„Przeczytano, przyjęto, podpisano” Polskie protokoły sądów rozjemczych w powiecie strzeleckim w XIX wieku Edycja źródłowa ze zbiorów Archiwum Państwowego w Opolu Archiwum Państwowe w Opolu OPERA EXTRAORDINARIA pod redakcją naukową Mirosława Lenarta Tom IX ZESPÓŁ REDAKCYJNY Mirosław Lenart (przewodniczący) Aleksandra Starczewska-Wojnar (sekretarz) Tomasz Heller Małgorzata Iżykowska Maria Leśniowska Sławomir Marchel Henryk Niestrój Justyna Sowińska „Przeczytano, przyjęto, podpisano” Polskie protokoły sądów rozjemczych w powiecie strzeleckim w XIX wieku Edycja źródłowa ze zbiorów Archiwum Państwowego w Opolu Małgorzata Iżykowska Aleksandra Starczewska-Wojnar Archiwum Państwowe w Opolu Opole 2017 Recenzent dr hab. Lidia Przymuszała Konsultacja germanistyczna dr Małgorzata Blach-Margos Projekt okładki Mirosław Słomski Copyright © 2017 Archiwum Państwowe w Opolu Archiwum Państwowe w Opolu Publikacja została sfinansowana przez Naczelną Dyrekcję Archiwów Państwowych ISBN 978-83-940452-9-6 ISBN 978-83-65681-10-2 Projekt typograficzny i skład: Drukarnia Sady Krapkowice Objętość: 40,25 ark. druk. Druk: 300 egz. Druk i oprawa: Drukarnia Sady Panu Dyrektorowi Archiwum Państwowego w Opolu, Prof. dr. hab. Mirosławowi Lenartowi, za życzliwość, wsparcie i motywację do dalszej pracy, a naszym Rodzinom za cierpliwość, zrozumienie i wszelką pomoc serdeczne podziękowania składają autorki Polskie protokoły sądów rozjemczych w powiecie strzeleckim w XIX wieku Spis treści Wstęp ……………………………………………………………………………………… 9 Powiat strzelecki w drugiej połowie XIX wieku ..………………………………….. 9 Dzieje zespołów Sądu Obwodowego w Strzelcach Opolskich i Sądu Obwodowego w Leśnicy …………………………………………………. 10 Język polski w protokołach sądu rozjemczego …………………………………… 11 Dzieje urzędu rozjemcy w powiecie strzeleckim ………………………………… 12 Obraz życia ludności wiejskiej …….…………………………………………… 17 Zakres chronologiczny i terytorialny …………………………………………… 18 Zasady wydania …………………………………………………………………… 19 Wykaz rozjemców z powiatu strzeleckiego cytowanych w publikacji .…………….. 22 Wykaz skrótów ………………………………………………………………… 26 Jednostki miar i wag używane w powiecie strzeleckim w XIX wieku ……………… 30 Bibliografia …………………………………………………………………….. 31 Teksty protokołów ………………………………………………………………………… 37 Adamowice, sygn. 449, protokoły nr 1-15 Izbicko, sygn. 985, protokół nr 16 Izbicko, sygn. 986, protokoły nr 17-24 Izbicko, sygn. 987, protokoły nr 25-88 Jemielnica, sygn. 770, protokoły nr 89-204 Kalinów, sygn. 447, protokoły nr 205-294 Kielcza, sygn. 984, protokoły nr 295-310 Kielcza, sygn. 983, protokoły nr 311-339 Kolonowskie, sygn. 973, protokoły nr 340-480 Kolonowskie, sygn. 971, protokoły nr 481-611 Krośnica, sygn. 994, protokoły nr 612-624 – 6 – Krośnica, sygn. 993, protokoły nr 625-765 Krośnica, sygn. 1005, protokoły nr 766-829 Leśnica, sygn. 1202, protokoły nr 830-909 Łaziska, sygn. 988, protokoły nr 910-928 Płużnica Wielka, sygn. 1002, protokoły nr 929-957 Poznowice, sygn. 982, protokoły nr 958-1010 Rozmierka, sygn. 1003, protokoły nr 1011-1057 Rozmierz, sygn. 1031, protokoły nr 1058-1080 Rożniątów, sygn. 772, protokoły nr 1081-1100 Spórok, sygn. 968, protokoły nr 1101-1111 Staniszcze Małe, sygn. 999, protokoły nr 