Solidariteit en Identiteit Solidariteit Solidariteit en Identiteit Solidariteit Marlene de Vries Dr. Marlene de Vries is socioloog en als senior-onderzoeker verbonden aan het Instituut voor Migratie- en Etnische Studies (IMES) van de Universiteit van Amsterdam. Zij publiceerde eerder over onder andere Solidariteit en Identiteit Solidariteit Turkse jonge vrouwen en over Joden in Nederland. ‘Indisch is een gevoel’ ‘Indisch Indische Nederlanders zijn de grootste immigrantengroep die zich ooit in Nederland heeft gevestigd. Zij kwamen zo’n halve eeuw geleden vanuit Indië of Indonesië naar Nederland. Er is niet zo veel over hen bekend, en al helemaal niet over hun nazaten. Voelen die zich eigenlijk nog Indisch? In ‘Indisch is een gevoel’ vertellen de kinderen en klein- kinderen van de Indische immigranten, de tweede en derde generatie, uitvoerig over wat ze van huis uit aan Indische bagage hebben meege- kregen en wat Indisch-zijn voor hen betekent. Voor de tweede genera- tie bevatte de Indische erfenis elementen waarmee ze niet goed uit de voeten kon in het postkoloniale Nederland. Voor de derde generatie was Indisch-zijn van meet af aan minder met ambivalente gevoelens omgeven: vaker alleen maar positief én meer vrijblijvend. Inmiddels is de assimilatie ver voortgeschreden. Assimilatie en verbondenheid met de Indische achtergrond blijken bij beide generaties goed te kunnen samengaan, op veel verschillende manieren. de vries ‘Indisch is een gevoel’ ISBN 978 90 8964 125 0 De tweede en derde generatie Indische Nederlanders www.aup.nl A U P A U P aup_devries_def.indd 1 16-04-2009 09:40:17 ‘Indisch is een gevoel’ SOLIDARITEIT EN IDENTITEIT Recente sociale, culturele en economische ontwikkelingen in wes- terse en niet-westerse samenlevingen liggen aan de basis van een toenemende culturele en etnische diversiteit in onze eigen samen- leving. De sociale en culturele identiteit van mensen wordt meer en meer gevarieerd. Wat zijn de gevolgen van deze ontwikkelin- gen voor sociale banden en solidariteit? Het doel van de serie Soli- dariteit en Identiteit is antwoorden op deze vraag te vinden. serieredactie Prof. dr. J.P.L. Burgers, Faculteit Sociale Wetenschappen, Erasmus Uni- versiteit Rotterdam Prof. dr. J.C. Rath, Instituut voor Migratie en Etnische Studies, Univer- siteit van Amsterdam ‘Indisch is een gevoel’ De tweede en derde generatie Indische Nederlanders Marlene de Vries Omslagafbeelding Drie generaties Indische Nederlanders bijeen: de eerste, tweede en derde. De vrouw met de gebloemde bloes maakt deel uit van de tweede generatie. Aan weerszijden haar dochters en uiterst rechts haar moeder. Omslagafbeelding en foto’s binnenwerk: © Fanny van der Lin- den, Amstelveen Omslagontwerp: Neon, ontwerp & communicatie | Sabine Mannel Vormgeving binnenwerk: japes, Amsterdam isbn 978 90 8964 125 0 e-isbn 978 90 4850 044 3 nur 741 / 758 © Marlene de Vries / Amsterdam University Press, Amsterdam 2009 Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestem- ming van de uitgever. Voor zover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16B Auteurswet 1912 jº het Besluit van 20 juni 1974, Stb. 351, zoals ge- wijzigd bij het Besluit van 23 augustus 1985, Stb. 471 en artikel 17 Auteurswet 