwadzieścia lat temu, przypomina Sławomir Popowski. Jako wieloletni korespondent polskiej prasy w Moskwie na wła- sne oczy obserwował rozpoczęty przez Michaiła Gorbaczowa proces naprawy realnego komunizmu�����������������������������������������������������������������������, który zakończył się likwidacją tego systemu zarówno w ZSRR, jak w in- 4 Wolność i Solidarność | NR 3 OD REDAKTORA nych krajach bloku sowieckiego. Dzisiejsza Rosja kiego w świecie najbardziej lubię piękne kobiety, jest wciąż odległa od norm liberalnej demokracji, wolność i drogie alkohole. Jest to jedyna praw- ale zakres wolności jest w niej znacznie większy dziwa informacja w tym utworze” – kpił Michnik niż w Związku Radzieckim. Według Władimira Pu- z organu rządzącej partii, który starał się uczynić tina upadek ZSRR był największą katastrofą geo- zeń wroga publicznego. Tej swobodnej postawie polityczną XX wieku. Punkt widzenia zależy od towarzyszyła jednak świadomość obecności za punktu siedzenia. Dla Polaków i innych narodów polską granicą radzieckich tanków, które mogą oddzielonych przez blisko pięćdziesiąt lat od resz- przerwać nadwiślański karnawał. Zakończyły go ty Europy żelazną kurtyną koniec sowieckiego jednak polskie czołgi skierowane przeciwko zbun-zbun- imperium oznaczał początek powrotu na Zachód towanemu narodowi przez szefa armii, premiera – do świata wolnego rynku, swobód obywatelskich i I sekretarza Komitetu Centralnego PZPR w jed- i rządów prawa. nej osobie – Wojciecha Jaruzelskiego. 13 grudnia Dla wyzwolenia środkowo-wschodniej części 1981 r. do obozów internowania trafili pospołu kontynentu spod władzy Moskwy i jej satelitów robotnicy i inżynierowie, studenci i profesorowie. równie ważne – jeśli nie ważniejsze – jak Gorba- Gdy sam zostałem przywieziony tej nocy do więzie- czowowska pierestrojka były demokratyczne ru- nia w Białołęce, ������������������������������spotkałem��������������������� tam m.in. swego pro- chy opozycyjne, które podważyły legitymizację motora z Instytutu Historycznego Uniwersytetu władzy komunistów, organizując społeczeństwa Warszawskiego Jerzego Holzera. Naszym więzien- do walki o wolność i budując alternatywny pro- nym starostą obraliśmy innego ����������������historyka������� – Bro- gram. Tę rolę w największym stopniu wypełni- nisława Geremka. Jego list do gen. Jaruzelskiego, ła polska Solidarność. O pierwszych tygodniach który publikujemy w ������������������������niniejszym�������������� numerze „Wol- tworzenia niezależnego związku i sporach o jego ności i Sprawiedliwości”, został napisany z ty- oblicze pisze w swoim studium Andrzej Friszke. tułu pełnienia tej funkcji. Wiktor Kulerski, jeden z przywódców mazowiec- W dziale Ex libris Edmund Wnuk-Lipiński przed- kiej Solidarności, opowiada o początkach stanu stawia dwie fundamentalne prace socjologiczne wojennego i budowaniu podziemia w 1982 r. Jan o Solidarności – Jadwigi Staniszkis Samoogra- Olaszek przedstawia monografię najważniejsze- niczającą się rewolucję i Alaina Touraine’a Soli- go pisma podziemnego – „Tygodnika Mazowsze”, darność. Analiza ruchu społecznego 1980–1981 a Artur Kubaj daje obraz Solidarności szczecińskiej – ���������������������������������������������wznowione������������������������������������ w ubiegłym roku (książka prof. Sta- w okresie strajków 1988 r., które otworzyły drogę niszkis wydana po raz pierwszy po polsku!) przez do rozmów Okrągłego Stołu. Europejskie Centrum Solidarności. Wydarzeniem W cyklu Opozycja na żywo publikujemy steno- wydawniczym lat 2010 i 2011 była również wie- gram spotkania Adama Michnika w klubie Hutnik lotomowa historia NSZZ Solidarność przygotowana w Częstochowie w lutym 1981 r. Relacja z tego przez Instytut Pamięci Narodowej. Próbę oceny wieczoru, w której ���������������������������polityczne����������������� analizy przepla- tego historiograficznego ����������������������przedsięwzięcia������� podej- tają się z dowcipami i wspomnieniem o lekturze mują Andrzej Kaczyński, Paweł Sowiński i Tomasz dzieł zebranych Lenina w więzieniu w Sztumie, Wiścicki. dobrze oddaje atmosferę polskiej �������������pokojowej���� re- wolucji. „»Trybuna Ludu« napisała, że ze wszyst- Jan Skórzyński 5 AUNG SAN SUU KYI ŚWIADECTWA WYKŁADY O WOLNOŚCI I OPORZE I. O wolności 1 AUNG To, że mogę teraz mówić do was za pośrednictwem BBC, wiele dla mnie znaczy . Zna- SAN SUU KYI czy to, że znów jestem oficjalnie wolna. Kiedy wolność mi odebrano, oficjalnie zamy- kając w areszcie domowym, radio BBC mówiło do mnie, a ja słuchałam. To była swego rodzaju wolność – dostęp do umysłów innych. To oczywiście nie to samo, co kontakt osobisty, ale była to jakaś forma styczności z innymi. Możność nawiązania kontaktu z ludźmi, z którymi chcielibyśmy dzielić się myślami, nadziejami, śmiechem – czasem nawet gniew i oburzenie są naszym prawem, którego innym nie wolno pogwałcić. Choć nie mogę być dziś z wami fizycznie, jestem ogromnie wdzięczna za tę możność skorzystania z prawa do kontaktu z innymi, podzielenia się moimi przemyśleniami o tym, czym jest wolność dla mnie i dla innych ludzi na całym świecie będących w stanie, który nazywam