1112-1145 Staniszcze Małe, sygn. 998, protokoły nr 1146-1226 Staniszcze Małe, sygn. 1000, protokoły nr 1227-1277 Staniszcze Małe, sygn. 997, protokoły nr 1278-1286 Staniszcze Wielkie, sygn. 969, protokoły nr 1287-1395 Strzelce Opolskie, sygn. 962, protokoły nr 1396-1397 Suche Łany, sygn. 990, protokoły nr 1398-1412 Suche Łany, sygn. 989, protokoły nr 1413-1457 Szymiszów, sygn. 992, protokoły nr 1458-1472 Zawadzkie, sygn. 977, protokoły nr 1473-1516 Żędowice, sygn. 771, protokoły nr 1517-1522 Żędowice, sygn. 976, protokoły nr 1523-1535 Słowniczek wyrazów dawnych, gwarowych i zapożyczonych …………………….. 613 Indeks geograficzny ………………………………………………………………… 624 Wykaz mikrotoponimów …………………………………………………………… 637 Wykaz nazw zawodowych i statusów społecznych ………………………………… 638 Wykaz skanów map ze zbiorów APOp (zawartość płyty CD) ……………………… 649 – 7 – Polskie protokoły sądów rozjemczych w powiecie strzeleckim w XIX wieku – 8 – Wstęp WSTĘP Powiat strzelecki w drugiej połowie XIX wieku Dawny powiat strzelecki składał się z trzech miast: Strzelec Opolskich, Leśnicy i Ujazdu oraz otaczających je wsi i majątków. W latach 30-tych XIX wieku na terenie powiatu strzeleckiego obej- mującego 3 miasta, 88 wsi i 19 kolonii zamieszkiwało 31 696 osób1. Graniczył z powiatem opolskim, lublinieckim, toszecko-gliwickim i kozielskim. Warunki fizjograficzne wyznaczała rzeka Małapanew, w której zakolach umiejscawiane były budowle o charakterze technicznym i przemysłowym. Już w pierwszej połowie XIX wieku działały tam liczne młyny, zakłady hutnicze i wapienniki. Rozwój przemysłu możliwy był dzięki obfitości wody, która służyła do płukania rudy żelaza i dostarczała energii do napędzania młotów i miechów hutniczych, oraz lasów, które zapewniały surowiec opało- wy2. Ośrodki przemysłowe w powiecie strzeleckim powstawały od końca wieku XVIII przede wszyst- kim na północy powiatu, wzdłuż granicy z powiatem lublinieckim. W rejonie Małej Panwi rozrósł się przemysł hutniczy bazujący na złożach rudy żelaza, natomiast w oparciu o miejscowe zasoby leśne rozwinął się również przemysł drzewny. W połowie XIX wieku w środkowej części powiatu rozwinął się przemysł wapienniczy i cementowy, powstały liczne piece wapiennicze, między innymi w Szymiszowie, Kamieniu Śląskim, Górażdżach czy Gogolinie3. Rozwój przemysłu pociągał za sobą szybkie zmiany demograficzne. Nie tylko istniejące już miej- scowości były dynamicznie zasiedlane, ale też powstawały coraz to nowe kolonie i osiedla, związane z nowymi ośrodkami przemysłowymi. Najlepiej ilustrują to zjawisko nowo powstałe wówczas osady, jak Zawadzkie, Filipolis, Świerkle. Wspomniane tu Zawadzkie z niewielkiej kolonii hutniczej, nale- żącej do Żędowic, przekształciło się wkrótce w centrum przemysłowe regionu. Pociągało to za sobą niespotykane dotąd migracje ludności, napływającej na teren powiatu, zarówno w poszukiwaniu za- trudnienia, jak i w sytuacjach związanych z handlem, transportem, dostarczaniem produktów wytwo- rzonych w terenie. Kontakty ludzi pochodzących z różnych okolic, o rozmaitych nawykach i odmiennej mentalności w sposób nieunikniony pociągały za sobą sytuacje konfliktowe. Również trudności życia codziennego w kontaktach sąsiedzkich i rodzinnych