1912, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht (Postbus 3051, 2130 KB Hoofddorp). Voor het over- nemen van gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet 1912) dient men zich tot de uitgever te wenden. Inhoudsopgave Dankwoord 11 1 Inleiding 13 1.1 Indische Nederlanders en de diverse generaties 16 1.2 Indisch na Indië 19 1.3 Afkomst, erfenis en identificatie 22 1.3.1 De Indische erfenis 23 De koloniale erfenis 23 De Aziatische erfenis 28 De erfenis van de oorlog en de naoorlogse periode 30 1.3.2 Etnische identificatie 32 1.4 Het onderzoek 34 1.4.1 De onderzoekspopulatie 35 1.4.2 De interviews en opzet van dit boek 37 TWEEDE GENERATIE 2 Indo of Nederlander met een sausje? De diversiteit van de tweede generatie 43 2.1 ‘Ik ben en blijf een Indo’ 43 Achtergrond 43 Opvoeding en jeugd 47 Identificatie 53 Contacten 57 Indonesië en Indonesiërs 58 Opvoeding van de eigen kinderen en toekomstbeeld 61 2.2 ‘Ik ben Nederlander met een sausje’ 63 Achtergrond 63 Opvoeding en jeugd 66 Identificatie en contacten 71 Opvoeding van de eigen kinderen en toekomstbeeld 76 2.3 De twee portretten met elkaar vergeleken 77 5 3 Jeugd 81 3.1 ‘Je moet dóen als de Nederlanders, maar niet zíjn zoals zij’. Gezin en familie; overdracht en opvoeding 81 Achtergrond 81 Aanpassing 84 Indische afkomst en cultuur 88 ‘Jongens, wat gezellig, we zien elkaar weer!’ Familie- bijeenkomsten 91 3.2 Contacten met Indo’s en autochtone Nederlanders 96 Achtergrond 96 Anders-zijn en school 99 Vriendschap met Nederlandse en met Indische kinderen 105 3.3 ‘Een in tweeën gehakt leven’. De erfenis van de oorlog en de naoorlogse periode 111 4 Volwassenheid 117 4.1 Ontworsteling en herwaardering. De bewustwording van de volwassen tweede generatie 118 4.2 ‘Géén Indo!’ Partnervoorkeur en -keuze 127 4.3 ‘Geen programma, maar ongemerkt is het Indische er wel ingeslepen’. De kinderen: overdracht en opvoeding 139 4.4 Contacten met Indo’s en autochtone Nederlanders 144 4.4.1 Contacten met Indo’s 144 Senang versus status. Vrienden en andere Indo’s 144 Deelname aan het geïnstitutionaliseerde Indische leven 151 4.4.2 Contacten met autochtone Nederlanders 157 Vrienden en andere Nederlanders 157 Onaangename bejegening 160 4.5 ‘Indo’s zijn niet assertief’. Indisch-zijn en werk 163 Gebrek aan assertiviteit 163 ‘Gebrek aan antennes’ bij collega’s en discriminatie 169 Meer begrip voor niet-Nederlanders: de Indo als intermediair 171 Goede samenwerking met Indo’s en Aziaten 172 4.6 De Indonesische afkomst, Indonesiërs en Indonesië 175 De Indonesische afkomst 175 Indonesiërs en hun onafhankelijkheidsstrijd 177 Reizen naar Indonesië 180 5 Indisch-zijn en je Indisch voelen 185 5.1 De Indische erfenis 185 De koloniale erfenis 185 6 De Aziatische erfenis 188 De erfenis van de oorlog en de naoorlogse periode 190 5.2 De etnische identificatie 191 Verschuivingen 191 Zich Indisch, Nederlands en ‘anders’ voelen 194 Wat betekent ‘zich Indisch voelen’? 201 5.3 Erfenis, identificatie en de gevolgen 205 Toekomstvisie 207 DERDE GENERATIE 6 ‘Niet helemaal’ of ‘ontzettend’ Nederlands? De diversiteit van de derde generatie 213 6.1 ‘Je voelt toch wel dat je niet helemaal Nederlands bent’ 213 Achtergrond 213 Opvoeding en jeugd 215 Identificatie 220 Contacten 227 Opvoeding van de eigen kinderen en toekomstbeeld 228 6.2 ‘Ik ben ontzettend Nederlands, ik zie er alleen iets anders uit. En ik hou van lekker multicultureel!’ 