KANSEN IN HET KONINKRIJK STUDIEBEURZEN 1815.2015 Pieter Slaman, Wouter Marchand en Ruben Schalk Boom – Amsterdam Deze publicatie is tot stand gekomen met steun van het Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap, het Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties, de Rijksuniversiteit Groningen, de Universiteit Leiden, slotbeschouwing de Universiteit Utrecht en de Dienst Uitvoering Onderwijs Auteurs Pieter Slaman, Wouter Marchand en Ruben Schalk Begeleidingscommissie 1815 -2015 Jan Derksen, Leen Dorsman, Maarten Duijvendak, Oscar Gelderblom, Adriaan in ’t Groen, Willem Otterspeer en Richard Paping 9 10 11 12 Eindredactie Jan Derksen buitenland leerlingstelsel studiefinanciering sociale Vormgeving Gert Jan Slagter voor iedereen gevolgen na 1945 na Beeldredactie en beeldresearch Corrie van Maris Ontwerp en uitvoering Risograph Print Gerard Schoneveld Beeldbewerking Risograph Print Tomas Janicek Druk Wilco, Amersfoort 6 7 8 © 2015 Pieter Slaman, Wouter Marchand en Ruben Schalk koninkrijk sociaal bezetting overzee stelsel Behoudens de in of krachtens de Auteurswet van 1912 gestelde 1945 tot uitzonderingen mag niets uit deze uitgave worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch door fotokopieën, opnamen of enig andere manier, 1 2 3 4 5 zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. universiteiten arbeidsmarkt onderwijzers- schoolstrijd ambachten opleiding No part of this book may be reproduced in any way whatsoever eeuw 19e without the written permission of the publisher. isbn 9789089535405 inleiding nur 680 www.uitgeverijboom.nl 9 Inleiding Studiefinanciering in de negentiende eeuw 14 1. Universiteiten 26 2. Arbeidsmarkt 38 3. Onderwijzersopleiding 50 4. Schoolstrijd beelden i 68 5. Ambachten Studiefinanciering tot 1945 88 6. Koninkrijk overzee 98 7. Sociaal stelsel 108 8. Bezetting beelden ii Studiefinanciering na 1945 134 9. Buitenland 144 10. Leerlingstelsel 158 11. Studiefinanciering voor iedereen beelden iii 186 12. Sociale gevolgen 195 Slotbeschouwing 201 200 204 Noten 220 Bronnen 229 Personenregister Inleiding Verschil moet er zijn, ook in het onderwijs. In de vroege da- Dit boek brengt de ontwikkeling van die toegankelijk- gen van het Koninkrijk der Nederlanden werd er niet omheen heid in beeld via alle pogingen die sinds 1815 zijn gedaan om gedraaid: de financiële drempels voor lerende jongeren te verlagen. Een opleiding is duur, en wie een opleiding volgt kan weinig wer- [...] in den regel moet de zoon van hem die tot den mid- ken. Zonder ingrijpen van buitenaf kunnen alleen jongeren delstand behoort (en hieronder meen ik te mogen rekenen doorleren die eigen geld hebben, of geld van de familie om den boerenstand, den winkelier, den slager, den bakker, den op te teren. Kerken, bedrijven, overheden en andere organi- timmerman, den kleermaker, enz. enz.) niet studeren. Im- saties hebben steeds goede redenen gehad om ook anderen mers deze menschen zijn zeer dikwijls niet in staat om hun- een kans op een opleiding te geven. Met steun in de vorm van nen kinderen die opvoeding te geven, welke er volstrekt be- studiebeurzen en toelagen, kost en inwoning, of leren op de noodigd is, om van een middelmatig student een nuttig lid werkvloer kunnen zij de prijs van onderwijs verlagen. Jonge- der maatschappij te maken.1 ren hoeven bij hun beslissing om door te leren dan minder re- kening te houden met de hoogte van het inkomen van hun Middelbaar onderwijs was er in die dagen weinig, en slechts huishouden. Dan ontstaat ruimte voor talent, belangstelling een op de honderd mensen was hoger opgeleid. Maar wie zou en ambities. Wie die kansen biedt en wie deze krijgt, hangt bovenstaand citaat nu, twee eeuwen later, nog na durven zeg- sterk samen met opvattingen over de juiste manier van sa- gen? De verhoudingen zijn radicaal veranderd. Ooit werden menleven en over sociale rechtvaardigheid in een bepaalde kansen in het onderwijs en het latere leven niet bepaald door periode. De geschiedenis van studiefinanciering is zo een spie- ijver en talent, maar vooral door maatschappelijke afkomst. gel van veranderende maatschappelijke verhoudingen in Ne- Status en het beroep van vaders bepaalden grotendeels de derland. opleidingsmogelijkheden van hun kinderen. Vandaag mag De studiefinanciering is, naast spiegel, ook een motor van afkomst idealiter geen rol meer spelen en moeten aanleg en zulke veranderingen. Toch is over die invloed niet veel bekend. inzet de toegang tot onderwijs bepalen. Er is inderdaad veel Sommigen beweren dat de grotere gelijkheid in onderwijs en mogelijk geworden: het Nederlandse onderwijs is een van de levenskansen die Nederland nu kent, vooral te danken is aan meest toegankelijke stelsels ter wereld. Tegen de 40 procent