stawały się powodem sporów, które nierzadko znajdowały swój finał przed sądem rozjemczym. Niniejsza publikacja prezentuje polskojęzyczne protokoły sędziów rozjemczych powiatu strze- leckiego, wyodrębnione z dwujęzycznych ksiąg zachowanych w zasobie Archiwum Państwowego w Opolu (APOp). Z powiatu strzeleckiego zachowało się ogółem 59 ksiąg rozjemczych spisanych w języku polskim i niemieckim. Prezentowany materiał polskojęzyczny jest zawarty w 33 księgach protokolarnych, pochodzących z różnych miejscowości ówczesnego powiatu strzeleckiego, należących do dwóch zespołów archiwalnych: Sądu Obwodowego w Strzelcach Opolskich i Sądu Obwodowego w Leśnicy. Protokoły strzeleckie to ciekawe językowo i kulturowo teksty o jednorodnej proweniencji, powstałe w zbliżonym okresie historycznym (lata 1842-1904) na zwartym obszarze jednego powiatu. Co więcej, jako jedyne w naszym zasobie dają możliwość obserwowania zarówno zjawisk związanych z rozwojem gospodarczym regionu, jak i jego sytuacji językowej. 1 A. Gläser, Gerichts-Topographie von Oberschlesien oder spezielle Zusammenstellung sämmtlicher in dem Departament des Königl. Preuß. Ober-Landes-Gerichts von Oberschlesien zu Ratibor befindlichen Untergerichte, mit Bezeichnung ihres Jurisdictions-Um- fanges nach Ortschaften, Possessionen, und Seelenzahl, Namen und Wohnort der Richter nebst einem vollständigen Register und einer Darstellung der Gerichts-Verfassung, Ratibor 1831, s. 7 i 14. 2 R. Niemczyk, Stare huty w rejonie Małej Panwi, Opole bd., s. 2; O. S. Popiołek, Huta Małapanew 1755-1955, Opole 1955, s. 8; G. Quitiek, Aus der Geschichte der Malapaner Hütte, „Oppelner Heimatblatt”, 7 Jahrgang, 20 Juni 1931, Nummer 3. 3 Monografia gospodarcza województwa opolskiego, red. J. Popkiewicz, Katowice 1966, s. 562. Polskie protokoły sądów rozjemczych w powiecie strzeleckim w XIX wieku Dzieje zespołów Sądu Obwodowego w Strzelcach Opolskich i Sądu Obwodowego w Leśnicy Księgi protokołów rozjemców powiatu strzeleckiego stanowią część zespołów archiwalnych Sądu Obwodowego w Strzelcach Opolskich oraz Sądu Obwodowego w Leśnicy, przechowywanych w Ar- chiwum Państwowym w Opolu. Akta pruskiego wymiaru sprawiedliwości przekazywane były do ar- chiwów państwowych sukcesywnie od zakończenia działań wojennych w 1945 roku. Akcja zabezpie4- czająca ocalałe archiwalia została wsparta normatywami wydanymi przez administrację państwową . W dekrecie z 1 marca 1946 roku – o rejestracji i zakazie wywozu dzieł sztuki plastycznej oraz przed- miotów o wartości artystycznej, historycznej lub kulturalnej wymieniono5 archiwalia jako podlegające rejestracji i zakazowi ich wywozu poza granice państwa polskiego . W okólniku Ministerstwa Ziem Odzyskanych z dnia 18 maja 1946 roku napisano: Archiwa wszystkich kategorii poniosły na Ziemiach Odzyskanych olbrzymie straty [...]. Dlatego też ocalałe archiwalia są tym cenniejsze i muszą być poddane starannej i skutecznej opiece. Trzeba pamiętać, że akta mają nie tylko znaczenie naukowe, lecz i polityczne, gdyż zawierają niezliczone dowody polskości tych ziem, siłą i gwałtem germanizowanych przez państwo niemieckie. Obowiązkiem więc państwowym i narodowym jest ochrona akt przed zniszczeniem,6 wykony- wana przez