229 Achtergrond 229 Opvoeding en jeugd 230 Indonesië 234 Identificatie 235 Contacten 238 6.3 De twee portretten met elkaar vergeleken 239 7 Jeugd 243 7.1 ‘Mijn Indische familie is wél anders dan mijn Nederlandse’. Gezin en familie; overdracht en opvoeding 243 Achtergrond 243 Hoe Indisch was de opvoeding? 245 De Indische en de Nederlandse familie 252 De koloniale erfenis 255 7.2 Contacten met Indo’s, autochtone Nederlanders en niet-autochtonen 259 7.3 Een (heel) verre echo. De erfenis van de oorlog en de naoorlogse periode 263 7 8 Volwassenheid 269 8.1 ‘Je bent niet zozeer op zoek naar iemand met een bepaalde afkomst’. Partnervoorkeur en -keuze 269 8.2 ‘Niet bewust Indisch’ en ‘zelfbewuste wereldburgertjes’. De kinderen: overdracht en opvoeding 280 8.3 Contacten met Indo’s, niet-autochtonen en autochtone Nederlanders 289 8.3.1 Contacten met Indo’s en niet-autochtonen 289 ‘Het is gevoelsmatig’: contact met Indo’s 289 ‘On-Hollandse eigenschappen’: contact met niet-autochtonen 292 Deelname aan het geïnstitutionaliseerde Indische leven 294 8.3.2 Contacten met autochtone Nederlanders 301 8.4 Werk: voltooide assimilatie? 302 8.5 De Indonesische afkomst en Indonesië 306 De Indonesische afkomst 306 Reizen naar Indonesië 312 9 Verwatering en variatie 317 9.1 De Indische erfenis 317 De koloniale erfenis 318 De Aziatische erfenis 319 De erfenis van de oorlog en de naoorlogse periode 321 9.2 De etnische identificatie 321 Zich Indisch, Nederlands en ‘anders’ voelen 323 9.3 Zal er nog een vierde of vijfde Indische generatie zijn? De Indische toekomst in de ogen van de derde generatie 337 10 Tot slot 343 10.1 Indisch-zijn: veranderende context en betekenis 344 10.2 Indisch-zijn nu 349 Afnemende invloed en grote diversiteit 349 Nogmaals Captain versus Deetman 354 Een ruimere identificatie 357 10.3 Indisch en de toekomst 358 Bijlagen 1. Enige statistische toelichting 367 2. De onderzoekspopulatie naar diverse kenmerken 371 3. De familiale samenhang tussen de ondervraagden 375 4. Topiclijst 377 8 Verklarende woordenlijst 383 Noten 387 Literatuur 405 Register 411 9 Dankwoord Dit boek gaat over twee generaties Indische Nederlanders die in Nederland zijn geboren of er in ieder geval zijn opgegroeid: de kinderen en kleinkinderen van de Indische immigranten die zo’n halve eeuw geleden vanuit Indië of Indonesië naar Nederland kwamen. Centraal staat de vraag wat hun Indische achtergrond voor hen betekent. Het hart van het onderzoek vormen de uitge- breide interviews met de 42 respondenten, mannen en vrouwen van de tweede en derde generatie Indische Nederlanders. Zij ver- telden mij, vaak met ontroerende openheid, hun levensverhaal in veelal urenlange gesprekken. Ze gingen uitgebreid in op de bete- kenis die Indisch-zijn voor hen heeft – een onderwerp dat soms moeilijk te verwoorden bleek, maar dat wel voor iedereen leefde. Ik wil alle respondenten hartelijk danken voor hun gastvrijheid en vertrouwen. Ook ben ik dank verschuldigd aan zo’n twintig sleu- telinformanten, deskundigen op het terrein van Indische Neder- landers, die mij te woord stonden en lieten delen in hun kennis.