het succesvolle beleid van de Rijksoverheid. Anderen bewe- van de beroepsbevolking is inmiddels hoger opgeleid. ren dat de overheid helemaal niet in staat is om zulke grote De meer gelijke onderwijskansen hebben het dagelijks veranderingen eigenhandig tot stand te brengen.3 Vergeleken leven ingrijpend veranderd. De persoonlijke betekenis van met het buitenland bestaat een groot deel van de inkomsten een opleiding reikt immers veel verder dan werk en inkomen. van de Nederlandse student uit studiebeurzen en – leningen, Allerlei kanten van het leven hangen ermee samen, van me- en een relatief klein deel uit geld van familie en kennissen, ningen tot partnerkeuze, van zelfvertrouwen tot sociale con- bijverdiensten en andere particuliere bronnen. In andere Eu- tacten en van gezondheid tot geluk.2 Wie zich bij dit tweede ropese landen, waar minder overheidssteun bestaat voor stu- eeuwfeest van het koninkrijk afvraagt wat het betekend heeft denten, is desondanks ook een groot deel van de bevolking om in dat koninkrijk te leven, doet er daarom goed aan om stil hoger opgeleid.4 Zo blijft onhelder hoe de invloed van studie- te staan bij de toegankelijkheid van het onderwijs. financiering nu gezien moet worden. Dit boek laat een nieuw 8 ¯ 9 Het Verenigd Koninkrijk der Nederlanden, 1815-1830, vervaardigd in 1831. [C. van Baarsel en F.J. Weygand, Nationaal Archief (Den Haag)] Afbeeldingen van de overzeese gebiedsdelen op pagina 80 t/m 87 licht schijnen op de rol die studiebeurzen over een periode van gedaan door particuliere organisaties en lokale overheden, volgen hiervan nog onduidelijk zijn, eindigt deze geschiedenis het verstrekken van studiebeurzen, of hoe doelstellingen het tweehonderd jaar hebben gespeeld in de Nederlandse gang van kerken tot gemeentes en van stichtingen tot werkgevers. met een open einde naar de toekomst. Niettemin laat twee- best bereikt kon worden. In weer andere gevallen zorgde tra- naar een opener onderwijs en samenleving. Zulke partijen bekijken het onderwerp vaak vanuit een econo- honderd jaar studiefinanciering zien dat het lastig is om met ge politieke besluitvorming voor een beurzenstelsel waar nie- Dit betekent zeker niet dat het de verstrekkers van stu- misch belang en zijn vooral geïnteresseerd in het opleiden van beurzen alleen gewenste maatschappelijke veranderingen in mand echt tevreden mee was, maar dat tegelijkertijd moeilijk diefinanciering steeds te doen was om emancipatie, of de mensen voor hun eigen organisaties. Hoe deze vormen van gang te zetten. Deels komt dit doordat jongeren en hun ou- te hervormen bleek. De geschiedenis van studiefinanciering persoonlijke ontwikkeling van jonge mensen. Zij zagen hun financiering werkten, is te lezen in de hoofdstukken 2, 5 en ders veel meer aspecten in overweging namen in hun beslis- laat zo zien hoe lastig het is om idealen en realiteit met elkaar steun vaak als investering die zich later – in welke vorm dan 10 van dit boek. Deze zijn gebaseerd op zijn Utrechtse proef- sing om onderwijs te volgen, deels omdat werkgevers niet al- te verenigen. Desondanks zijn op het gebied van de toegan- ook – terug zou betalen. Wie mensen opleidt voor later, doet schrift Splitting the bill: matching schooling to Dutch labour mar- tijd veel afgestudeerden nodig hadden. Anderzijds was lang kelijkheid van het onderwijs indrukwekkende resultaten ge- dit om voorbereid te zijn op de toekomst. En als het even kan kets, 1750-1920. niet altijd duidelijk wat de Staat nu precies wilde bereiken met boekt. ook om die toekomst vast naar zijn hand te zetten. Dat kan Pieter Slaman beschrijft de politieke strijd achter studie- bijvoorbeeld door bepaalde beroepsopleidingen aantrekkelij- financiering. In de hoofdstukken 1, 4, 6 t/m 9 en 11 van dit boek ker te maken, door te bepalen wie daar wel – of juist niet – laat hij zien dat studiefinanciering van de Staat heel andere aan mag deelnemen, door studenten naar het buitenland te bedoelingen en effecten heeft dan particuliere bronnen van sturen of door bijzondere talenten een kans te geven. Door financiering. Bestuurders zien hierin vooral een middel waar- de motieven achter de verstrekking van studiefinanciering op mee zij proberen ontwikkelingen in de samenleving te sturen. een rij te zetten, zowel van de overheid als die van particuliere Hier gaan grote belangen en idealen achter schuil die voortdu- partijen, ontstaat een beeld van twee eeuwen hoop, vrees en rend voorrang krijgen op de persoonlijke belangen van studen- verwachtingen voor de toekomst. Met de kennis van nu kan ten. Dat die sturingspogingen niet altijd slagen en soms zelfs bovendien worden bekeken of die steun aan studenten bracht averechts uitpakken, hoort ook bij deze ervaring van twee wat er door de gevers